Սիսուան

109. Գետահովիտ Կալիւկադնոսի

Բովանդակ արեւմտեան բաժին աշխարհին Կիլիկիոյ եւ անուանեալն բուն Քարային ` է հովիտ Կալիւկադնոս գետոյ, որ երրորդ է մեծութեամբ ’ ի ջուրս Կիլիկիոյ, եւ ոչ որպէս զայլսն ’ ի հիւսիսոյ ’ ի հարաւ իջանէ ’ ի ծով, այլ յարեւմտից ընդ արեւելս խաղայ, յերկուս իմն ընդմիջելով զգեղեցիկն այն եւ զընդարձակ երկայնաբոլոր հովիտ, զպարսպեալն երկուստեք ’ ի լերանց ապառաժից, թէ եւ ոչ միահետ եւ անընդհատ կցելոց. յորոց հարաւայինն ` սակաւ փարսախօք հեռի կայ ’ ի ծովեզերէն, վտակս մանունս առանձնակս առաքելով ’ ի նոյն. իսկ հիւսիսային շարքն անջրպետեն զերկիրն ’ ի Լիկայոնիոյ ( Ղոնիա ) եւ յԻսաւրիոյ. սահմանորդս ունելով յարեւմտից զՊիսիդիա եւ զՊամփիւլիա, յարեւելից ` զերեսին եւս մեծամեծ բաժինս Կիլիկիոյ, զԼեռնային, զԴաշտային, եւ զմասն Ծովայնոյն: — Այլեւայլ առաջք եւ օժանդակք են գետոյն Կալիւկադնոսի, որոց գլխաւոր համարի ստորինն եւ արեւելագոյնն ` Կէօք-սու ( Կապոյտ գետ ), յոր անուն կոչի յոմանց եւ բովանդակ իսկ գետն, եւ բղխէ ’ ի համանուն Կէօք-տաղ լեռնէ. ըստ տեղացոյց քարտից ոմանց ` յարեւմտից Էրմէնէկի ընդունի զգետակն Ագդարի ` թերեւս Ագ-տէրէ ` իջեալ ’ ի սահմանաց Իսաւրիոյ, զոր եւ մարթ է սկիզբն համարել Կալիւկադնոսի, եւ արդ ’ ի բազմաց յանուն քաղաքիս կոչի ` Էրմէնէկ-սու. յարեւելից վիճակի սորին իջանէ Պալքէսէն ( ըստ ոմանց Պաշլըգան ). եւ ’ ի սորին արեւելից եւ յարեւմտից Գարամանի ` Պուզագչը-սու, որ անցանէ առ Մուդաւ. այսոքիկ ամենայն յահեկէն ` որ է ’ ի հիւսիսոյ կողմանէ Կալիւկադնոսի. իսկ յաջմէն վտակք փոքունք, յորս հզօրք արեւմտագոյնքն Պաշ-տէրէ եւ Էրիկ-տէրէ: Յետ օժանդակութեան սոցին անձկանայ եւ խորանայ գետահովիտն, վասն որոյ եւ մանունք են գետակքն, յորս մարթ է առաջին համարել զ Սարը-գավագ ’ ի ձախէն ` յելից Մուդայ: Երկայնութիւն գետոյն համարի ընդ բնաւ 160-170 բնամղոն: Բազմաթիւ յոյժ են մանր վտակք օժանդակացն, եւ գրեաթէ ամենեքին ’ ի բարձանց լերանց եւ բլրոց գահավիժին, վասն այսորիկ եւ ստիպեն իմն յերագութիւն զհոսանս գետոյն:

Թէպէտ եւ բովանդակ երկիրն լեռնային է եւ մարթ իցէ Տաւրոսի կցորդ համարել զլերինսն, այլ ոչ ուղղակի պարակցին նոցա ` որպէս գահքն Կիլիկիոյ, եւ ոչ համարին ունել կատարս բարձունս քան զ ’2000 Չ.: Նշանակին յահեկէ գետոյն լերինք ` սկսեալ ’ ի Հս. արեւմտից ` Ալչին տաղ, Եէլլի-պէլ տաղ, Քաթրամ տաղ, Թօփչէ տաղ կամ Թօփ կէտիք ` ընդ մէջ Պալքէսէնի եւ Պուզագչեայ, Ալի-պէկ տաղ յելից Պուզագչեայ, Թէքեէ ընդ մէջ Սարը ­ գավագայ եւ Սելեւկիոյ: Յաջմէ գետոյն ընդ մէջ Կէօք - սուի եւ ծովեզերին ` նշանակի երկայնաձիգ Թիւրէնկլի? լեառն, ’ ի հնումն կոչեցեալ Իմպարոս: Ի հարաւակողման Սելեւկիոյ յանջրպետս գետահովտին եւ ծովեզերացն ` խնդրելի են Կարմերդէս կամ Կաթիմերդէս (Carmerdes, Cathimerdes) լերինք, ընդ որս էանց Փիլիպպոս Օգոստոս թագաւոր Փռանկաց, յամի 1191, յետ անցանելոյ ընդ Կալիւկադնոս: — Ստորին արեւելեան հովիտ գետոյն ` միայն ’ ի սահմանս Սելեկիոյ դաշտանայ եւ ընդարձակի, որպէս եւ գետն. զի ’ ի միջին մասին իւրում հազիւ 15-30 Չ. լայնութեան ունի, եւ ծանծաղ է, այլ երագընթաց ըստ կէզնելոյ գետնոյն, իբր 2 կամ 3 Չափ առ մէն բնամղոն. այլ ’ ի վերնակողմնն քառապատիկ եւս երագահաս է, ըստ առաւելութեան զառ ’ ի վայրին: Այսպիսի գոլով երկրիս ` բարձամք եւ փորովք անդնդաձեւ յորսայսեալ, անհնար էր դիւր եւ արահետ հուն հորդել ընդ այն, եւ չիք իսկ այնպիսի ճանապարհ բերող ’ ի Սելեւկիա իսկ ` ’ ի գլխաւոր շէն գաւառին. բայց երկու պողոտայք բացեալ են վարունք ’ ի ծովեզերին ` ’ ի Կելենտրեայ ’ ի վեր ընդ հիւսիս ` կտրելով զգետն եւ զվտակսն, եւ անցանելով ընդ կիրճս եւ ընդ ձորահովիտս. մին ընդ արեւելս կամ յաջմէ ` տանի ’ ի Լարանտա, եւ միւսն յահեկէ ` յԷրմէնէկ եւ անտի յԻկոնիոն: — Չիք երկբայել թէ ուր եւ հարթ իցէ երկիրն ` քաջ բարեբեր է եւ զուարճալի բուսաբերութեամբ եւ պտղաբերութեամբ, այգեօք եւ անդաստանօք. որոց վասն երեւին ’ ի նախնեաց բացեալ առուք ջրբերք, քանզի բարձր են ափունք գետոյն եւ ոչ պատեհք յոռոգումն անդոց:

Ըստ քաղաքականին, որպէս եւ այլուր ծանուցաք, դժուարորոշելիք են սահմանք Քարայնոյն Կիլիկիոյ եւ Իսաւրիոյ, մանաւանդ թէ ըստ բազմաց անբաժանք. իսկ առանձինն գաւառք ըստ հին աշխարհագրաց, ’ ի մասինս ` յոր սահմանեցաք մեք զՔարուտս Կիլիկիա, յարեւմտակողմն նշանակին, Լալասիս կամ Դալասիս. զի երկակի եւս գրեալ կայ (Λαλασίς, Δαλασίς), սակայն Իսաւրիոյ սեփականեն զայս ` հանդերձ համանուն քաղաքաւն. — յարեւելակողմն ` Սելեւկիա. իսկ ’ ի միջակողմն ոչ նշանակի ուրոյն գաւառ, ոչ այնքան սակս համաձեւ անհարթութեան երկրին, որքան վասն անհարթութեան բարուց աւազակող բնակչացն, որոց դժուարին էր սահմանս եւ բաժինս կարգել: Հռովմայեցիք անգամ թողին զայն ’ ի բնիկս երկրին, յորս էր ցեղ մի սրբազան կամ քահանայական համարեալ, յ Ոլբա վիճակի (Olba կամ Olbasa), զոր ասէին ’ ի զարմէ Էասայ որդւոյ Տեւկրեայ, միոյ ’ ի հոմերական դիւցազանց: Միւս եւս տոհմ էր Կեննատեանց (Cannati), մայրաքաղաք ունելով զ Դիոկեսարիա: Առ Բիւզանդացւովք ` Թեմ Սելեւկիոյ անուանէր ոչ միայն բովանդակ գետահովիտն Կալիւկադնոսի, այլ եւ անդրագոյն մասն Իսաւրիոյ. եւ ըստ Պորփիւռոժենի ` ներքսագոյն մասնն եւ ծովեզերեայն կոչէր Դեկապօլիս, այսինքն է Տասն-քաղաքք, որք են Գերմանիկոպօլիս, Տիտիոպօլիս, Դոմետիոպօլիս, Զենոպօլիս, Նէապօլիս, Կլաւդիոպօլիս, Եռինոպօլիս, Կեսարիա, Լաւզատ եւ Դալոսանտ, զյոլովս ’ ի սոցանէ իբրեւ ’ ի Ծովայինն Կիլիկիա պատշաճեալս ` տեղագրեսցուք անդանօր:

Սկիզբն բնակութեան Հայոց ’ ի գաւառիս Սելեւկիոյ կանխէ բազմօք քան զհարստութիւն Ռուբինեանց. յիշին յամի 967 Հայք ` դարանեալք ’ ի լեռնակողմանս Սելեւկիոյ, ուստի յարձակեալ ’ ի վերայ այլազգեացն ` որոց յաւարի հարեալ էր զկողմանս Իկոնիոնի ` թափեցին զկողոպուտն, եւ հալածեցին զնոսա ընդ ծովեզերս ` երթալ ’ ի Բերիա: — Առ պայազատութեամբ մերայոց նախ վասն հզօրին Թորոսի Բ ^ի ասի տիրեալ Կիլիկիոյ եւ Սաւրիոյ, որով է իմանալ եւ զկողմանքս Սելեւկիոյ, ընդ որ յառաջեաց թագաւորն Լեւոն մինչեւ յԱտալիա: Ի սկզբան տէրութեան սորա ` սեփական իշխան կողմանցս էր աւագագոյնն Պարոնայց նորին ` Սիր Ատան, որոյ սահման իշխանութեանն հասանէր մինչեւ ’ ի Կալօնօռոս, եւ բովանդակ երկիրն կոչէր Աշխարհ Սիր Ատանայ. բայց զի ասի ’ ի Սելեւկիոյ մինչեւ յանուանեալ բերդն այն ձգիլ իշխանութեանն, մարթի զՍելեւկիա արտաքոյ ձեռին նորա համարել. եւ էր իսկ այսպէս. զի առ կենդանեաւ իսկ Ատանայ ` Լեւոն պարգեւեաց զայն Հիւրընկալ ասպետաց. այլ եւ բուն երկիր իշխանութեանն Ատանայ ` թուի ’ ի կրունկն գետահովտին լինել, վասն որոյ եւ ’ ի Ծովայինն բաժնի քննեսցի: Ի դասակարգի իշխանաց Հայոց ` առ թագադրութեամբ Լեւոնի ` նշանակին եւ տեարք բերդից ոմանց ` որք ճանաչին արդ ’ ի հովիտս Կալիւկադնոսի, եւ հաւանօրէն ’ ի սմին են եւ այլ եւս բերդորայք ոմանց ` որոց իսպառ անծանօթացեալ են արդ դիրք եւ անուանք: Յիշին դոքա եւ առ թագաւորութեամբ Լեւոնի Բ ^ի ’ ի ձեռս իւրաքանչիւր իշխանաց. եւ վասն սորին ինքեան ասէ արքունական պատմագիրն, եթէ ’ ի սկզբան թագաւորութեանն ` « Ինքն նորընծայ թագաւորն գնայր ’ ի Սաւրիա ` առ ’ ի տեսութիւն գաւառին, եւ դարձեալ գայր ուրախութեամբ ’ ի տուն իւր ». յայտ է թէ ըստ կամի եւ ըղձիցն գտեալ զտեղիսն ` շէնս եւ հանդարտեալս:

Ըստ օսմանեան վարչութեան ` արդ գետահովիտս Կալիւկադնոսի մեծ մասն է Իչ-էլի գաւառի Գարամանն նահանգի, յորում բովանդակին եւ ծովեզերեայ վիճակք, եւ երկոտասան տոհմք ( Աշիրէդք ) Թուրքմանաց, ոչ գիտեմ ’ ի ծովեզե՞րս եթէ ’ ի բուն ’ ի հովիտս. այլ ’ ի սմա են ստուգիւ այսոքիկ. Էրմէնէկ ` երկու վիճակք, Սէլէֆքէ, Պէլգէի Ճէպէլ ( լեռնակողմն ), Զիյնէ, Էվքաֆ, Սարը-գավագ, Մուդ. իսկ աշիրէդք կամ տոհմք ` են, Սինանլը, Քէշլի, Էրէմլի, Պուլաճլը, Թաթար, Գարա Պուճուլու, Գարա Հաճիլի, Պագըշ, Կիւրճի, Սանտալլը, Խայր իլի Քիւարդեան. եւ երեքին ` Պէլգէի Պուզ-աղաճ, Պէլգէի Եօրկան, Պէլգէի Քէրինէ, որք թուին ’ ի ծովակողմանն, առ Կելենտրեաւ, որպէս եւ Պէլգէի Պազարճըգ առ Սելինոնդեաւ. զորովք զանց արարեալ ` ըստ հովտաց գետոցն զատուսցուք գաւառիս Սելեւկիոյ երիս վիճակս, ’ ի գետաբերանոյն եւ ’ ի վեր խաղալով. եւ իցեն, Ա. Սելեւկիա, Բ. Սարը-գավագ եւ Մուդ, Գ. Էրմէնէկ: