Սիսուան

118. Խարամանք. — Մանիօն բերդ

Յանցեալ դարս եւ մինչեւ ’ ի սկիզբն մերումս ` յաւէտ ծովակողմն նահանգիս ` Գարամանիա կոչիւր յԵւրոպէացւոց, Caramania. այն ժամանակի գրիչք մեր Խարաման անուանեն զտեղին եւ յաւէտ զտիրողն եւ զտոհմն. զորոց, զի սահմանակցութեամբ եւ պատերազմօք ` ապա եւ նուաճմամբ երկրին ` առընչութիւն եղեւ ընդ Հայոցս Կիլիկիոյ, եւ զի բազում անգամ հարկ եղեւ յիշել ’ ի տեղագրութեանս, արժան համարիմ ծանուցանել աստանօր զծագումն անուանն եւ զգործս ինչ:

Յիշեցաք ’ ի վեր անդր, զի յառնուլ Ալայէտտին սուլտանի ’ ի Հայոց զԷրմէնէկ ` ետ միոյ ’ ի զօրավարաց իւրոց (1228), եւ բնակեցոյց անդ Թուրքմանս ոմանս ’ ի պահպանութիւն երկրին. մի ’ ի նոցունց էր Նուրէ-Սուֆի ածղագործ, զոր ` Համմէր հմուտ հեղինակ Օսմանեան պատմութեան, ոչ գիտեմ յորոց պատմչաց տեղեկացեալ ` ասէ ազգաւ Հայ լինել. սա բազում անգամ երթայր ’ ի Լարանտա վաճառել զածուղն, յորմէ եղեն նմա ստացուածք բազում. որովք յօրացեալ երկոցուն որդւոց նորա ` անուանելոց Գարաման ` ( յորմէ անուն տոհմին եւ երկրին ), եւ Օնկսուզ կամ Պօնսուզ, ’ ի ժամանակի վրդովման տէրութեան սուլտանացն ` յարուցմամբ Թաթարաց, սկսան գունդ կազմել սրիկայից եւ աւազակել, կողոպտել զսահմանսն եւ բռնանալ. վասն որոյ լաւ վարկաւ սուլտանն, յամի 1257, տալ նոցա զԷրմէնէկ ’ ի ժառանգութիւն եւ անուանել զաւագն ` Պէկ այնր գաւառի: Իբրեւ այսպէս փակեցաւ նոցա դուռն արշաւանաց յերկրի սուլտանին, դարձան յայս կողմն սահմանի իւրեանց, ’ ի վիճակս Հայոց լինել ձեռնամուխ. զորոց ` գրեա եթէ ժամանակակից Պատմիչ մեր արքունի, քաջ ծանօթ իրացն եւ անձանց ` չակնարկէ բնաւ հայազգիս լինել, այլ ասէ. « Յարեաւ ոմն ’ ի խորանաբնակ Իսմայէլացոցն ցեղէն, Խարաման անուն. եւ եկեալ յարեցան ’ ի նա ’ ի նոյն ցեղէն ` բազումք. որ եւ ետ կոչել նոցա զինքն ` սուլտան. եւ այնչափ զօրացաւ նա ` մինչեւ սուլտանն Հոռոմոց Ըռուգնատինն ` յահի եղեալ ’ ի նմանէ ` ոչ իշխէր ընդդիմախօսել նմա. եւ բազում տեղիս հանդերձ ամրոցօք ընդ ձեռամբ իւրով բռնակալեաց. եւ բազում նեղութիւն էած կողմանն Սավրիոյ եւ Սելեւկիոյ ` գերելով զնոսա. երկիցս անգամ կոտորեաց ’ ի զօրաց արքային Հեթմոյ ` զոր կացուցեալ էր անդ կողմնապահս. որ եւ անդ սպանաւ ամենագովելին Հալկամ, որ էր յոյն ազգաւ, զոր յառաջն յիշեցաք. ( թուի թոռն համանուանն որ առ Լեւոնիւ ): Եւ սկսաւ Խարամանն այն եղջիւր ածել թագաւորաեղբօրն ` Սմբատայ. զի յայնմ գաւառին յորում Խարամանն բնակէր ` բազում աշխատութեամբ եւ առատաձիր պարգեւօք դղեակ մի յանօրինացն թափեաց, Մանիաւն անուն, որ յառաջագոյն քրիստոնէիցն էր եղեալ, ( եւ որում տիրէր Հալկամն առաջին յելս ԺԲ դարու ). եւ թագաւորաեղբայրն եւ սպարապետն Հայոց Սմբատ երեք ամ կալաւ զնա ’ ի մէջ այնքան բազմութեան անօրինացն: Եւ գոռոզն Խարաման նեղէր զնա սաստկապէս, եւ յամենայնի վտանգ հասուցանէր Սմբատայ. որ եւ բազում ոսկիս եւ արծաթս անդ վատնեաց ’ ի պէտս զինուորաց եւ դղեկին այն կարեաց. եւ եկեալ Խարամանն ’ ի վերայ նոյն բերդին, եւ պատեաց զնա շուրջանակի զամիսս ինն, եւ նեղէր սաստկապէս. եւ սկսաւ սնոտի խօսիւք ամբարտաւանել, եւ պատուիրել առ արքայն Հայոց Հեթում … ( երգիծանօք գրգռելով. իսկ Հեթմոյ քաջալերեալ ’ ի խորագէտ հօրէն իւրմէ Կոստանդեայ եւ զօրաժողով եղեալ ), « գնաց ’ ի Սելեւկիա, եւ անդ հաւաքեցան հեծեալն եւ հետեւակն եւ բեռնակիրքն. զի հազար քոռ ցորենոյ տանէին ’ ի դղեակն ածել: Եւ իբրեւ հասին ’ ի սահմանս բերդին զօրքն քրիստոնէից եւ արքայն, անօրէնքն որ պաշարեալ էին զբերդն ` յետս կոյս չօգան ’ ի բերդէն. եւ իբրեւ եկն թագաւորն զօրօքն ’ ի բերդն ` ոչ եգիտ զանօրէնն Խարաման անդ. եւ հրամայեաց թագաւորն թափել զցորեանն ’ ի բերդն, եւ եհան զպահապանսն որք պանդըխտացեալ էին, եւ նորս կացոյց ’ ի տեղի նոցա: Եւ ապա դարձան եւ ընդ այլ ճանապարհ գային յաշխարհն իւրեանց անհոգութեամբ: Իսկ անօրէնն այն Խարաման եկեալ էր ’ ի տեղի ինչ մացառուտ եւ դժնեայ քարակոյտ եւ անձուկ որպէս Խողովակ, եւ անդ դարանամուտ եղեալ: Եւ յորժամ եկին ’ ի տեղին յայն զօրքն քրիստոնէից, անօրինացն ճիչ բարձեալ եւ նետաձգութեամբ խոցոտէին զհաւաստացեալսն: Եւ եհաս աղաղակն առ արքայն. եւ արիագոյնքն թողեալ զգունդս իւրեանց ` հասին ’ ի տեղի պատերազմին, եւ հարեալ զանօրէնսն ` ’ ի փախուստ դարձուցին. որ եւ խոցոտեցին նիզակաւ եւ նետիւ զԽարամանն. եւ դարձաւ ամօթով, եւ յետ սակաւուց սատակեցաւ ’ ի խոցուածէն անօրէնն այն. եւ ’ ի տեղի մարտին սպանաւ եղբայր անօրինին որ կոչէր Պօնսուզ, եւ փեսայ նորին [1]. եւ ’ ի զօրացն արքային սպանաւ Պայլին Կոստանդին Սոմայցին. եւ զիշխանին Գրիգորի ` որ էր տէր Մազոտ-խաչ ին ` զաջոյ ձեռինն նորա զբոյթն ` սրով հարեալ ’ ի բաց ընկեցին. եւ սակաւք կորեան ’ ի քրիստոնէիցն յայնմ աւուր։ Իսկ եղբայրն Բակուրնայ եւ Կոստանդեայ Սմբատն ` որ էր ազգաւ յոյն, տղայ գոլով հասակաւ, ’ ի զարմէ հօրն արքային Հեթմոյ, յարձակեցաւ ընդ այլ քաջամարտիկսն, եւ յանօրինացն դիթաւալ յերկիր ընկենոյր. զոր տեսեալ արքային եւ այլոց բազմաց ` գովեցին զնա, եւ առաքեցին աւետաբերս առ Կոստանդին ` հայրն արքային. զոր իբրեւ լուաւ ` ’ ի մեծի ուրախութեան եղեալ, եւ առատաձիր պարգեւօք եւ ընծայիւք դարձոյց զնա ’ ի տուն իւր ` առ եղբարսն եւ առ մայրն իւր տիկին Շահանդուխտ: Եւ արքայն եկն ուրախութեամբ յաշխարհ իւր եւ ցնծութեամբ. զի զայնպիսի գոռոզն սակաւ աշխատութեամբ յամօթ արար »: — Սկիզբն պաշարման բերդին Մանիօնի ` ( որոյ հարկ է յարեւելեան սահմանս Լարանտայ գոլ ), գուշակի ’ ի բանիցդ եղեալ յամի 1259, կարեւոր դէպք ազատութեան նորին եւ մարտին եւ սպանման երկոցուն եղբարցն նահապետաց Գարաման տոհմի ` յամի 1262: Այս դէպք զանխուլ մնային եւ յարեւելագիտաց, գուցէ եւ կամաւ լռեալ յարեւելեայ պատմագրաց ժամանակին, վասն այսորիկ կրկին կարեւոր համարեցաք յեռուլ ’ ի կարգի բանիցս:

Զկնի մահուան Գարամանին ` սուլտանն Իկոնիոնի կալաւ զորդիս նորա եւ արգել ’ ի դիպահոջ, այլ յետ սակաւուց արձակեցին զնոսա Թաթարք. եւ յաջորդեաց անդրանիկն որ կոչէր Շէմսէտտին Մուհամմէտ. եւ ըստ հայրենի աւազակաբարոյ բարուց ` ’ ի ժամանակի արշաւանաց Պիպարսայ սուլտանի Եգիպտոսի ’ ի Կիլիկիա եւ ’ ի Փոքր Ասիա, ժամ դիպող գտեալ ` խաբէութեամբ եմուտ տիրացաւ Իկոնիոնի, եհար եւ զգունդ մի զօրաց Եգիպտացւոյն. ապա լուեալ զգալուստ Թաթարաց ` խոյս ետ ’ ի լերինս իւր: Ի վերջ կոյս ԺԳ դարու տէր երկրին Գարամանայ Աւատ կոչի յԱպուլֆէտայ. եւ առ սովաւ թուի ընդարձակեալ տէրութեան տոհմին, ’ ի բառնալ սուլտանութեանն Իկոնիոնի, յամի 1294: Յելս այնր դարու եւ ’ ի սկիզբն ԺԴ ^ին Մուհամմէտ Պետրէտտին էր իշխողն: Մի ’ ի մերձաւոր յաջորդաց սորին յամի 1318 բազում հեծելօք ասպատակ սփռեաց ’ ի սահմանս Տարսոնի. այլ Օշին Պայլ հասեալ ’ ի վերայ վերջապահիցն ` ’ ի սահմանս Պոմպէուպօլսոյ ` եհար եւ վանեաց: Դարձեալ, առ նովաւ կամ առ յաջորդաւն, ’ ի սկիզբն կոյս 1336 ամի, ըստ գրելոյ ժամանակակցի ուրուք, « Ազգն որ կոչի Խարաման ` մռտեալ էր ընդ երկիրս Կիլիկւոյ, եւ բազում վնաս գործեցին ’ ի տեղիս տեղիս »: Այլ ոք խառնելով զցաւալի յիշատակն ` ընդ նախեղակ արշաւանաց Եգիպտացւոց, գրէ ’ ի նմին ամի.

« Յոյժ դառնաշունչ ժամանակի,

Եւ ’ ի նուազել Հայոց ազգի,

Անդրէն ազգն Իսմայէլի

Յարեան ’ ի վերայ երկրին Կիլիկէի,

Եւ զամենն ’ ի սուր մաշեցին սուսերի,

Եւ զայլն ’ ի Մսըր վարեցին գերի,

Եւ զկէսն ’ ի յերկիրն Խարամնի:

Եւ Յիսուս Քրիստոս տէրն ամենայնի

Արասցէ գերելոցըն բարի »:

Ի վերջ կոյս ԺԴ դարու իշխողն էր Ալայէտտին, որոյ առեալ էր ’ ի կնութիւն զՆէֆիզէ դուստր Սուլտան Մուրատայ Օսմանեանց, այլ սպանաւ ’ ի յաջորդէ նորին Պայէզիտայ (1391) յառման Իկոնիոնի: — Ի նահապետէ տոհմին Նուր - Սօֆեայ ` տասն ազգք հաշուին պայազատեալք մի ըստ միոջէ ` ցվերջ կոյս ԺԵ դարու, ցամն 1486 կամ 7, յորում Օսմանեանք բարձին զտոհմն եւ զտէրութիւն նոցին: Ի միջին կէս այնր ( ԺԵ ) դարու առաւել ծանօթանային նոքա Եւրոպացւոց, մանաւանդ Վենետկաց, եւ դաշնակցէին ընդ սոսա եւ ընդ Պարսից ` ընդդէմ Օսմանեանց, վասն այնորիկ եւ կորեան ’ ի սոցանէ: Պատկերահան մի սոցին ( Վենետկաց, Կեսար ) եղբայր գերահռչակ նկարչին Դիցիանոյ Վեչելլիոյ, յելս կոյս ԺԶ դարու ’ ի հաւաքման տարազուց ազգաց ` ընծայէ եւ զտարազ Գարամանեայցդ ( յէջ 294 ), եւ զՀայոց կողմանցն, Ստորին Հայս անուանելով ( յէջ 295 ) [2]: 

Յամի 1432 Պերդրանտոն փռանկ էանց ընդ Լարանտա, եւ ետես զայն ` բարեդիր ընդարձակ եւ վաճառաշահ. եւ էր, ասէ, անդ ’ ի հնումն բերդ մի ամուր ` որոյ երեւէին դրունքն երկաթեայք եւ գեղեցիկք. այլ զպարիսպքն կործանեալ էին: Եգիտ ’ ի քաղաքին երկուս Կիպրացիս ` զի դեսպան գնային առ Գարամանն ժամանակին, ( որ թուի անուանին Փիր Իպրահիմ ), վասն կռելոյ դաշն խաղաղութեան ընդ նորապսակ թագաւորին Կիպրոսի, եւ յարեցաւ ’ ի նոսա ` երթալ տեսանել զնա յԻկոնիոն: Փիր Ահմէտ օգնութեամբ Օսմանեանց հալածեալ զեղբայր իւր Իպրահիմ ` տիրապետեաց ամս ինչ (1467-9). ապա ապստամբեալ ’ ի ձեռնտուաց իւրոց, եւ ոչ կարելով զդէմ ունել հակառակացն ` փախուցեալ գնաց առ Ուզուն Հասան թագաւոր Պարսից, եւ էառ գունդ հզօր ` առ ’ ի վանել զՄուսդաֆա զորդի Օսմանեան սուլտանին, զի սա հրամանաւ հօրն գրաւեալ էր զերկիր Գարամանի, եւ եհար վանեաց զնա հանդերձ պարսիկ բանակաւն: Յայնժամ Ուզուն Հասան խնդրեաց ’ ի Վենետկաց հրետս եւ սպայս, եւ օգնութիւն նաւական ` վասն թափելոյ ’ ի Թուրքաց զծովեզերս Կիլիկիոյ եւ հաստատելոյ յիշխանութեան իւրում զԳարամանն, զորդին Իպրահիմի, հանդերձ եղբարբն կոչեցելով Գասիմ պէկ: Յաջողեաց Վենետկաց ( յամս 1471-2) տիրել Սելեւկիոյ, Սիկոյ եւ Կոռիկոսի, եւս եւ Էրմէնէկայ, եւ յանձնել զնոսին ’ ի ձեռս երկոցուն եղբարցն. այլ իբրեւ ’ ի պարտութիւն մատնեցան Պարսիկք յՕսմանեանց ` ’ ի կողմանս Երզնկայ, վատթարացան եւ գործք սոցա. Փիր Ահմէտ յապահովեալ զինչս իւր եւ զկանայս ’ ի Մինան կոչեցեալ բերդ, որ է հաւանօրէն վերոյիշեալ Մանիօն, եկն բանակեցաւ առընթեր Լարանտայ ’ ի Հողմուտ բլուրսն ( Եէլի - թէփէ ). այլ իբրեւ էառ Ահմէտ Կէտիկ փաշայ զԷրմէնէկ, ապաւինեցաւ Գարամանն յամուրն այն, ’ ի գագաթան անմատոյց քարաժեռի, զոր չէր հնար այլազգ առնուլ ` բայց հանելով հրետս յափափայ բարձունս մերձակայ քարալերանց. յոր եւ բազում ճգամբք յաջողեցան Օսմանեանք ելանել հաստատել եւ բաղխել զբերդն. պահապանն Եուսուֆ ոմն ` յետ հզօր եւ երկար դիմակալութեան ` անձնատուր եղեւ. իսկ տէր երկրին Գարամանն Փիր Ահմէտ ` անյոյս եղեալ այնուհետեւ, գահավէժ արար զանձն ’ ի բարձանց մահարձանաց բերդին. երկիր տէրութեան նորին նուաճեալ յանձնեցաւ յանուանի տարաբաղդիկ արքայորդին Ճէմ: Եղբայր Գարամանին Գասիմ - պէկ մեռաւ յամի 1483. սորա թոռն ’ ի դստերէ ` Մուհամմէտ պէկ Թօղրուտ օղլու ` յետին պայազատ տոհմին ապստամբեալ ` ջանայր վերականգնել զպետութիւնն, այլ պաշարեալ ’ ի բազմախումբ զօրաց Օսմանեանց ` ճողոպրեցաւ եւ փախեաւ ’ ի կողմանս Հալպայ. եւ այսպէս զրաւ եղեւ Գարամանեան բռնակալութեան, որ տեւեաց զամս երկերիւր եւ երեսուն (1257-1487), եւ հաստատեցաւ կուսակալութիւն ( Պէկլէր պէկի ) նովին անուամբ Գարամանի, յոր եւ ցարդ կոչի Էյալէթի Գարաման:

[1]             Դատարկ թողեալ էր աստէն ’ ի բնագրին, աներկբայապէս վասն ստուգելոյ եւ ապա գրելոյ զանուն փեսայի Խարամանին։

[2]             Հեղինակն՝ Ստորին Հայս կոչէ զկողմանս հարաւոյ Փոքր եւ Մեծ Հայոց, եւ ընդ Գարամանեանս դասելով զպատկերեալքս՝ յայտ առնէ եւ նոցուն բնակակիցս կամ մերձաբնակս. եւ այսպէս ստորագրէ.

« ԿԻՆ ՍՏՈՐԻՆ ՀԱՅՈՑ. Կանայք ստորին Հայոց՝ անհեթեթ ( կամ տարօրինակ ) իմն կրեն գլխանոց, բազմագունեան քօղովք. զգենուն պատմուճան գեղեցկակերտ ’ ի ներքոյ, եւ ’ ի վերայն կրկնոց սպիտակ բամբակեայ։ Դարձեալ, ունին եւ կտաւ մի գործած նման քառակուսւոյ կրօնաւորաց, երկայնագոյն ’ ի թիկանց քան յառաջոյ կողմանէ, ընդ որ կարեն տեսանել եւ ոչ տեսանիլ » ։

« ԱԶՆՈՒԱԿԱՆ ՍՏՈՐԻՆ ՀԱՅՈՑ. Այս ազգ արանց կրէ փակեղն ստուար, երկնագոյն, երիզապատ։ Երկայնեն զգիսակս հերաց եւ զմօրուս։ Զգեստ է նոցա կնգուղ կրօնաւորաց կամ նման նմին, այլ կերպասեայ կամ ասուեղէն կամ բամբակեայ, եւ յաճախ՝ գունաւոր։ Արկանեն զպարանոցաւ ղենջակ իմն մետաքսեայ բարակաման, կարմիր եւ սպիտակ կամ այլ գունագոյն երիզօք, որոյ միջին մասն ’ ի վերայ լանջացն հանգրիճի, եւ տտունքն զթիկամբքն անկանին։ Կօշիկս ագանին երկաթագամս հանգոյն Թուրքացն » ։

DONNA DELL’ARMENIA INFERIORE. — Queste donne dell’Armenia Inferiore usano una acconciatura di testa stravagante, con veli di colori diversi. Portano sotto una sottana di bel lavoro, e sopra un rocchetto bianco di bambagina. Poi hanno un panno simile ad una patientia fratesca lavorato, ma alquanto più lungo di dietro che davanti, quale portano per vedere et non esser vedute.

UOMO NOBILE DELL’ARMENIA INFERIORE. — Questa sorte d’huomini porta un dulipano, c’ha del grave assai, et è di color celeste et listato. Portano la zazzera de'capelli lunga, et parimente la barba. Hanno per veste una cocolla da monaco, o ad essa simile, ma però di seta et ancora di lana o di bambagia, di color per il più. Al collo ha una tovaglietta di seta finissima, listata di bianco et di rosso et d’altri colori; il mezzo della quale si riposa sopra il petto, et gli estremi pendono dietro alle spalle. Calzano scarpe ferrate, come i Turchi. — Cesare Vecellio, Habiti antichi et moderni, etc.