Սիսուան

63. Կիզիստռա. Կնդռօսկաւի. Ձկնջուր. Էնտէրուն

Սակայն ոչ շատանայ այսոքիւք մերս հետաքննութիւն բանական, ըղձակերտ գոլով ստուգել գիտել ` թէ գուցե՞ն անդ եւ յիշատակք եւ տեղիք ազգայինք եւ հայանուանք. թէ ա՞նդ իցեն արդեօք վայրք վախճանի Բագրատունեան մերոյս հարստութեան, եւ սկզբան յաջորդի նորուն Ռուբինեանցն, զորմէ յաւէտ խնդիրս մեր է. եւ պարզապէս ասել, որոնել ’ ի զանխուլ կողմանսն ` զբերդն դժխեմ՝ յորում դաւաճանեցաւ Գագիկ Բ, եւ զոր կորզեաց ’ ի դաւաճանացն քաջակորովն Թորոս: Երկակի կոչի տեղին այն ’ ի պատմչաց՝ աննման անուամբք. Կիզիստռա կամ Կիզիստռէ, եւ Կնդռօսկաւի. առաջինն ըստ Մատթ. Ուռհայեցւոյ եւ Սմբատայ. այլ Ուռհայեցին յերկրորդում նուագի ’ ի պատմութեան նուաճման տեղւոյն ’ ի Թորոսէ ` զերկրորդ անունն գրէ, զոր եւ առ հասարակ այլ ամենայն յիշատակագիրք ծագման տոհմին Ռուբինեանց, արքունի Պատմիչն մեր, Հեթում եւ Սամուէլ ժամանակագիր, եւ այլք ըստ սոցանէ. եւ զի երկոքին եւս կողմանք հաստատութեամբ գրեն, ’ ի դէպ է համարել ` կամ ստուգիւ երկանուն լինել տեղւոյն, կամ փոփոխել անուանն, եւ կամ մանաւանդ միոյն զբուն բերդն նշանակել, եւ միւսոյն զաւանն: Աներկբայագոյն է կոչումն բերդին Կնդռօսկաւի, որ այլայլութեամբ գրի եւս Կնդռաւսկաւիս, Կնդռասկաւի, Կիտռաւսկապի, Կինդռոսկոյ, Կիդռոսկոյ, Կիդռոս. այլ կարծեմ ոչ գտանի առ Յոյնս այս անուն. իսկ Կիզիստռա յիշի եւ ’ ի Պտղոմէոսէ, Κύζιστρα, ընդ քաղաքս Կապպադովկիոյ, ընդ 39° 20 ՛ աստիճանաւ լայնութեան, եւ ըստ Պեւտինգերեան իջեվանագրութեան ` ընդ մէջ Կեսարիոյ եւ Տիանեայ, որ եւ քաջ պատշաճի կողմանցս զոր տեղագրեմք: Մերայինք զբերդն ` որով եւ է անուամբ ` ասեն գոլ ’ ի դաշտին Արճիասայ ( Արգէոս լերին ), կամ « մերձ յԱրճիաս ». արքունի Պատմիչն եւ Սմբատ ճշգրտագոյն եւս տան նշանակ. « Ամուր բերդ մի ` մօտ ’ ի Ձկնջուր, վերահայեաց աշխարհին Գամրաց ». Մատթէոս ոչ վերահայեաց ասէ ` այլ « լեռնահայեաց աշխարհին Գամրաց ». զոր Սմբատ փոխէ « լեառնահայեաց ` ’ ի Գամրաց աշխարհին ». առաջինն ( Մատթէոս ) ծանուցանէ զի ոչ լոկ գետ է իմանալ զտեղի սահմանին ` այլ եւ վիճակ, զի ասէ, « մերձ ’ ի յերկիրն որ կոչի Ձկնջուր »: Անծանօթ է մեզ արդ յայս անուն տեղի կամ գետ. զի թէպէտ եւ գոյ Պալըգլու սու գետ, այլ հեռագոյն յարեւելից հիւսիսոյ ’ ի կողմանս Կիւրիւնի. իսկ տեղի բերդիս զորմէ խնդիրս է ` մերձ յԱրճիասայ դաշտն էր, յելից հարաւոյ նորին. անդէպ գոլով յարձակ վայրի լինել այնքանոյ բերդի ` « ահաւոր բարձրութեամբ ամրացեալ », որպէս ասէ Ուռհայեցին, եւ լեառնահայեաց կամ վերահայեաց գոլ աշխարհին Գամրաց: Լաւագոյն թերեւս ասիցէ Հեթում ’ ի ժամանակագրական յիշատակս իւր, «’ ի բերդն Կինդռոսկոյի ` ’ ի Լիկանդոնն »: Ծանօթ էր առ Բիւզանդացւովք գաւառս կամ նահանգս այս, Լականդիս, Lacanitis կոչեցեալ ’ ի հնագունից, եւ ապա Lycanitis, յորմէ Լիկանդոն կամ Լիւկանդոն. զորոյ դիրս թէպէտ եւ փոքր մի այսր անդր ձգձգեն նոր աշխարհագիրք, այլ հմտագոյնք հաւանին ’ ի Հս. Ել. ծայր Կիլիկիոյ լինել, որպէս եւ պատշաճի վկայութեան Հեթմոյ. եւ ոչ ինչ ըստնանէ ` ոմանց աշխարհագրաց Կապպադովկիոյ մասն համարել զայն, եւ այլոց ` Կիլիկիոյ. զի ահա եւ մերքս վկայեն սահմանակցութեանն, յասելն վերահայեաց աշխարհին Գամրաց, յայտ է թէ ընդ հիւսիսի. իսկ ’ ի հարաւոյ սահմանորդ լինել յետին տեղագրեալ վայրաց մերոց ` վկայեն պատմիչք մեր, որք վասն Կնդռօսկաւի կամ Կիզիստռայ ասեն ` մերձ եւ սահմանակից կալուածոց Թորոսի, իմա Վահկայի. եւ յայս սակս, ասեն, տեարք բերդին ` Մանտալեանք ` « խոստացեալ էին տալ զբերդն ` Թորոսի, վասն զի սահմանակից էր գաւառի նորա. եւ ’ ի Թուրքէն նեղէին յոյժ »: — Եւ արդ յայսմ ամենայնէ հաւանելի է ` զի տեղիդ թէ ոչ յաջմէ Սարոսի ` գէթ յահեկէ նորին էր, ’ ի լեռնավայրքս գրաւեալս յօտարոտեաց անտի Թուրքմանաց կամ Աֆշարաց: — Թողում որոց ախորժենն ` յիշել աստանօր զդժպհի դէպս դաւանաց եւ եղերական սպանմանն Գագկայ վերջնոյ ` եւ դիականն կախելոյ ’ ի նշաւակի բարձրաբերձ պարսպաց բերդին ` յերգիծանս Հայոց, յորմէ կորզեալ Շիրակացւոյն Բանկան ` տարեալ թաղէր ’ ի վանս նորին ` ’ ի Պիզու. նոյնպէս եւ զվրէժն ` զոր յետ երեսուն կամ երեսունեւերկու ամաց ` ելոյծ ’ ի դաւաճանիցն ` թոռն Ռուբինի Թորոս Ա, զբռամբ արկեալ ընդ բերդատերանցն եւ զբերդն. յորմէ բարձեալ զմթերեալ գանձսն ` փոխադրեաց յաթոռ իւր, նախ ’ ի Վահկա, եւ ապա յայլ ոստանս [1]. իսկ ’ ի Կիզիստռա եդեալ պահապանս, ապա տայր խանգարել զայն, եւ « զբնակիչս բերդին բնակեցոյց առ ափն գետոյն Պառատիսոյ, որ այժմ Կրակկա կոչի անուն տեղեացն »: Ի պատմութենէ աստի նուաճմանն ` երեւի ’ ի բարձու քարալերին կալ բերդին. զի ասի վասն զօրացն Թորոսի, « ընթանային ընդ զառ ’ ի վեր բերդին ». եւ էին նորա կրկին պարիսպք, քանզի Յոյնք ’ ի փախչելն ’ ի Թորոսեանց ` « զներքին դուռն փակեցին ընդդէմ հետեւակացն, եւ զդրուցն ոչ զօրեցին փակել. եւ հետեւակն Թորոսի խլեցին զդուռն, եւ հուր բորբոքեցին ’ ի բերդն. եւ երկուցեալ բնակիչքն ` բացին զդուռնն որ կայր ’ ի միւս կողմանէ, եւ սկսան փաղչիլ » [2]: Էր առ բերդաւն եւ տեղի քարակտուր, ուստի մի յերից եղբարցն Մանտալեանց ` « ձգէր զինքն ’ ի բարձրութենէ քարին ’ ի վայր, եւ անկեալ սատակեցաւ չարաչար »:

Աներկբայ ցուցեալ զմերձաւորութիւն երկոցուն բերդիցս ` Կինդռօսկոյի եւ Վահկայ, փափագելի ` այլ դժուարին եւս է ստուգել զկալուածս եւ զնստոց Ռուբինի Ա, որ ըստ տեղւոյ թաղմանն ’ ի Կաստաղօն ` մերձ ’ ի վայրքս երեւի գոլ. այլ ` պատմիչք շփոթ իմն եւ ոչ պարզապէս ցուցանեն զերկոսին եւս կացուրդս նորա. առաջնոյն ` Կոսիտառայ բերդի, ասէ ոմն տիրել նորա եւ յառաջ քան զմահն Գագկայ. եւ այլ ոմն ` թէ յետ սպանման նորա գայ առնու զամրոցն զԿաւսիտառայ. յորում եւ դնէ ինքեան տուն իշխանութեան, եւ տիրէ լեռնակողմանցն Փռիւգիոյ »: Անեցին ` որ ասէ նախ ունել նորա զԿօսիտառա, ապա դնէ զգալն ’ ի կողմանս Փռիւգիոյ, « դիմելով ’ ի գեօղ մի Կօլմօզօլայ անուն ». եւ Վահրամ խառնակ եւս.

« Ի Տաւրոս լեառըն փախուցեալ,

Ի Փռիւգիա կողմանս իջեալ.

Դիմեալ ’ ի գեօղ մի կոչեցեալ

Կօռմօզօլոյ, եւ անդ բնակեալ ». եւ այլն:

Այլ ոմն համառօտ պատմիչ գործոց Ռուբինեանց ` յելս ԺԳ դարու, առանց յատուկ տեղեաց յիշատակութեան ` ասէ. « Դիմեաց յարեւելից, եկն ’ ի սահմանս Տարսոնի, ’ ի գահ Կիլիկեցւոց, եւ բացեալ ընդարձակեաց տիրեաց կողմանցն այնոցիկ »: Ոչ ինչ ստուգեն բանքդ զտեղւոյ բերդին Կօսիտառայ, եւ ոչ իսկ զշարժմունս Ռուբինի, որպէս եւ ’ ի նախաբան դրուագին յիշեցաք: Մարթ է համարել զԿօսիտառդ մերձ յարեւելեան սահմանս Փռիւգիոյ, եւ անտուստ զդիմելն Ռուբինի ’ ի լերինս Տօրոսի, եւ զբնակիլն ’ ի գեօղն Կորմոզոլա կամ Կօռմօզօլայ. եւ գտանել անդ զազգայինս ոմանս, ժողովել զնոսա առ ինքն եւ նոքօք տիրել լեռնակողմանցն: Եթէ գոյր եւ աւելի ինչ նշան հաւաստեաց մերձաբնակութեան Ռուբինի յայս կողմանս ` քան զմերձաւորութիւն Վահկայի եւ Կաստաղօնի, հրապուրէի զուգել զգեօղդ Կօռմօզոլ ընդ այժմու յունաբնակ գեղջն ` զորմէ գրեցաւ ’ ի վեր անդր ( յէջ 160 ), եւ զորոյ անուն գերմանացի ուղեւորք գրեն յարաձայն իմն, Korumsze, Gorumse, Korumsa.

Բայց հարկ է մեզ եւ զայս եւ զամենայն փափագելի ծանօթութիւնս միջագետացս զուգառաջն Սարոսի ` ’ ի Հաճնայ եւ ’ ի վեր, մինչեւ անդր քան զարեւելակողմն Արգէոսի եւ Կեսարիոյ ` ցակունս Զամանդեայ, յանձնել ’ ի քննութիւն բաղդաւորի յետագայի, եւ առանձինն զտեղին կամ զշէն ` յորմէ առնու արեւմտեանդ այդ առաջ գետոյն զանունն, զկոչեցեալն ’ ի պատմչաց մերոց Ծամնդաւ, եւ զառ ’ ի կայսերաց տուեալն Գագկայ թագաւորին Կարուց, փոխանակ գաւառին Վանանդայ. չէ մեզ աստանօր փոյթ քննութեան սորին ` թէ իցէ՞ արդարեւ յայսմ մարզի ` եթէ քաջ ’ ի բաց անդրագոյն մինչեւ ’ ի սահմանս նահանգին Ամասիոյ, որպէս ոմանց թուեցաւ. զի թէ մօտ եւ թէ հեռի ` արտաքոյ է սահմանաց Կիլիկիոյ եւ յիշխանութենէ տիրապետաց սորին մերայոց, եւ ոչ որպէս Կիզիստռայն բերդ, որոյ իշխան յիշի եւ ’ ի սկզբան ԺԴ դարու ` Լիկոս անուն, ընդ ժողովեալսն ’ ի Սիս վասն կրօնական խնդրոց:

Ի թողուլ մեր արդ զկողմանքս յուշ արասցուք ’ ի քննութիւն եւ զ Էնտէրուն վիճակ, մի ’ ի կարգելոցն ’ ի գաւառի Մարաշայ ըստ օսմանեան դիւանաց, որոյ եւ դիրք անծանօթ, բայց թուի մերձ ’ ի Հաճին, նշանակեալ է ’ ի յիշատակագիրս մեր անուամբ Անդրուն գեղջ, զոր յիշեցաք յառաջ ’ ի ստորագրութեան Ակներոյ, եւ զոր կրկին յիշեցուսցէ նմանատիպ գրուածն Կոստանդեայ թարգմանչի որ ’ ի հանդէպդ:

Բայց իցէ թերեւս ’ ի գետահովտի Ջահանայ, որում պատշաճի Մարաշ գաւառ, ուր եւ վտակ մի է համանուն: — Սորին գաւառի վիճակ մի մեծ է եւ Պուլանըգ յահեկէ Ջահանայ, ’ ի հիւսիսային ստորոտս Ամանոսեան լերանց եւ ոչ հեռի ’ ի Տիւլտիւլ լեռնէ, թերեւս ’ ի հնումն ամփոփեալ ’ ի բաժնի Կիլիկիոյ, եւ ունի աւան համանուն, 80 տամբք Հայոց:

[1]             Ուռհ. « Եւ միաբարձ արարեալ զամենայն տունս նոցա՝ բազում գանձս եւ դիպակս եւ խաչս յոյժ մեծամեծս արծաթիս, եւ պատկեր ոսկէձոյլ եւ արծաթ, առեալ գնաց ’ ի Վահկայն. եւ զմիւս եղբայրն զկնի տանէր. եւ դնէր զզօրսն ’ ի բերդն պահապանս » ։

[2]             Այսպէս Սմբատ. իսկ Ուռհայեցին ասէ, « Սկսան պատերազմել եւ կրակ հարկանէին ընդ ցուեաց բերդին » ։