Սիսուան

69. Գեօղք

Հզօրագոյն գետոց Կիլիկիոյ ` Ջահան ըստ մերայոցս, եւ Պիւռամիս ըստ նախնի հեղինակաց, Ճիհուն կամ Ճիյհուն ըստ Արաբաց եւ Թուրքաց, զարեւելեան մասն ունի աշխարհին, թերեւս եւ զընդարձակագոյն հովիտ. թէ եւ ոչ երկայնաձիգ քան զՍարոս, այլ զի բազմապատուած է քան զնա ` մարթի եւ երկարագոյն լինել. իսկ լայնութեամբ յայտնապէս առաւելու, որով ` եւ նաւարկելի իսկ է ’ ի ստորին մասին ` ցանորոշ սահման: Գետակունքն որ են ընդ մէջ Անտիտաւրոսի յարեւմտից, եւ սահմանաց նահանգացն Սեբաստիոյ՝ ’ ի հիւսիսոյ, եւ Մելիտինոյ ` յարեւելից, ընդ անծանօթագոյն մասունս Փոքուն Ասիոյ համարին. այլ զի արտաքոյ են Կիլիկիոյ ` թողցին այլուր քննութեան. շատ լիցի մեզ գիտել արդ, զի որչափ ինչ ստուգեալ է ` յերից առաջից գետանայ Ջահան. որոց միջին եւ հիւսիսագոյնն ` յԱնտիտաւրոսէ կամ ’ ի Պինպուղա լերանց իջանէ, եւ կոչի Խուրմա-սու. երկրորդն ` որ եւ բուն վտակ գետոյն համարի ` յարեւելից Ալպիստանայ գայ ` Սէօկիւտլիւ ( Ուռենուտ ) անուամբ, եւ սակաւուք ստորեւ քաղաքին ’ ի Հր. Մ. ընդունի զառաջինն. սակաւիկ մի եւս ստորեւ ` զերրորդն, որ է Կէօք-սու, այսինքն Կոկիսոնի գետակն, հանդերձ Իրճին-սու? օժանդակաւ: Միացեալ երեքումբք ` սակաւ ինչ յաջ եւ յահեակ խոտորելով ` իջանէ գետն ընդ հարաւ ` մինչեւ ’ ի սահմանս Մարաշոյ, ուր ընկալեալ յահեկէ ` յարեւելից ` զ Ագ-սու գետակ ` ապա դառնայ ընդ Մ. Հր. ’ ի դաշտայինն Կիլիկիա, ընդունելով յաջմէն զգետակն Սսոյ եւ զայլ մանունս. եւ ’ ի վերջ կոյս ընթացիցն դարձեալ յարեւելս ` թափի ’ ի ծովածոցն Այասոյ, սակաւուք ’ ի հարաւոյ այսր քաղաքի. սակայն ’ ի հնումն յառաջելով ըստ նախկի ուղղութեանն ընդ արեւմուտս, մերձ ’ ի բերան Սարոսի մտանէր ’ ի ծով. նա մանաւանդ երբեմն ընդ նմին իսկ խառնեալ միանայր, որպէս յիշեցաք ’ ի բնագրութեանս:

Արդ թէպէտ ոչ միայն որ յառաջ քան զմիութիւն երեցուն առաջիցն գետահովիտն ` արտաքոյ է Կիլիկիոյ, այլ եւ բովանդակ միջոցն որ այսր քան զՄարաշ, սակայն զի եւ անդ վիճակք ինչ լեռնայինք ` ընդ մէջ Սարոսի եւ Ջահանայ ` գրաւեալ էին ընդ ձեռամբ մերոց թագաւորաց, զայնոսիկ միայն խնդրեսցուք ` ըստ դոյզն ինչ ծանօթութեանս. քանզի հանգոյն աղբերավայրիցն անայցելու մնան եւ վայրքս ` որ ’ ի հիւսիսոյ Սսոյ, յելից Հաճնոյ, ’ ի հարաւոյ Կոկիսոնի, յարեւմտից կամ յաջմէ գետոյն եւ Ալպիստանի եւ Մարաշոյ: Եւ են վիճակքն ’ ի հարաւոյ ընդ հիւսիս գնալով ` Ֆոռնոս, Կապան, եւ Ուլնի կամ Զեթուն. յետինս եւ ոչ միով անուամբ ծանօթ է մեզ ’ ի ժամանակս մերոց, սիսուանեան պայազատաց, հաւանօրէն ’ ի սահմանի իշխեցողացն Մարաշոյ ամփոփեալ գոլով. բայց զի մերձաւոր նմին տեղիք ` Ֆոռնոս եւ Արեգին ` յիշին առ մերայինս, չէ անդէպ նոյնպէս լինել եւ համօրէն վիճակին. նա զի ըստ այժմեան ազգային տեսութեան ` օտար յոյժ թուի անջատել զայն ’ ի Կիլիկիոյ: Բայց ըստ վերագոյնս ակնարկութեան ` ընդ սակաւածանօթ կողմանս Կիլիկիոյ դասելի են վիճակքդ, ոչ ուրուք գիտնականի յայց ելանելով տեղագրեալ զնոսին, թէ եւ արդ յետ նուաճման Քօզանեանց լեռնականաց ` դիւրեալ իցեն մուտք ’ ի նոյնս, այլ տակաւին չեհաս մեզ ստոյգ տեղեկութիւն: Գուշակի յասացելոցս, զի թէ եւ եղեալ իսկ էր այս մասն վերին հովտաց Ջահանայ ` ընդ մերոցս իշխանութեամբ, ոչ գիտեմ յի՞նչ անուն կոչէր, կամ որո՞յ գաւառի սեփական. յանկագոյն ինձ թուի Կապան գաւառի, գուցէ եւ մասամբ Կոկաց կամ Կոկիսոնի, Ալպիստանայ եւ Մարաշու, որք աներկբայաբար արտաքոյ են Կիլիկիոյ: Արդ ոչ կարելով ճշգրտել զայսոսիկ ` կարգեմք ընդ միով անուամբ Կապանայ, որ եւ առանձին եպիսկոպոսական թեմ էր. իսկ զարդիս յՕսմանեան վիճակագրութեան որիշ որիշ յիշին Ֆոռնոս կամ Ֆըռնուս եւ Զեթուն վիճակք, եւ այլք եւս մերձաւորք ` ինձ բնաւին անծանօթք [1]. իսկ ’ ի պատրիարքական վիճակագրութեան յանուն Զեթունի խառն գրին գեօղք եւ տեղիք պատշաճեալք Ալպիստանայ եւ այլոց, թերեւս ըստ հոգեւորական վարչութեան միախմբեալք. եւ այս պատճէն է նոցին [2].

[1]             Մարաշ գաւառի յատկացեալ են վիճակքդ, յորում եւ Ալպիստան եւ Եարբուզ, եւ են՝ զատ յայլոց, Պարտըզ, Հաճիլէր, Եէնիճէ գալէ, Պազարճըգ, Բէշլի, Ճամուսդէլ, Կիւկէրճինլիգ, Պէրկիան, Բալաս, Սէօյիւտլիւ, Կէօյիւկ դաշլը, Մինարէլի, Նատըրլը, Պուլանըգ, Չաղլաղան ճէրիտի, Գուշճու ճէրիտի, եւ աշիրէթքն Չագալը, Աթմալը, Գլըճլը, Սինամէնլի, Չէլիկեանլը եւ Ավշար։

[2]             Որպէս թուի վիճակագրութիւնս այս արարեալ է ’ ի միջոցի 1878-80 ամաց։