Սիսուան

43. Ջերմաջուրք. Չիֆտէ - խան. — Էլխօճա գետ. Պուլղար - մատէն կապարահատք

Երիւք մղոնօք եւս յարեւմտից կուսէ Փայտեայ  կամրջին, յահեակ գետեզեր Պոդանդեայ ` կամ Ջերմուկքն Ըլըճա [1], ’ ի խոռոչի ուրեք, եւ հոսին ’ ի խաւիխաւ հերձաքարուտ տափարակի, առ ստորոտովք պորփիւրեայ լերանց: Ծանօթ էր տեղիս եւ առ Հռովմայեցւովք. ’ ի հռչակաւոր ճանապարհացուցի նոցին ` որ Պեւտինգերեանն կոչի, կարգի տեղիս այս յառաջ քան զՊոդանդոն իջեվան, Ջերմաջուրք անուանեալ, Aquæ calidæ, հանդերձ նշանակաւ  բաղանեաց, որ եւ յայտ առնէ զախտահաւակ բնութիւն ջուրցն, վկայեալ եւ ’ ի յետնոց: Փռանկ ուղեւորն  Պըլոն ` յամի 1548 անցեալ ընդ այն ` նման գտանէր զջերմուկն եւ զաղբերավայրն ` ծանօթ ջերմըկի հայրենեաց իւրոց Գլերմոնի, բնական կամրջաւն ’ ի տոփաքարի [2]. այլ ’ ի նորումս՝ Տէվիս նման գտանէ ջերմկաց Էս - լա - Շաբէլի: Կամարայարկ է այժմու բաղանիքն, իբր 40 ՛ երկայն, 24 ՛ լայն եւ 6 ՛ խոր աւազանաւ, յոր մտանէ ջուրն 33° Ռէօմ. ջերմութեամբ ` ընդ անկիւն մի, անհոտ, անհամ եւ անմրուր: — Առ սահմանօքս կարգեալ էր Օսմանեանց պահակս եւ մարտկոցս յԵգիպտական պատերազմին ` ընդդէմ պատրաստութեանցն Իպրահիմայ, որք փոքր մի ’ ի ստորեւ սկսանէին: — Մղոնաւ կամ սուղ աւելի ’ ի Հր. Մ. գետոյն յանկեան խառնրդոցն ընդ Էլէօճէլէ կամ Էլխօճա գետակի ` որ յաջմէն եւ ’ ի հարաւոյ, կանգնեալ է հին իջեւանատեղի կամ հանգրուան Չիֆտէ խան կոչեցեալ. յ ’744 Չ. բարձու. Chefete-camp գրեալ ’ ի Պօղ - Ղուկայ ’ ի սկիզբն ԺԸ դարու. երկու խանք կամ կարաւանատունք էին անդ, վասն այնորիկ էառ զկոչումնդ: — Աստանօր Ֆիշէր զօրապետ գերմանացի հաստատեաց ամրոցս ’ ի պէտս Օսմանեանց ընդդէմ եգիպտական բանակին, պատնիշափակ արարեալ զձորամէջն եւ զերկուստեք բարձունս, յորս եւ բաղխոցս կանգնեաց, արկեալ եւ կամուրջ ’ ի վերայ գետոյն. քանզի անձուկ եւ դժուարագնաց կածան է տեղին, եւ աստի ցկամուրջն Սպիտակ ( Ագ - քէօփրիւ ), ձորն ` միայն 110-200 Չ. լայնութեան ունի: Ընդ մէջ Չիֆտէ - խանի եւ Փայտեայ կամրջին բաղխեցան (15 հոկտ. 1832) Օսմանեանք ` որոց առաջնորդէին Ալիշ փաշայ Իկոնիոնի եւ Սատըգ փաշայ Տարսոնի ` ընդ Եգիպտացիս, եւ յետս նհանջեցան ’ ի բուն բանակի իւրեանց յՈւլու գըշլա, եւ զայն եւս լքեալ ընկրկեցան մինչեւ յԻկոնիոն: Ի ժամանակի յիշեալ պատերազմին ` անցանելով ընդ Չիֆտէ - խան հռչակաւորն յապայն Մոլդքէ ` գրէր այսպէս. « Մեծ ժրութիւն կենաց էր անդանօր. երկոքին իջեվանքն մերձ ’ ի կամուրջն՝ նորոգ կազմեալք ` պատսպարէին զգործաւորսն պարապեալս ’ ի ծածկել բլուր մի տափարակ, որ նշմարիւր ’ ի բացեայ ’ ի ստորեւ ձորոյն. հնչէին լերինք ’ ի կոփիւնս կացնոյ փայտահարին եւ ’ ի դրդիւն թաւալման կոճղեաց բարձրաբերձ եղեւնեաց: Այլ յայսմ տեսարանի գործօնէութեան ` ’ ի զուր որոնէի զգործավարն ». իմա զնոյն ինքն զՖիշէր, որ ջերմամբ տագնապէր յիջեւանին: — Գետակս որ առ Չիֆտէ իջեւանաւ խառնի ընդ Դարպասայ՝ յոմանց կոչի յանուն գլխաւորի լերանց կիլիկեան Գահու ` Պուլղար, յայլոց Ալակուկա [3] կամ Էլխօճա [4], յանուն երկուց փոքր գիւղից որք կոչին Վերին եւ Ստորին Ալէօճէլէ, եւ թուին Ալաճալը, կամ Ալի Հօճա [5], կամ Հաճի Ալի [6]. եւ յարեւմտից դառնայ յարեւելս զուգահեռական իմն բարձրաբերձ լերանց պարուն, ընդ զառ ’ ի վայր իջանելով ուժգին ընթացիւք, եւ հոսանս եւ ջրվէժս գործելով, ընդ խորաձոր գաճային եւ կրային դեղնորակ գետնոյ, զոր ուրեք ուրեք ընդմիջեն խարակք պորփիւրեայք, օձաքարեայք եւ երկդիմակք (amphiboliques). եւ մղոնաչափ մի եւեթ ’ ի բացեայ ’ ի հիւսիսոյ բերանոյ Հորոս գետակի ` թափի ’ ի Դարպաս ( Չագըտ ): — Ի միում յերկոցուն գիւղիցդ կարծեմ զմնացուած  չքնաղ բիւզանդեան եկեղեցւոյս, զոր յ Ալաճա գեղջ Տաւրոսի ` ասէ Լանկլուա, եւ ոչ նշանակէ յորում կողման:

Հնագոյն եւ նորանշան եւս մնացուած  վաղեմի ժամանակաց եւ ազգի անծանօթի ` ցուցանէ արձանքանդակ մի [7] ’ ի քարաժեռի մերձաւոր լերին միոյ, որ եւ յաւէտ նշանագիր երեւի քան ձայնագիր:

Նշանաւոր է եւ այն ` զի Յոյնք ` մերձաբնակք, որք եւ մետաղագործք, ասին հնալուր բարբառ ունել քան զայժմու սովորականն: — Անձուկ եւ երկայնաձիգ  է գետաձորն ընդ արեւելս կոյս հակեալ, բարձր եւ քարուտ յոյժ ’ ի վերին ( յարեւմտեան ) կողման, վանս որոյ եւ անփայտ. այլ լեռնական ծաղկօք եւ բուսովք մարթէր  լնուլ զփափագ բուսասիրին, եթէ չէր անագանեալ գալուստ նորա (4 օգոստ. 1853): Ի կանխագոյն եղանակի եկեալ այսր Չիհաչէֆի, հանդերձ այլովք ` նշանակեաց զՈլիւմպեանն անուանեալ գառնադմակիկ (Sedum Olympicum): Միջին եւ ստորին մասն ձորոյն մացառուտ է. ծառոց սահման հասանէ ց ’7000 ՛ բարձրութեան, մեծամեծացն ց ’6500 ՛: — Նշանաւոր տեղի եւ բերք ձորահովտիս են ` մեծ Կապարահատքն Պուլղար մատէն, մերձ ’ ի գետակունսն, ուր եւ գեօղ հաստատեալ է Պուլղար տաղ անուն ’ ի 1483 Չ. բարձու, ’ ի հիւսիսային ստորոտս լերինն ` յորմէ բովանդակ պար լերանցն Պուլղար կոչի. եւ է բացակայ 14 բնամղոն յարեւմտից Չիֆտէ - խանի, 30 ’ ի Պոդանդեայ, 36 ’ ի Գարեվախից ( Արփա ուչուրումու ), 52 ’ ի Պահակէն Կիլիկիոյ, 110 ’ ի Տարսոնէ: Որպէս եւ յայլ բովս լերանցս ` հանքն է ածղուտ հողային կապարի, եւ գտանի ’ ի կրային զանգուածի եւ յերկաթային կարմրագոյն կաւի. թուի հարուստ լինել մետաղին ’ ի խորս, որոյ միայն վերին երեսքն պեղեալ են. 13 քանք պեղէին յամի 1866, յութ բնամղոն միջոցի ` ’ ի Պուլղար գեղջ եւ ’ ի Կարմրասար լերին. այլ յառաջն երբեմն ասեն անդրագոյն եւս մինչեւ ’ ի Չիֆտէ - խան, այլ եւ ցՓայտեայ կամուրջն. եւ են դրիւք վերագոյն քան զձորահովիտն ` 300-800 Չ. մերձագոյնն ’ ի գեօղն ` ըստ Չիհաչէֆի ` բարձր է 2096 Չ.: Ամարանի միայն վաստակին ’ ի մետաղսն, ’ ի մայիսէ ցելս սեպտեմբերի. զի սաստիկ է ցուրտ տեղեացն, մանաւանդ առ Կարմիր - սարիւ, ուր երկու քանք են բարձրագոյնք քան զայլսն եւ առատագոյնք: Փոքր ինչ ’ ի հեռուստ հայթայթի  փայտն ` ’ ի պէտս բովուցն, յեղեւնեաց եւ շոճեաց, զի անծառ են մերձագոյն սահմանք կապարահատիցն, եւ այնու գործեն եւ զածուղն: Գործաւորքն ` որպէս եւ յայլ կողմանս ` Յոյնք են, ոգիք իբրեւ եօթանասուն: Յամին 1876 գլխաւոր գործաւորացն էր Գանթարճի Ճորճի ոմն, որ եւ ասէր ( ցՏէվիս ) զտարեկան ծախս պետութեանն վասն հանից կապարի եւ արծաթոյ ` 24, 000 լիրայ օսմանեան, զշահն 50, 000. եւ թէ տրամ մի արծաթ զտելոյ արժէր 32 փարայ, իսկ 32 փարայի կապար ` կշռէր մի հօխա:

Տեսարան կարի ահաւորագեղ ընծայեն սահմանք կապարահատիցս. քանզի հազիւ երեք կամ չորս մղոնիւք ’ ի բացէ կան ’ ի հարաւոյ կուսէ բարձրաբերձ լերանց Պուլղար պարուն, որոց գագաթունք լերկք կամ ձիւնապատք ` այլ կողք ոչ յոյժ դժնեայք երեւին. իսկ միջոցն ` հովիտ գետոյն ` յոյժ զուարճալի եւ դալարաւէտ, ուր եւ բնակութիւնք ցրուեալք ’ ի միջի պուրակաց մայրեաց եւ մարմանդից: Լերինքն ` անմատոյց թուին ’ ի հիւսիսային դիմաց անտի ` որ հային ’ ի քանսն, այլ ’ ի հարաւոյ կուսէ ելանելի է եւ բարձրագոյնն անգամ Մէտտէսիզ, ընդ ճանապարհ Կիւլէք մաղարայի, ընդ Ձիւնալիճն ( Գարլը կէօլ ), Պաշ - օլուգ եւ Քէչի - պէլի, եւ ընդ Եռագագաթն ( Իւչթէփէ ). ընդ այս ` ճանապարհ արար եւ ել ’ ի լեառնն ` Քոչի բուսաբան, ’ ի 29-30 յուլեայ 1853 ամի, որպէս եւ յառաջ քան զնա ` սպայն Ռուսսէկէր. եւ եգիտ զհիւսիսակողմն լերինն վախուտ ց ’2000 ՛ ’ ի ստորեւ ձիւնապատ, եւ ուրեք ուրեք սառնապատ, մանաւանդ առ աղբերբն ` որ բղխեալ ’ ի միջոյ ձեանց հոսէ եւ պաղի: Սուղ ’ ի ստորեւ գագաթան լերինն ` որ ’ ի հարաւային կողմանն է, եւ յոյժ հերձակտուր խիտ ապառաժ կրային, զառաջինն եգիտ զբոյսն Հելտրայխիա. յորմէ ոչ կարի ստորեւ ’ ի 11, 000 ՛ բարձունս երեւեցան ’ ի սորս ժայռիցն ` Խազիրան մաշկեւոր, * Ծնուկ (Ajuga Chia), եւ վերագոյն եւս ` Եւնոմիա կարմրորակ, որոյ միւս եւս այլ տեսակ սուղ ինչ ստորեւ. եւ բարձրագոյն բնաւից ` Վառվռուկ արծաթածիլ (Alyssum argyrophyllum): Յայտ է թէ յոյժ մեծասքանչ եւ ընդարձակ է շուրջ տեսարանն ’ ի գագաթանց այսպիսւոյ լերին. որոյ առընթեր ` յարեւելից ` ամբառնայ 300 ՛ սրակատար բրգամբ Չօպան-գույու? լեառն ` սուղ ինչ պակաս բարձրութեամբ քան զայն, եւ երեւի ’ ի Տարսոնէ. սմա ընթերակից է լայնակողմն Արփալըգ եւ հաւասար բարձրութեամբ, իբր 11, 000 ՛: Ի հարաւոյ կուսէ նշմարին բովանդակ զառիվայրեալ աստիճանաձեւ գահաւանդքն ` մինչեւ ’ ի դաշտավայր երկիրն եւ ’ ի ծովափունս: Ի հարաւոյ գերածայրեալն Մէտտէսիզի ` ամբառնայ Եռագագաթն այն ( Իւչթէփէ ) լեառն 10, 000 ՛, լայնատափ եւ ապառաժուտ, յահեկէ ունելով զ Դաշ-օլուգ, եւ յաջմէ ` զյոյժ դժնդակ քարաժայռն Թէք-գայա ( Միաւոր սար ), ապաւէն քօշից. եւ մի ըստ միոջէ լերինք եւ լեռնակք ` զորս յիշեցաք ’ ի հովիտս օժանդակաց Կիւդնոսի, եւ ապա անտառքն եւ պուրակք, եւ ’ ի ստորեւ ` դաշտն լայնածաւալ, եւ ծովն իսկ. յորում մարթ է զուգադիտակաւ եւ քաջասուր աչօք իսկ ` նշմարել եւ զԿիպրոս կղզի ` իբրեւ տախտակ մի սեաւ: Ի հարաւոյ արեւմտից ` նշմարին անտառք Լամբրունի, եւ արեւմտագոյն եւս լիճ մի: Հիւսիսակողմն ` զառաջինն վախս եւ անդունդս ահաւորս երեւեցուցանէ, եւ սառնամած կամ ձիւնապատ հովիտս, յորս հանապազ մռնչեն մրրիկք. դուն ուրեք ’ ի համասփիւռ սպիտակութեան ձեանց վերամբառնան թխակատար քարաժայռք. բայց հեռագոյն եւս ` յերեւան գան կոհակաձեւ դարեւանդք մերկք եւ լերկք, պէսպէս այլատարազ կերպարանօք. նշմարին եւ հետք սահանաց ջրոց յերեսս քարալերանց, որք ’ ի հալս սառնամանեացն ` անշուշտ հրաշատեսիկք եւ հեշտալիք են. այլ ’ ի նուազել ջուրց եւ ’ ի զօրանալ տօթոյն ` դարձեալ անապատանայ տեսարանն, եւ միայն շնորհաւոր երեւի Կարմրակասարն եւ սահմանք կապարահանից Պուլղարայ: — Յայսմ կողման ` զուգահեռական մեծի լեռնապարուն ձգի ցածագոյն պար մի 7-800 ՛ բարձրութեամբ ` յարեւելից յարեւմուտս, ժամաչափ լայնութեամբ եւ վեց ժամուց երկայնութեամբ: Անդր քան զայս ձգտեալ աչաց ընդ արեւմուտս ` ’ ի սահմանս Առակլեայ ` նշմարեն զայգիս եւ զպարտէզս Պոռ քաղաքաւանի, իբրեւ կուտակս ինչ սեաւս, եւ ընդ հիւսիսի ` զձիւնափայլ կատարս Գամրականն Արգէոսի եւ լիճս երկուս: Յարեւելից հիւսիսոյ տարածանին պարակիցք Պուլղարայ Ալլահ - տաղ լերինք, գերածայրեալ գագաթամբ Ապիշ լերին, յորոյ յարեւմտից ` սահմանք են Պէրէքէթլի - մատէն մետաղաց, հանդերձ այգեօք եւ պարտիզօք: — Ի կենդանական սեռից ` լեռնաքնինն միայն զարծուիս եւ զանգեղս յիշէ ’ ի բարձունս Մէտտէսիզի, եւ ծառկոտոտ հաւ (pic) մի ` ’ ի վերին խոռոչս նորին. իսկ ’ ի բուսականացն ` բազում ազգս. որպէս, յանցամէջս ձեան ` Ասփուր դալար (Calamintha florida) անուշահոտ եւ կարմրերփեան, Մեկոն պարսկական (Papaver persicum Lindley) ’ ի քարածերպս ` եռոտնաչափ բարձր, Դժնիկ կամ յակրի սրատերեւ (Rhamnus cornifolia), Կոծոծ (Acantholimon) երկտեսակ, մին գեղաշնորհն համարեալ (Acath. Venustum, տես յէջ 21 ). ’ ի քարաժեռս հարաւակողմանն ` Դաղձն կիլիկեան (Nepeta Cilicica), Աւազուկ (Arenaria Kotschyana), եւ Մունբիա գնտահոծ (Munbya conglobata). ’ ի քամակս եւ տափս, Սեաւկեղեւի կիլիկեան (Scorzonera Cilicica), վայրի ցորեան (Agropyrum repens), Վարսկատար (Pterocephalus), Բզնածարիր (Hieracium Pilosella) եւ Քոսքսուկ: Առ աղբերօք ` Մկնականջ փոքրագլուխ (Myosotis microcephala), Կորնգան, Հզօրի (Potentilla), Խառածաղիկ նկուն, եւ այլն: Ի քարաժայռս հիւսիսակողման Եռասարին ` Ակրկարհա ծաղկեալ, Ճլելեկ երկտեսակ, ատամնատերեւն եւ պտղաբերն (Silene odontopetala եւ fruticulosa) գեղեցիկ Պորտնուկ (Omphalodes Luciliæ) Հզօրի գեղաղէշ (Potentilla speciosa) եւ այլն: Ի հեղեղաքարուտս Մէտտէսիզի ` Սիսեռն սիզատերեւ (Cicer pimpinellaefolium), Խոզելընդի լիբանանեան (Scrophularia libanotica), եւ այլն: Ի ծերպս քարանց ` Զամբուռ, Վերոնիկ սանդրաձեւ (Veronica pectinata), Աբարբիոն խիտ, Քօշմօրու ծանծաղ (Hypericum crenulatum) մինչեւ յ ’9500 ՛ բարձրութեան եւ այլն:

[1]             Էյնզուըրտհ ( Բ. 73) յանցանելն ընդ այս, ’ ի 27 նոյեմբերի, 1833, կամեցեալ ըմպել ’ ի ջրոյն՝ գիտաց զի ջերմուկ է։

[2]             Bains de l'Alyre կոչին ջերմուկք այն Գլերմոնի։

[3]             Էյնզուըրտհ, Բ։

[4]             Քոչի։

[5]             Ֆիշէր եւ Չիհաչէֆ։

[6]            Ֆիշէր եւ Չիհաչէֆ։

[7]             Տես յէջ 136 ։