Սիսուան

70. Պրիտ լեառն եւ բոյսք

Յերեցուն վիճակացն յիշեցելոց ըստ այժմեան արքունի վիճակագրութեան ` արեւելագոյն եւ հիւսիսային է Զեթուն, արեւմտային ` Ֆռնուս, հարաւային ` Կապան: Երեցուն եւս երկիր լեռնավայր է բազմակոհակ, անձուկ եւ դժուարակռիւ ձորակօք, յոր սակս դիւրին էր զանխուլ մնալ վայրուցն, եւ ազատօրէն կեալ բնակչացն, ապաւինելով ’ ի բնակառոյց ամուրսն: Լերինք յանուանէ նշանակեալք ’ ի քարտս ինչ ` անջրպետք սահմանաց Հաճնայ եւ Կոկաց ` են Քօշ տաղ ’ ի Հս. Մ. Զեթունի. Գանտիլ տաղ ’ ի նմին կողման, առ որոյ ստորոտով եւ ’ ի սահմանս Պնտուխ գեղջ ` լճակ մի է տզրըկաբեր, վասն որոյ եւ կոչի Սիւլիւկլիւ-կէօլ: Ի հարաւոյ արեւմտից սորա երկոքին Չավտար լերինք, Մեծ եւ Փոքր, սա ’ ի հարաւոյ կայ առաջնոյն, յարակից ունելով զ Թօզլու լեառն. ’ ի միջի սոցին եւ լճին են Խնըխօզ անուանեալ արօտավայրք եւ հովոցք: Յարեւմտից հարաւոյ սոցին է Գզըլ տաղ, որ իցէ թերեւս յիշեցեալն կանխաւ ( յէջ 164 ) Կարմիր լեառնն, յորոյ յելից հարաւոյ է Սաղտալը լեառն, յորմէ իջանէ Սեւ աղբիւր վտակ ’ ի կողմն Զեթունի. մերձ նմին ’ ի Հր. Մ. Չուխուրլուգ որ է Ծովք լեառն: Յարեւմտից հարաւոյ սոցին եւ ’ ի հիւսիսոյ արեւմտից Կապանայ բացագոյն ` մեծ լեառն Աստուածաշէն: Այս ամենայն յարեւմտից կողմանէ հիւսիսախառն Զեթունի. իսկ յարեւելից սորին անջրպետ Ալպիստանայ եւ Մարաշոյ ` են լերինքն Ալիշէր, Ընկուզեկ կամ Անկըծեկ լեառն ( Էն-եիւքսէք գրեալ ’ ի քարտի ուրեք ). եւ ’ ի հարաւոյ նորին ` Կաւկիրտ (Kawkirt). յարեւմտից հիւսիսոյ սոցին եւ մերձագոյն ’ ի Զեթուն ` այլ ’ ի սահմանի Մարաշոյ ` Խոփուկ: Ի հիւսիսակողմն Զեթունի գլխաւոր եւ ոչ մերձաւոր լեառն ` է բարձրն Պրիտ կամ Պերիդ, եւ սակաւուք վերագոյն ’ ի հիւսիսոյ ` Սաղտալը եւ Եէտի-գարտաշ լերինք: — ԶՊերիտ ’ ի յիշատակարանի Աստուածաշունչ գրոց ` զոր Կարապետ կաթողիկոս Ուլնեցի եթող ’ ի վանս Գաղատիոյ ` սեփական վիճակին իւրոյ, ստուգաբանէ ցուրտ նշանակել, վասն մշտաձիւն լինելոյ նորին, ( զի համարի իբր 10, 000 ՛ բարձր ), եւ հանապազ զովութեան վտակին իջելոյ անտի ընդ հարաւ ’ ի Զեթուն, խառնելով նախ ընդ Աղաճարի ջրոյ ’ ի Գավուրմա անուանեալ տեղւոջ, եւ ընդ ծործոր անձուկ անցանելով: Նշանաւոր է լեառնս այս բնական կազմութեամբն եւ բերովք, հարուստ Երկաթահանս ունելով, մթերս պարէնի եւ պաշտպանութեան Զեթունեայց: Ճոխագոյն եւս է լեռնային բուսովք, ըստ այլեւայլ աստիճանաց բարձրութեանն բերելով այլեւայլ ազգս եւ տեսակս, որպէս քննեաց եւ նշանակեաց գերմանացի գիտնականն Հաւսքնեխդ (Haussknecht) յամի 1865, աւելի քան զերկերիւր տեսակս եւ զանազանակս բուսոց, յորոց ոմանք նախ առաջին ’ ի սմին իսկ ’ ի լերին յայտնեցան, վասն այնորիկ եւ կոչեցան յանուն նորին ( Պրիտեան ), կամ գտողին ( Հաւսքնեխդեան ). կամ գաւառին ( Կատաունեան ` ըստ կարծեաց բուսաբանին ). զորս ` վասն շատութեանն եւ յոլովից եւս անծանօթութեանն ` ծանր համարելով մուծանել յայս կարգ բանիցս, այլ եւ ոչ զանց առնել կամելով, ’ ի շնորհս այսպիսւոյ նշանաւոր լերին եւ վիճակի, շարեցից ’ ի ստորեւ ’ ի ծանօթութեան, քաղեալ յԱրեւելեան Փլորայ Պուասիէ բուսաբանի, առ որ առաքեալ էր Գերմանացւոյն զբոյսսն քաղեալս. իսկ ինձ խոստացեալ գրով եւ ոչ հասուցեալ ’ ի դէպ ժամու զստորագրութիւն կողմանցս [1]:

Եթէ յետ այնքանեաց ուսումնական այլ օտարալուր եւ յոլով մասամբ անծանօթ անուանց, հաճոյ իցէ մերայոց եւ յիւրեանց ինչ ազգային գրոց լսել անուն մի, թէ եւ այլախորթ եւ այն, ահա ծանուցանէ Բժշկարան մի ’ ի ճառելն զՀնդուպա բուսոյ, որ է Եղրդակն կամ Ճարճատուկ (Endivia), եթէ, « Հնդուպա ` չորս ազգ է. մէկն Չթլըխն է. մէկին՝ Զէթունցիք Ղազտամպուռայ կ ' ասեն. մէկն ` Քասնին է, մէկն Մառուլն է »: Ըղձալի էր թէ բնիկ ոք Զեթունցի տայր մեզ ծանօթս հայրենի բանիւ եւ անուամբք ` զբուսականացն եւ զայլոց եւս հանգամանաց քաջաբեր հայրենեաց իւրոց:

Վերոյիշեալ կաթողիկոսն այն Կարապետ ծանուցանէ եւ զանուանս երից լերանց ` որք պարսպեն ’ ի մօտոյ զգիւղաքաղաքն Զեթուն, եւ են, մին ` Պարզընկա կամ Պէրզէնկեան, յերկուս հերձեալ, որոյ մի մասն Մավուլու կոչի, եւ համբառնայ յարեւելից կուսէ քաղաքաւանին յերի վանաց Ս. Աստուածածնի. երկրորդն ` Այրած ` ’ ի հիւսիսոյ կուսէ առ այգեստանեօք Զեթունի. իսկ երրորդն ` Կանկռոտ ` թուի յարեւմտից կուսէ. անուանք սոցա կարծիս արկանեն երբեմն հրաբղխական ներգործութեանց եղեալ ’ ի նոսին, որպէս եւ հանքային ջերմուկքն յարեւելակողմն Զեթունի: Վերջին յիշեալ լեառնդ ` զոր համարեցաք յարեւմտակողմն լինել ` յուշ առնէ եւ զ Կոնկռնատ կամ Կոնկըռնաթ լեառն Կոկաց գաւառի, Կոնգանակ գրեալ կամ ընթերցեալ առ Մատթ. Ուռհայեցւոյ, ( յորում զամս վաթսունեւհինգ խոտաճարակ ճգնութեամբ եկեաց ` հանգուցեալն ’ ի Կաստաղօն ` Մարկոս ` Հայ կամ ասորի, որ « աղօթիւք իւրովք յերկուս տեղիս ջուր եհան յայնմ սահմանին ». եւ մարգարէացաւ եւս, ասեն, յետ առման Երուսաղեմի ’ ի Խաչակրաց, եթէ դարձեալ մատնեսցի ’ ի ձեռս այլադենից ): Եւ զի պատմիչն Ուռհայեցի ` ’ ի Կոկաց գաւառի եւ մերձ ’ ի Մարաշ ասէ զտեղին, աներկբայ է ընդ մէջ երկոցուն լինել. ուր է եւ Զեթուն, եւ յայսմանէ հաւանելի լինի եւ սորա լինել ’ ի Կոկաց գաւառի: Ի նորագիծ քարտիսի միում նշանակի առանց անուան լեառն մի բարձրաբերձ յԵ. Հր. Կոկիսոնի ` երկուք կամ երիւք փարսախօք հեռի, եւ ’ ի հիւսիսոյ Կանչոյ. թերեւս սա իցէ Կոնկռնատդ, ուղիղ յարեւմտից ` այլ ոչ սակաւ հեռի ’ ի Զեթունէ: Վասն մերձաձայնութեան ինչ անուանն եւ վասն անյայտութեան տեղւոյն ` յիշեալ լիցի աստանօր եւ Լոնգինակ (Longinach) քաղաք կամ բերդաւան, յորում տիրէր երբեմն Բեռնարդ Փռանկ Օտարականն մականուանեալ (Extraneus) [2]: Զայս տեղի ` մի ’ ի քաղաքաց Կիլիկիոյ ցուցանէ եւ Աննա Կոմնենա յԱլեքսիատն, Լոնգինիաս անուանելով (Λογγινιαδα), զոր ընդ Տարսոնի, Ատանայ եւ Մսսայ ` նուաճեաց ասէ Մոնաստր ` զօրավար Ալեքսի հօր իւրոյ, յամի 1104: — Մերձ է ’ ի Զեթուն եւ ’ ի Մ. Հս. Սօլախ լեառն, յորում քարայր մի մեծ եւ պաղանձաւք ’ ի ջուրցն ծորանաց: — Ըստ լերանցն եւ այլեւայլ վտակօք ջուրց պատեալ է քաղաքաւանն. որպիսի է Սեւ ջուր ` իջեալ ’ ի Սաղտալը լեռնէ, յորոյ վերայ արկեալ են կամուրջք կոչեցեալք ` Սեւ աղբիւր, Չուխուր, Գապա քէշիշ, Աղբիւրով ` մերձ ’ ի Զեթուն. Աղաճարկի ջուրն, զոր ժողովէ գետակն իջեալ ’ ի Պրիտ լեռնէ, եւ ունի կամուրջ՝ Ղարսի կոչեցեալ ` ’ ի սահմանս այգեստանեայց աւանին. են այլ եւս կամուրջք երկուստեք աւանին, յորս մեծամեծ խաչք են ագուցեալք երկաթիք ` ’ ի պահպանութիւն նորին:

Թէ եւ ’ ի բարձրաւանդակի լերին կայ Զեթուն, այլ ’ ի միջի գոլով վերահայեաց գագաթանց ` ձորանիստ երեւի յ ’3500 ՛. եւ ընդարձակի իսկ փոքր մի ձորն ’ ի բաւականութիւն բերելոյ այգիս անգամ եւ թզենիս եւ բամբակ, գուշակք բարեխառնութեան կլիմային եւ բարգաւաճանաց տեղւոյն. զորոյ զդիրս եւ զբերս այսպէս ստորագրէ բնիկն Կարապետ կաթողիկոս ` յամի 1727 Քաղաքագիւղ անուանելով զայն. « Որ շինեալ կայ ’ ի մէջ երից մերձակայ լերանց, Պարզնկոյ, Այրածոյ եւ Կանկռոտոյ, ընդգոգացեալ ներ ձորում բարեբերի, ուր լինի այգի, ձիթենի, նռնենի, թզենի, եւ այլն, եւ ամենայն ըստ կարգի, այլ եւ բամպակ եւ մետաքս ` որ է ապրշում. եւ հանք երկաթի. որ ըմպէ զջուր բարեհամ կարկաջուն փոքեր գետոյն ` որ հոսի ’ ի լեռնէն Պրիտոյ, որ թարգմանի ցուրտ, վասն մշտագիւտ ձեանն որ ’ ի նմա: Ասացեալս գեօղ ունի յարեւելս՝ առ ոտս Պարզնկոյ լերին ` զառաքելաշէն վանս զՍուրբ Աստուածածնի. եւ այլ յառաջ դէպ ’ ի հարաւ ` զ դաշտն արգաւանդ, որ ունի զբժշկարար ջուրն Ջերմկոյ, եւ զսքանչելի եկեղեցին Ամենափրկչին »: — Աներկբայ նշանաւոր բերք բնութեան երկրին ` է Երկաթն, որոյ գլխաւոր հանք, որպէս ’ ի վերդ յիշեցաք, են ’ ի Պրիտ, ուստի հանեալ ` կուտեն նախ ’ ի ստորոտ Սաղտալը լերին, եւ անտուստ յաշնայնի բերեն ’ ի հալոցս եւ ’ ի գործարանս իւրեանց. վասն այնորիկ տեղին այն տէօքիւմ կոչի ( թափոց, տեղի թափելոյ ): Այս մետաղ ’ ի վաղուց հետէ առիթ է վաստակոյ, պարէնի, ժրութեան եւ չափաւոր ազատութեան ` բնակչաց երկրին. որք ոչ միայն ’ ի վաճառ հանէին զայն, այլ եւ ’ ի կազմութիւն զինուց իւրեանց, ’ ի տղայ տիոց վարժելով ’ ի շարժել եւ ’ ի կրել ` ցաւագոյթ հասակի, եւ ’ ի լինել հարկի կռուոյ կամ պաշտպանութեան ` ’ ի հնգետասանամենից ցվաթսնամեայս ` զինուորելով. բազում անգամ ընդ մերձաբնակ այլադենիկսն մաքառելով, եւ երբեմն միաբանեալ ընդ նոսին ` ընդդէմ հարստահարու կողմնակալաց, որոց սակաւ ինչ երբեմն հարկէին, եւ երբեմն ոչ, եւ մերթ իշխեցողին Քօզան լերանց, այն որ յայսմ դարու զօրացեալ բռնացեալ էր եւ այլոց շուրջ վիճակացն, Հաճնոյ եւ Սսոյ, փոխանակ Օսմանեան Դրանն ` յինքն կորզելով զսակ հարկին. իսկ սոքա մտադիւր տային ում եւ ազատութեան իւրեանց թուէր ճահագոյն:

 

 

[1] [1][1]         Հաճոյ համարիմ գիտել եւ զայս բուսասիրաց, եթէ կարգ ցանկեալ բուսոցս՝ է ըստ դասաւորութեան Պուասիէ Եդմոնտի (Edmond Boissier), ’ ի գիրս Փլորա Արեւելեան (Flora Orientalis), որոյ տպագրութիւն սկսեալ յամի 1866, ’ ի Պազիլէա Հելուետիոյ, չեւ եւս՝ այլ մերձ է յաւարտել. չորք ստուար հատորք եւ մասն մի հինգերորդին հրատարակեալ են. հաւանական ուրեմն է զի եւ ’ ի մնացելումն մասին՝ նշանակեալ գտցին այլ եւս տեսակք ինչ բուսոց Պրիտ լերինս, որոյ եւ բարձրութիւն գուշակի ոչ լինել նուազ քան զ ’10, 000 ոտնաչափ բարիզեան, որով չափով համարեալ են բարձրութիւնք տեղեաց բուսոցն՝ որ երեւինդ ’ ի ցանկիս։ Հանգոյն լուսացուցակին այնմ Քոչեայ որ ’ ի բնագրութեանս, եւ այժմու ցանկիս անուանք ( յորոց շատք առաջին անգամ լսին ’ ի գիրս բուսաբանին հելուետիացւոյ ) թարգմանեցան ըստ կարի մերում. աստղանիշ որոշեալ զմեր նոր յարմարեալ անուանս ’ ի հնոց եւ ’ ի ծանօթից, հարցականաւ (?) զտարակուսեալ իմացուածս, եւ ոչինչ նշանակեալ՝ ուր առաւել երկբայեցաք կամ ոչ իմացաք. իսկ զոր սխալ իմացեալ եւ թարգմանեալս է՝ ուղղել ժտիմ հմտից եւ հասուաց, եւ լնուլ զթերի դոյզն ծանօթութեանցն՝ որ ’ ի վերջոյ ցանկիս, եւ որ յայլ եւս սմին նման բուսացուցակս։

Ranunculus demissus major, Խառածաղիկ նկուն.

Papaver caucasicum, Մեկոն կովկասեան.

Arabis sagittata, * Արաբիկ փքնեւոր.

Cardamine uliginosa, Ճարճիր վայրի կամ ճախնային.

Barbarea minor, * Վառվառեակ ¹ փոքրիկ, 8000 ՛.

Erysimum thyrsoideum, Երնջնատակ աշտէաձեւ.

— gelidum Armeniacum, Եր. Հայկական սառնորակ.

— alpestre, Եր. վայրի.

Hesperis thyrsoidea, * Երեկորնիկ աշտէաձեւ.

— campicarpa, Եր. կորապտուղ, 8000 ՛.

Cochlearia sempervivum, * Դրգալխոտ մշտադալար, 7000 ՛.

Anchonum helychrysifolium, * Հեղձի արեւոսկեայ ­ տերեւ, 9-10, 000 ՛, զայս տեսակս Դուռնըֆոր կոչէր Երեկորնիկ հայկական. Hesperis Armena helichrysifolio flore luteo.

Alyssum condensata, Վառվռուկ խտացեալ.

— peltarioides. Վառ. ասպարաձեւ.

— eriophyllum. Վառ. ասրաքատակ.

— Haussknechtij, Վ. Հաւսքնեխդեայ.

Thlaspi Haussknechtij, * Տափկի Հաւսքնեխդեայ, 9-10, 000 ՛.

Aethionema coridifolium, * Տարաթելիկ մլկիատերեւ ?

— schistosum, Տ. խաւեղ.

— lignosum, Տ. փայտային.

— speciosum, Տ. գեղանի.

Isatis frigida, * Կոկուկ սառնային.

— Aucheri, Կ. Աւգերեան ².

— corymbosa, Կ. փնջաւոր.

Fumana aciphylla, * Ֆումանա սրատերեւ.

Draba Natolica, Կոտեմ անատոլեան.

Ptilotrichum cyclocarpum, * Թեւահերձիկ ? շրջապտուղ, 9000'.

Heldreichia buplevrifolia, Հելտրայխիա ³ եզնակողի տերեւով, 9000'.

Polygala Anatolica, * Կաթնխոտ անատոլեան, 6000'.

Dianthus Haussknechtij, Շահոգրամ Հաւսքնեխդեայ, 6000'.

— Muschianus major, Շ. Մշոյ մեծ, 8000'.

Gypsophila libanotica, * Գաճի լիբանեան, 8000'.

Silene capitellata, Ճլելեկ մանրագլխի.

— pruinosa, Ճլ. եղեմնուտ.

— arguta, Ճլ. ծայրասուր.

— odontopetala, Ճլ. ատամնաթերթ.

— commutata, Ճլ. յեղափոխեալ.

— dianthifolia, Ճլ. շահոգրամատերեւ, 6-9000 ՛.

Alsine dianthifolia, Բզրուկ շահոգրամատերեւ.

— juniperiana, Բզ. գիհիաձեւ.

— erythrosepala, Բզ. կարմրաթերթ, 8-9000 ՛.

Arenaria rotundifolia, * Աւազուկ բոլորատերեւ.

— drypidea, Աւ. մասրենի կամ փշուտ.

— Tmolea, Աւ. Տմոլեան ( լերին ).

— acerosa, Աւ. խառնահատ ?, 7-10, 000 ՛.

Paronychia capit օ ta. * Քցըմի ⁴ կատարաւոր.

Erodium micropetalum, * Ճայակտուց փոքրաթերթ, 8000 ՛.

Acer Hyrcanicum tauricolum, Տխկի տաւրացի վրկանեան ⁵, 6-7000 ՛.

Tunica stricta, * Պատմուճանիկ նեղ, 6000 ՛.

Lepyrodiclis holosteoides, * Փրփրազոյգ ? սիզական, 8000 ՛.

Genista albida Montbreti, * Աւելաթուփ սպիտակուկ Մոնպրետի ⁶, 6000 ՛.

Trigonella glomerata, Հացհամեմ խմբաւոր.

Trifolium pratense majus, Առուոյտ մարգաց մեծ.

— arvense, Առ. դաշտաց.

Anthyllis vulneraria stenophylla, Քարոսպն նրբասաղարթ, 8000 ՛.

Coronella Cappadocica, * Պսակուկ կապպադովկեան, 7000 ՛.

Astragallus Haussknechtij, Խազիրան Հաւսքնեխդեայ, 9-10, 000 ՛.

— Berytius, Խազ. Պրիտեան.

— melanocarpus, Խ. սեւապտուղ, 8-10, 000 ՛.

— nanus, Խ. գաճաճ, 8000 ՛.

— fraxinifolius, Խ. հացիատերեւ, 7000 ՛.

— pennatus, Խ. փետրունակ, 8000 ՛

— cymbostegis, Խ. կմբեայ.

— hilaris, Խ. զուարթ, ( մերձ ’ ի Զեթուն )

— oleifolius, Խ. ձիթենատերեւ.

Hedysarum erithroleucum, Կորնգան կարմրասպիտակ, 9-10, 000 ՛.

Onobrychis sativa montana, Իշառուոյտ վայրի.

— cornuta, Իշ. եղջերաւոր.

— alpestris hypoleuca, Իշ. լեռնային ստորասպիտակ.

Pyrus eleagrifolia, Տանձի փշատի ­ տերեւ.

Cotoneaster vulgaris integrifolia, * Սերկեւլիճ լիատերեւ.

Rosa glutinosa, Վարդ մատզող.

— tomentosa, Վ. թաւարծի, 8000 ՛.

Spirea ulmaria, * Պարուրի կնձնեայ.

Rubus cæsius, Մորենի կապուտակ.

— tomentosus, Մ. թաւարծի, 7000 ՛.

Geu ք urbanum, Մարեմծաղիկ.

Potentilla Kotschyi, * Հզօրի Քոչեայ.

Agrimonia repens, Բաշխ վաղվաղուկ.

Alchemilla vulgaris major, Չթաբլիթ հասարակ.

Epilobium origanifolium, * Վերնամաշկի զուիրակատերեւ, 7000 ՛.

Umbilicus Pestalozzæ, * Պորտնուկ Պեստալոցցեան ⁷, 8000 ՛.

— Libanoticus. Պ. լիբանանեան

— aizoon, Պ. ճորտի, 7-9000 ՛.

Sedum album, Գառնադմակիկ սպիտակ, 8000 ՛.

— tenellum, Գ. մատաղ, 8000 ՛.

— Laconicum, Գ. լակոնացի.

Saxifraga Kotschyi, * Քարկոտրուկ Քոչեայ, 8000 ՛

Eryngium Billardieri, Երնճատակ պիլլարտիերեան ⁸, 6-8000 ՛.

Bupleurum baldense ænum, * Եզնակողիկ պալտեան ⁹.

Pimpinella tragium, Սէզ . . . . . . . . .

Carum Burgæi Cataonicum, Ճապուռ Կատաունեաց Պուրժոյ ¹⁰.

Grammosciadium Haussknechtij, * Հովանոցանիշ Հաւսքնեխդեայ, 6000 ՛.

Anthriscus macrocarpa, Ուրց երկայնապտուղ.

Hippomarathrum crispum, * Ձիասամիթ գռուզ, 6000 ՛

Prangos Uechtritzii, * Պրանգոս Վեխտրիցեայ ¹¹, 7000 ՛.

Cnidium conifolium, * Եղիճուկ կոնատերեւ, 7000 ՛.

Ferulago pauciradicata, * Ձաղկի սակաւարմատ.

Johrenia Berytea, * Մանիշկուտ Պրիտեան, 7-9000 ՛.

Peucedonum depauperatum, Երիցու աղցան.

Heracleum humile, Հերակլեան ( գազար ) ցածուն.

— pastinaca, Հեր. գազար, 9000 ՛.

Pastinaca glandulosa, Գազար խոյլաւոր, 7000 ՛.

Viburnum opulus, Գերմաստի խեչակ.

Lonicera orientalis, Քօշագեղձ արեւելեան, 7000 ՛.

Crucianella exasperata, * Խաչենիկ խեղաթիւր, 7000 ՛.

Asperula glomerata capitata, * Մարդամարօտ ? հոծեալ, 7000 ՛

— stricta latibractea, Մ. սեղմ, 8000 ՛

— involucrata, Մ. պատատուկ.

Galium orientale elatius. Կտրածի ­ խոտ արեւելեան բարձր.

— cornigerum, Կտ. եղջերաւոր, 8000 ՛.

— coronatum, Կտ. պսակաւոր, 8000 ՛.

Valeriana alliariæfolia, Մրուանտակ խստորատերեւ.

Cephalaria stellipilis, * Գնտագլուխ աստեղազարդ.

Inula germanica, Լուադեղ գերմանացի.

— Montbretiana. Լ. մոնպրետեան ⁶.

—         acaulis, Լ. անցօղուն, 8-9000 ՛.

Helichrysum Pallasij chioniphilum, * Արեւոսկի ասրաքատակ, 9-10, 000 ՛.

Achillea odorata, Հազարտերեւեան հոտաւէտ.

— compacta, Հ. հոծ.

— Armenorum, Հ. Հայոց, 9-10, 000 ՛.

Chamæmelum monticolum, Խնձորխոտ ( երիցուկ ) լեռնցի, 8000 ՛.

Pyrethrum fruticulosum, Թաղանդաստ պտղաբեր, 8000 ՛.

— Kotschyi, Թ. Քոչեայ, 9000 ՛.

— Balsamita, Թ. բալասանիկ, 6-7000 ՛.

— Cilicicum, Թ. կիլիկեցի, 5-6000 ՛.

— densum. Թ. խիտ.

— argenteum, Թ. արծաթորակ, 8-9000 ՛.

Pyrethrum Cappadocicum, Թ. կապպադովկեցի.

— Cadmeum, Թ. կադմէացի ¹².

Doronicum maximum. Դարունաճ ? մեծ.

Senecio jurinefolia, Գառնամանուկ յուրինիատերեւ, 9-10, 000 ՛.

Gundelia Tournefortij, * Գունդելիա դուռնըֆորեան, 8000 ՛.

Echinops viscosus. * Ոզնենի կոստղուն.

— Heldreichij, Հելտրայխեայ.

Cousinia eriocephala, * Կուզինիա ¹³ ասրագլուխ, 8000 ՛.

Onopordon polycephalum, Իշտըտռուկ բազմագլուխ, 6-7000 ՛.

Yurinea Anatolica, * Յուրինեակ անատոլեան, 6000 ՛.

— depressa, Յ. նկուն, 9000 ՛.

Phæopappus rupestris, * Լուսակիզն ? առապարի, 7000 ՛.

— Kotschyi, Լ. Քոչեայ.

Centaurea mucronifera, Տերեփուկ խլնկոտ.

Leontodon hastile, * Առիւծժանի փքնեայ, 9000 ՛.

— asperum, Առ. կոշտ.

Scorzonera Jacquiniana alpina, * Սեւկեղեւի լեռնային, 8000 ՛.

Tragopogon buphtalmoides humile, Քօշմօրուք ցած, 6000 ՛.

Tragopon brevifolium, Քօշմօրուք կարճատերեւ, 6000'.

Taraxacum montanum, * Շարժլի լեռնային.

— officinale alpinum, Շ. դեղագործաց, 8000 ՛.

— integrifolium, Շ. լիատերեւ, 9000 ՛.

Lactuca Cataonica, Հազար Կատաունեաց.

Hieracium pannosum, Բզնածարիր թաւ.

— præaltum, Բզ. բարձրաբերձ, 7-8000 ՛.

Campanula telephoides, * Կանթեղնիճ դանդռնակաձեւ, 8-9000 ՛.

— podanthoides, Կ. ծաղկոտն.

— stricta genuina, Կ. սեղմ պարզ.

— — libanotica, Կ. — լիբանանեան, 9000 ՛.

— — jasionefolia, Կ. — բուժկատերեւ, 6000 ՛.

Podanthum virgatum, * Ծաղկոտն խազած, 5-9000 ՛.

Primula auriculata, Կովացնծուկ ականջեղ, 8000 ՛.

Convulvulus Cataonicus, Պատատուկ Կատաունեաց, 5000 ՛.

— cochlearis, Պ. դրգալխոտեայ, 7000 ՛.

Onosma mutabile, * Իշհոտոտ փոփոխուկ, 6-9000 ՛.

— Armenum, Ի. հայեցի, 7000 ՛.

Paracaryum Reuteri, * Շուրջգլխի Ռեւտերեան ¹⁴, 6-10, 000 ՛.

Mattia cespitosa, * Մատտիա դալարոյ.

Verbascum subnivæ, Խռնդատ ձիւնամերձ, 8-9000 ՛.

— cheiranthifolium, Խ. փաղանգամշկատերեւ.

— alyssifolium, Խ. վառվռըկատերեւ, 6000'.

— eriorrhabdon, Խ. ասրաճամուկ.

Scrophularia Scopolij Tmolea, * Խոզելընդի Տմոլեան Սկոպօլեայ ¹³, 7000 ՛.

Veronica cinerea, Վերոնիկ մոխրագոյն.

— chamæpitys. Վ. գետնանոճեայ.

Odontites Aucherij, * Ատամնունի աւգերեան, 7-8000 ՛.

Pedicularis Cadmea, Ոջլադեղ կադմէացի, 9-10, 000 ՛.

— comosa acmodonta, Ո. թաւարծի, 8000 ՛.

Phelipea arenaria, * Փելիպէա աւազուկ, 8000 ՛.

— cælestis. Փ. երկնագոյն.

— lavandulacea. Փ. հոտեւանեան.

Origanum vulgare viride. Զուիրակ հասարակ կանաչ.

Nepeta leptantha, Կատուախոտ նրբածաղիկ, 7000 ՛.

— aristata, Կ. յուռթի ? 7000 ՛.

Salvia grandiflora. Եղեսպակ մեծածաղիկ.

—         Cataonica, Եղ. Կատաունեաց, 3-4000 ՛.

— Haussknechtij, Եղ. Հաւսքնեխդեայ, 7-8000 ՛.

— verbascifolia, Եղ. խռնդատատերեւ, 7000 ՛.

— crassifolia, Եղ. թանձրատերեւ.

— Russelij, Եղ. Ռուսսելեան ¹⁶, 3500-6000 ՛

Marrubium cephalanthus, Մեղրածուծ ծաղկագլուխ, 6-8000 ՛

— faucidens, Մ. փողատամն ?

Stachys Balansæ, Եզնախոտ Պալանսեան ¹⁷, 6000 ՛.

— lavandulæfolia, Ե. հոտեւանի տերեւով.

Phlomis capitata, Փլոմիս կատարաւոր.

— linearis. Փլ. գծանիշ.

Teucrium procerum, Լերդախոտ կամ Զարօշ բարձրածայր.

Acantholimon venustum, Կոծոծ գեղանի.

— Lycaonium, Կոծ. լիկայոնացի, 8-9000 ՛.

— Armenum. Հայկական.

— Kotschyi. Քոչեայ.

— echinus, Կոծ. խոզանաստեւ, 8-9000 ՛.

Plantago carinata, Ջղախոտ հեծանաձեւ, 6000 ՛.

Noea Tournefortij, * Նոյի Դուռնըֆորեան

Rheum ribes, Խաշնդեղ ծորենի, 7000 ՛.

Rumex angustifolia, * Փքնի նեղտերեւի, 7000 ՛.

— acetoselloides, Փ. թրթնջկակերպ.

Daphne oleoides, Գոճմակ ձիթենի, 8-9000 ՛.

Thesium ramosum, * Թեսէունի բազմոստեան ¹⁸.

— impressum, Թ. խորատիպ, 8000 ՛.

— Tauricolum, Թ. տաւրացի, 7000 ՛.

Pilostyles Haussknecthij. * Ասրաստեղն ? Հաւսքնեխդեայ.

Euphorbia Szovitsii, Աբարբիոն Շովիցայ ¹⁹, 8000 ՛.

— herniariæfolia, Աբ. փոշտիտերեւ.

Quercus Libani, Կաղնի Լիբանանու.

Orchis angustifolia, * Ձուածաղիկ նեղտերեւի, 8000 ՛.

Gladiolus imbricatus, Ագռաւաթուր կորիաձեւ, 7000 ՛.

Ornithogalum tenuifolium, Շնախստոր նրբատերեւ.

Allium ampeloprasum leucanthum ։ * Այգեխստոր սպիտակածաղիկ.

Allium glumaceum, Խստոր պատիճաւոր, 7900 ՛.

—         chlorurum, Խ. կանաչագի, 9000 ՛.

Evermurus spectabilis, * Բաղդենի ? գեղատեսիլ, 8000 ՛.

Scirpus setaceus, Պրտու մետաքսեայ.

Carex cilicicum, Կնիւն կիլիկեան, 8000 ՛

1           Քանզի նուիրեալ է Ս. Վառվառեայ կուսի։

2           Aucher Eloy բուսաբան փռանկ, քննեաց խնամով զբուսաբերութիւն Յունաստանի, Փոքր Ասիոյ, Հայաստանի եւ Պարսկաստանի, յամս 1830-7 ։

3           Heldreich Թէոդոր գերմանացի, տեսուչ բուսաբանական պարտիզի յԱթէնս, քննեաց զՅունաստան, եւ զԿղզիսն, զՊիսիդիա, Պամփիւլիա, Իսաւրիա եւ Լիկայոնիա, յամս 1844-51 ։

4           Վասն նմանութեան ծաղկացն դոյզն մորթոյ կամ մսանի՝ որ բուսանի առ եղնգամբք, եւ քցիմ կոչի առ մեզ ռամկօրէն։

5            Իմա զաշխարհն Վրկանաց ’ ի հարաւոյ արեւմտից ծովուն Կասպից։

6            Coquebert de Montbret, բուսաբան փռանկ, ծնեալ ’ ի Համպուրկ (1781), † ’ ի Գահիրէ։

7            Pestalozzi (1745, † 1827) մեծահռչակ հրահանգիչ կամ մանկավարժ Հելուետիացի։

8            J. J. Honton de la Billardière (1755, † 1834), բուսաբան փռանկ։

9            Այսինքն Պալտոյ լերին Վերոնայ։

10        Bourgeau բուսաբան փռանկ, յետ քննելոյ ’ ի բազում կողմանս Ափրիկիոյ, Ամերիկայ, Փոքր Ասիոյ, յամի 1863 ել ’ ի քնին կողմանց Հայոց, այլ խափանեցաւ յաղմկէ հուղկահարաց։

11        Հնդիկ անուն է բուսոյն յազգէ հովանոցաձեւից. բուսաբանն է R. von Uechtritz Բրուսիացի։

12        Յանուն Կադմոս լերին Փռիւգիոյ։

13        Նուիրեալ հռչակաւոր փռանկ բանասիրին Cousin.

14        G. F. Reuter, ուսուցիչ բուսաբանութեան ’ ի Ճինեւռա (1854-69) ։

15        Յանուն Scopoli Անտոնի Դիրոլացւոյ (1723, † 1788) որ քննեաց զբոյսս Գառնիոլայ նահանգի. իսկ Տմոլոս՝ լեառն է Լիւդիոյ։

16        Russell Աղեքսանդր, բժիշկ անգղիացի ’ ի կէս ԺԸ դարու, կեայր ’ ի Հալէպ։

17        Balansa բուսաքնին ’ ի կողմանս Կիլիկիոյ եւ Կապպադովկիոյ (1854-7), այլ եւ Պոնտոսի (1866) ։

18        Ըստ առասպելաց՝ ’ ի յիշատակ ծաղկեայ պսակին Թեսէոսի՝ զոր ետն Արադնեայ։

19        A. J. Szowitz, Շովից բնախօս Ռուս, քննեաց զկողմանս Արցախոյ ( Գարապաղ ) եւ Ատրպատականի, յամի 1828 ։

[2]             Ալպերդ Aqui, Պատմիչ Խաչակրաց։