Սիսուան

29. Սկեւռացիք, Գրիգոր, Մխիթար, եւ այլն

Իսկ վարդապետն այն Գրիգոր ` է հռչակաւորն եւ յատուկ Սկեւռացի մականուանեալ, վասն բնակութեանն յայսմ մենաստանի, այլ ծննդեամբ ’ ի նոյն ինքն ’ ի Լամբրուն աւանէ, վասն որոյ կոչի եւ Լամբրունացի, կենակից գոլով Սրբոյն, եւ յետ նորա առաջին համարեալ ’ ի գիտունս եւ ’ ի խոհականս. զորմէ ոչ միայն աշակերտեալս սմա Ներսէս վկայէ, զատ ’ ի վերոյգրելոցն, գոլ այր իմաստուն « եւ վարժեալ ’ ի մանկութենէ ամենայն հին եւ նոր կտակարանօք … որոյ ոչինչ էր վերջին գտանել ըստ ամենայն իրի՝ ’ ի սորա հանգունատիպ լինելոյն ». այսինքն հանգոյն կամ հաւասար լինել իւրումն մեծի քեռւոյ Ներսիսի. այլ եւ խորատես ակն Լեւոնի արքայի ` յետ Ներսիսի զսա մեծարեաց. սմա ետ թարգմանել ’ ի յոյն լեզուէ զ Թուղթ « Վահանայ կամ Յովհաննու արքեպիսկոպոսի քաղաքին Նիկիոյ, զոր գրեաց առ երանելին Զաքարիայ կաթողիկոս Հայոց », որպէս ասէ Անաւարզեցին ’ ի Յայսմաւուրս իւր, « Սուրբ եւ մեծ վարդապետն Հայոց Գրիգոր Սկեւռացի », կոչելով: Սմա ` նոյն մեծ թագաւոր ` զներքսագոյն եւ զյետին գաղտնիսն հաւատայր, զոր յետ Աստուծոյ ոչ այլ ումեք կարէր. այսինքն է, մինչ հանդերձեալն էր յանդիման լինել տիեզերաց դատաւորին, « կոչէր զսուրբ վարդապետն Գրիգոր, եւ խոստովանէր զյանցանս իւր, եւ … ընկալեալ զհաղորդութիւն ’ ի ձեռաց սուրբ վարդապետին, գոհանալով զՏեառնէ »: Եւ յորժամ յետ սակաւուց ’ ի միւսում ամին (1220) ’ ի վախճանել Յովհաննու կաթողիկոսի, եւ ’ ի ժողովելն յընտրութիւն յաջորդի, երկպառակութիւն լինէր յիշխանսն, ոմանք զսա ` զԳրիգոր ` կամէին կացուցանել, պարագլուխ իւրեանց ունելով զԿոստանդին տէրն Լամբրունի, զեղբօրորդի Սրբոյն Ներսիսի. յորոյ խնդրոյ արարեալ իսկ է Գրիգորի զգեղեցիկ Ճառն ’ի խորհուրդ մեծի Ուրբաթուն, ’ ի բանն Եսայեայ, Տէր ո՞ հաւատաց լրոյ մերում, եւ յորոյ կատարածին ասէ զնմանէ. « Որ եւ զմերս աստուածասէր իշխողի, եւ տէրունական տօնից ` ըստ կամաց յօժարութեան եւ նիւթական արդեամբք վայելչապէս պայծառացուցանողի, որ ….. խնդրեաց զայս չնչին եւ աղքատիմաց բան ` յանիմաստ բանաւորէ եւ կրկին հայեցողութեամբ ճայրոտելոյ, իմանալեաւ եւ զգալեաւ, ընկալցի », եւ այլն. յետին բանիւն յայտ առնէ զաչացն վատթարել, թերեւս առ ծերութեան, որով՝ եւ յետ վերոյգրեալ թուականիդ արարեալ երեւի զբանքս. յայտ է ’ ի պատմութենէ ` զի փոխանակ նորա նախամեծար եղեւ Կոստանդին Ա Բարձրբերդցի ` ’ ի կաթողիկոսութիւն: —

Որպէս վերագոյն բանդ եցոյց, որբացեալն Ներսէս զԳրիգորս զայս եգիտ իւր երկրորդ հայր եւ վարդապետ, եւ բազում թախանձանօք սմա ետ « արձանացուցանել ներբողիւք զվարսն. որոյ ’ ի սկզբան սակաւ ինչ եւ գովելի հակառակութեամբ բերեալ, ըստ սրբոցն օրինի, գերազանցութիւն քան զչափ զօրութեանն զայս վարկանելով, եւ ապա … յանձն առնու. քանզի եւ սէր ըստ սրբութեանն հոմացեղի լինելոյ ` ոչ տայր թոյլ ընդ գրուանօք ծածկիլ եւ զառ յինքեան գտեալն. քանզի զնորայն պատմելով՝ եւ զիւրն եւս իբրեւ զօտարի ասէր: Որոյ եւ մեր յայսմ ժամանակի տուեալ զանձն յաշակերտութիւն, որպէս կրկին ժառանգել զոր կորուսին. զի թէպէտ ’ ի նմանոյն վրիպեալ ` այլ ’ ի սմանէ թերեւս ըստ յաջողելոյ Տեառն մի՛ լիցի ունայնաձեռն ելանել … Եւ եղեւ … գրութիւն ճառիս ’ ի ՈԾԴ, ամի » (1205): Խոհական գրուած է ճառդ, յստակ ոճով շարագրութեան, եւ ոչ սակաւ գեղեցիկ իմաստիւք, այլ անհաս առ ներսիսեանն: Ըստ այսմ իմա եւ զայլ գրուածս նորին. որպիսիք ` վերոգրեալ ճառն Աւագ ուրբաթու, եւ ճառն ’ ի Յարութիւն Տեառն, յաւէտ ’ ի Կանայսն Իւղաբերս, հանճարեղ տեսութեամբք միաբանելով զբանս չորից աւետարանչաց ` յորս այլաբանք երեւին. որոշելով ’ ի միմեանց զհնգեսին Մարեմանս, եւ մերժելով զկարծիս ` համարողացն զԱստուածածինն Մարիամ եկեալ ընդ նոսին ’ ի գերեզմանն Տեառն [1]. յորս ընդ յստակութեան լեզուի ` խոհական ընտրութիւն մտաց երեւի ` քան ճարտասանական ձեւք: — Ծանօթ է բազմաց նովին յստակ լեզուաւ եւ մտօք ` միատարր երկայն Աղօթք նորին, պէսպէս նկատմամբ տնտեսութեանց Աստուծոյ առ մարդս, եւ մարդոյս կրից եւ յանցուածոց. «’ ի դիմաց համօրէն մարդկային սեռի », որպէս ինքն իսկ ասէ ուրեք ’ ի կարգի բանիցն [2]: — Աղօթասիրութեան նորա պտուղ է եւ խոկումն վարուց գերագոյն աղօթկերի մերոյ ` Ս. Գրիգորի Նարեկացւոյ, զորոյ զվարս գրեաց Սկեւռացիս։ Ուրոյն է նորա Աղօթք որ ’ ի ժամու խորհրդոյ Պատարագին. միւս եւս Աղօթք առ Ս. Աստուածածինն, որոյ սկիզբն է « Ամենօրհնեալ Աստուածածին, տաճար Բարձրելոյն », շարագրեալ ’ ի խնդրոյ Պետրոսի քահանայի, ըստ տնօրէնութեանց Քրիստոսի յարմարեալ զաղաչանսն առ Տիրամայրն. եւ ’ ի հասանելն ’ ի յիշատակ չարչարանացն եւ Խաչին, յանպատրաստից իմն փոխէ զոճն ’ ի չափական եւ նոյնայանգ բանս.

« Եւ որ կայիր մերձ առ խաչին

Չարչարանաց իմ Յիսուսին,

Եւ լըսէիր ըզծարաւին

Բարբառելոյ քո Միածնին,

Որում զքացախն ետուն յարբումն

Եւ ըզլեղին ’ ի ճաշակումն.

Որ հեղուսեօք բեւեռեցաւ,

Եւ տիգաւ կողըն խոցեցաւ », եւ այլն:

— Ծանօթագոյն եւս է ամենայն պաշտօնասիրաց յեկեղեցիս Հայաստանեայց ` գեղեցիկ ցոյց ստեղծաբան հանճարոյն ` այբբենակարգ Շարականն որ ’ ի Ծնունդ Յովհաննու Մկրտչի, նուագեալ յամի 1198. « Արեգականն արդարութեան ծագման ` արուսեակդ առաւօտեալ ». յոլովութիւն թուոյ տառից մերոց սատարէ նմա նկատել եւ դրուատել զՄեծն զայն ’ ի ծնունդս կանանց ` բազմապատիկ օրինակօք, ’ ի սկզբնական արուսեկատիպ կարապետութենէ ծննդեան Քրիստոսի, մինչեւ ’ ի հուսկն. « Կարապետ կրկին իջման Տեառն ` ’ ի ստորին կողմն երկրի » գոլ, եւ « Ցնծութեան աւետաբեր հոգւոցն որք ’ ի դժոխս ». ’ ի հարկէ ոչ մոռանալով զյատուկ հանդիսարան կամ զկացուրդ կենացն եւ զառիթ կատարածին.

« Րամեալ խնջոյս արբեցութեան ` յաւուր ծննդեան մահաբերին,

Զքեզ ` որ խայտալով ծընար ` տատրա՜կդ անապատի,

Կաքաւելով խնդրեաց ’ ի մահ ` դուստր Հերովդիադայ » [3]:

— Այսչափ ինչ է յիմս հասեալ գիտութիւն ` ’ ի գրուածոց եւ գործոց իրաւապէս հռչակելոյն ’ ի վարդապետս ժամանակին, Գրիգորի Սկեւռացւոյ կամ Լամբրունեցւոյ. որոյ թելադրութեամբ կամ հրահանգութեամբ ` համարի Տաթեւացին Գրիգոր ` յօրինեալ Արիստակէսի վարդապետի զԱրուեստ գրչութեանն, զոր յետոյ ընդարձակեաց եւ կատարելագործեաց ` երկրորդ յետ Գրիգորի ընծայեալ գիտնագոյն ’ ի վանաց աստի, եւ զոյգ նմին ծննդեամբ Լամբրունեցի, եւ կոչեցեալն Սկեւռացի, այն է Գէորգ վարդապետ, յոր ընդ հուպ դարձցի բանս: — Գրիգորի ` վիճակափորձելոյ ’ ի կաթողիկոսութիւն ` գէթ արժան էր ժամանել յեպիսկոպոսութիւն, թէ եւ ոչ յիշի այս ստուգիւ, եւ ոչ ’ ի վերնագիրս գրուածոց նորին մակագրի նմա այդպիսի կոչումն. սակայն զի Գէորգ կոչէ զոք ’ ի նմին ժամանակի Տէր Գրիգոր դիտապետ ուխտին Սկեւռայ, չէ անդէպ նոյն զսա համարել, եւ յաջորդ Վարդանայ արքեպիսկոպոսի Լամբրունի [4]:

Յամին յորում շարագրեաց Գրիգոր զներբողեանն ’ ի Ս. Ներսէս, այն է 1205, վերոյիշեալ քահանայն Պետրոս, որ կոչէ զինքն « տրուպ յորդիս եկեղեցւոյ », ընդօրինակէր զգիրս մեկնութեան Թղթոց, « մերձ ’ ի դղեակս Լամբրունի ` ’ ի գերահռչակ անապատս Սկեւռա, ’ ի մէջ քրիստոսազգեաց սուրբ ճգնաւոր եղբարց միաբանակեցաց, որոց ձեռնտուութեամբ յանգ ելեալ աւարտեցաւ կտակս սիրոյ կամաւք », եւ այլն. եւ մաղթէ վասն հօրեղբօր իւրոյ « Խաչատրոյ, որ ծեր տկար ? դեղօք զնիւթս պատրաստեաց, որ եւ աշխատի վասն մեր յամենայն պէտս … ’ ի յիշատակ հարազատաց իմոց Իգնատիոսի քահանայի եւ Եղիայի սարկաւագի, որք յառաջ վախճանեցան ’ ի Քրիստոս. եւ սուրբ հօրեղբօր իմոյ Յովհաննիսի, որ զմեզ զամենեսեան սնոյց եւ ուսոյց … Յայսմ ամի վախճանեցաւ ’ ի Քրիստոս վարդապետն իմ Յովհաննէս Տիկնազգի »?:

Յետ Գրիգորի եւ յառաջ քան զԳէորգ ` ’ ի մէջ ԺԳ դարու ` համբաւէր գիտութեամբ եւ զգօնութեամբ Մխիթար վարդապետ Սկեւռացի. զոր ’ ի վեր քան զայլս արժանաւոր եւ բաւական վարկան կաթողիկոսն Կոստանդին եւ Հեթում արքայ ` առաքել նուիրակ եւ վիճաբան առ Լիկատն քահանայապետին Ուրբանոսի Դ, Գուլիելմոս ( Բ ) արքեպիսկոպոս Տիւրոսի, յԱքքեա քաղաք. ուր եկեալ սորա յամի 1263, զչարէր ընդ ոչ գալ առ ինքն կաթողիկոսին Հայոց կամ նուիրակի նորին. վասն որոյ դժկամակութեամբ ընկալաւ զառաջինն զՄխիթար. եւ ուր ուրեմն զիջաւ ընդունել զընծայս կաթողիկոսին. ապա ամոքեալ ասէր. « Լուեալ եմ վասն քո ` զի այր բանիբուն ես դու յազգն քո, զի օկտիմք թերեւս ’ ի քէն ». եւ կրկնէր, « այր իմաստուն ես, որպէս ասացի, եւ զոր ինչ խնդրեմ ` առնես պատասխանի »: Եւ նորա ըստ պատշաճի խոնարհութեամբ տուեալ զպատասխանին, միանգամայն եւ զգուշութեամբ, զի ` որպէս ասէն. « Էր ժողով առ նա ( լիկատն ) մեծ ` յաւուր յայնմիկ. քաղաքապետն ` որոյ անուն Ջուփրի, այր խաղաղարար, եւ Մայստր, ( կարգապետ Ասպետաց ) Դամփլուն, եւ Քումանտուր (Commandeur) տանն Հիւանդանոցին, եւ ամենայն իշխանք Ծովեզերեայց, բաց ’ ի Բրէնձէն, եւ բովանդակ աւուգաթքն (avocat)». ապա սկսան վիճաբանել վասն գլխաւորութեան Առաքելոյն Պետրոսի. յորում՝ թէպէտ եւ ոչ սակաւ հմտութեամբ Սուրբ գրոց խօսէր Մխիթար, այլ եւ կանխակալ կարծեօք եւ ոգւով ` ոչ կամէր տալ տեղի եւ ուր արժանն էր: Յետ այսր խնդրոյ ` գուն գործեաց մեծացուցանել զկաթողիկոսն քան զպատրիարքունս, իբրու այն զի կաթողիկոսն անուն ընդհանրական է քան զպատրիարքին, եւ զի սա ` քաղաքի կամ գաւառի միոյ գլուխ կայ, « իսկ կաթողիկոսն Հայոց ` պետ ազգի միոյ ողջոյն »: — Եւ զայսոսիկ երկուստեք տրամախօսութիւնս ` հանդերձ յաւելուածով պատմութեանն հարեալ ’ ի գրի ` մատոյց ’ ի դարձին առ թագաւորն Հեթում, քառատող չափական բանիւս ընծայութեան.

« Ընկալ զընծայսդ իմ ըզսակաւ, զոր ձեզ նուիրեմ, արքայ Հեթում.

Վեհ էր խնդիրըն քո քան զիս, եւ իմաստնոյ ` գործն այլում.

Զի գեղեցիկ գրէր քան զիս, ըստ արժանեաց տեսոյ մտաց քում.

Լեր անարգամեծար առ իս, եւ նմանեա աստ Տեառըն քում »:

— Այս բանք ընդօրինակեցան ’ ի մատենէ գրելոյ յամի 1274, յորում ` հաւանելի է թէ կենդանի էր հեղինակն Մխիթար. որ յետ այնր յաւելեալ է գլուխ մի բանի, ’ ի խնդրոյ Յակովբայ եպիսկոպոսի Կաստաղօնի, ընդդէմ Յունաց ` վասն պատրիարքական աթոռոյ, եւ յաւէտ ընդդէմ Կ. Պօլսի աթոռոյն: Զատ յայսցանէ չեհաս մեզ գրուած ’ ի Մխիթարայ Սկեւռացւոյ: — Բայց արժան է որոշել ’ ի սմանէ զգրուածս Վարդանայ Տաշրացւոյ, որոյ ճառեալ է ’ ի նմին ժամանակի զնոյն նիւթոց բանս, եւ ոչ հանդարտութեամբ եւ զգօնութեամբ. այն զի ընդօրինակողք ` բազում անգամ զՄխիթար կոչեն Տաշրացի, եւ զՎարդան ` Սկեւռացի. դարձեալ եւ ոչ ընդ այլոց Մխիթարայ շփոթեալ, այն է Սասնեցին, որ եւ կրսերագոյն է ժամանակաւ:

Ի մէջ ժամանակի բովանդակ ԺԳ դարուն ` ոչ գտանեմ ա՛յլ յիշատակ Սկեւռայ, բայց զթաղումն ’ ի նմին Մարեմայ ` քեռ արքային Հեթմոյ, Կեռա-Մարի կամ Կալա - Մարի, Գունդէս Ճաֆուն կոչեցելոյ, այսինքն Կոմսուհւոյ Յոպպէի. կին գոլով Յովհաննու Իպլինեան տեառն Յոպպէի. եւ մխիթարութեան աղագաւ, թերեւս վասն մահուան հօր իւրոյ եւ արքայահօր Կոստանդնի ` եկեալ ( յամի 1263) [5] ’ ի Լամբրուն, աստէն վախճանեցաւ, « թողլով երկուս ուստերս եւ երիս դստերս », հայկական անուամբք կոչեցեալս, Օշին եւ Հեթում, որք եւ յարքունիս իսկ Հայոց թուին կեցեալ. զի եւ որդի երկրորդին Ռեմունդ անուն ` եղեւ Սենեսկալ Հայոց: Ի բազմաթիւ հանգուցելոցն ’ ի Սկեւռայ ` որոշակի միայն զՄարեմայս եւ զՍ. Ներսիսի գտանեմ յիշատակեալ զթաղումն:

[1]             Յայս կարծիս ըմբռնեալ է եւ մեծ Լամբրունացին ’ ի գրելն զնախընծայ ներբողեանն ’ ի Վերափոխումն Կուսին։

[2]             Բազում ուրեք յաղօթքս՝ զարձակ բանն փոխէ ’ ի չափական եւ մանաւանդ ’ ի զուգաձայն յանգական, ըստ ոճոյ Ս. Լամբրունեցւոյն. որով եւ ուրեք բռնադատեալ երեւի բանակարգութիւնն, եւ ’ ի հասարակի արուեստակեալ է շարադրութիւնն, որպէս եւ իմաստքն ուրեք ուրեք։

[3]             Յառաջեալ էր քան զԳրիգոր՝ դրուատեալն իւր Վարդապետ՝ Ս. Ներսէս, գրել ’ ի Մեկնութեանն Ամովսայ. « Զտնանկն Յովհաննէս՝ զտատրակն անապատի, ետ գինս Հերովդէս՝ կօշկացն Հերովդիադայ, ’ ի կաքաւելն իւրում » ։

[4]             Թուի ’ ի Սկեւռայ լինել ընդ երիցագոյն ժամանակաւ եւ այնմ՝ որ ’ ի կռան Պարապման գրոց ձեռնագրի Ս. Լամբրունեցւոյն՝ գրեալ է. « Հրամանաւ Տեառն Ներսիսի, եւ տիեզերական վարդապետի, կազմեցաւ գիրքս այս, ձեռամբ ումեմն տառապեալ Գրիգորիսի Արեւելցոյ. արդ Տէր Յիսուս վայելել տացէ երկար ժամանակաւք ’ ի կամս իւր. ամէն » ։

[5]             Յայսմ ամի գրելով եղբօր նորա Յովհաննու արքեպիսկոպոսի՝ յիշատակարան աւետարանի միոյ, ասէ վասն սորա. « Բարեսէրն Կալա ­ Մարի Գունդէս Ճաֆուն, որ զմագաղաթ տառիս շնորհեաց կրսերիս իւր » ։