Սիսուան

127. Կրագեան Անտիոք. Կրակա. — Քարադրոս. Անեմուռ

Մերձաւոր գետ եւ ձորակ յելից Սելինտեայ է օժանդակ մի Տէլիճէ գետոյ, առ որով Քիճիկ? գիւղ, եւ ’ ի հիւսիսոյ նորին Թէքքէլի գեօղ. իսկ յարեւելից ` բացագոյն Կիւնէ գիւղ, 25 կամ 30 տամբք ըստ վերոյգրելոյդ նարնջենեօք եւ կիտրոնեօք վայելչացեալ, եւ աւերակօք վաղեմի շինից ստուերացեալ: — Մի յայսպիսեաց շինից եւ ընդարձակագոյն՝ կայ ’ ի ծովեզերին եւ հաւանօրէն աւերակն է Կրագեան Անտիոքայ քաղաքի, ’Αντιοκὲια ε̉πὶ Κράγω(, Antiochia ad Cragum, զի վկայի իսկ ’ ի նախնեաց լինել ընդ մէջ Սելինտեայ եւ Քարադրեայ, յանուանեալ Կրագ, Κράγος, քարալերին 300 ՛ բարձու. երեւին յաւերակսն կարմիր որձաքար միաստանի սիւնք պաղպաջունք՝ 12 ՛ բարձունք. ժայռ մի քառակուսի հարթ եւ ամրացեալ գագաթամբ կարկառի ’ ի ծով. վիմափոր սանդուղք հանեն ’ ի դուռն դղեկին. յայլում քարաժեռի կամարաձեւ գոգ գործեալ է եւ ջրանցք ` իբրեւ ’ ի պէտս նաւուց: Մինչեւ մերձ ’ ի սկիզբն թագաւորութեան Լեւոնի՝ տակաւին ’ ի ձեռս Յունաց էր քաղաքս այս, զոր Իտալացիք ժամանակին ` նուազականաւ կոչեն Antiochetta, ապա էանց եւ մնաց ’ ի ձեռս նորին. իշխան տեղւոյն էր յայնժամ Կիռ Սակ ( Սահակ ) Յոյն, ( թերեւս նման Սիր Ատանայ եւ Կիռ Վարդի ), որ եւ տէր Մաղվայոյ եւ Սիկոյ: Առ սա եկեալ Գանաքի ոմն յելուզակ յոյն ` խնդրեաց նաւ մի զինեալ, եւ նաւեալ ’ ի Կիպրոս ` կալաւ զթագուհին Լիւզինեանց եւ զորդիս նորա ` մինչ բնակէին ’ ի ծովեզերին ` ’ ի դարման առողջութեան, եւ եբեր յայս Անտիոք: Զայս լուեալ մերոյս Լեւոնի՝ մահու սպառնալեօք ստիպեաց զԿիռ Սակ ` առաքել վաղվաղակի զգերեալսն ’ ի Կոռիկոս, ուր եկն եւ ինքն, եւ հրաւիրեաց  զթագաւորն Ամաւրի՝ գալ առնուլ զդշխոյն: Մնաց քաղաքս այս ’ ի ձեռս Հայոց գրեաթէ ցկէս ԺԴ դարու. թէ եւ յամի 1254 Իսլամպէկ անուն խորանաբնակ Թուրքման յ Աղաչարի տոհմէ ` աւերեաց « բազում տեղիս առ ստորոտով լերինն Տաւրոսի, գերելով եւ հրկէզ առնելով. որ եւ զ գեղաքաղաքն Կրակկայն գերեցին եւ այրեցին. եւ յետ սակաւ աւուրց (’ ի մեռանել նորա ) խաղաղացաւ երկիրն այն լեռնային » [1]: Դարձեալ յետ սակաւ ամաց, այն է յամի 1258, « Թուրքման ոմն Սարում անուն ժողովեաց արս ոչ սակաւս, եւ եկեալ ’ ի գեղաքաղաքն Կրակկայն, եւ եգիտ զնոսա անպատրաստս, գերեաց զբազումս եւ առեալ գնաց անվնաս. եւ յետ փոքր ժամանակի սատակեցաւ » [2]: — Սանուտոյ ` յիւրում ժամանակի ( յառաջին քառորդի ԺԴ դարու ), յԱնտիոքէ աստի ձգէ զսահմանս Հայոց մինչեւ յԱմանոս [3]: — Յիշեն հին աշխարհագիրք առ Կրագայ եւ զ Անտիկրագ, ոմանք աստ ’ ի Կիլիկիա, այլ յոլովք ’ ի Լիւկիա: Յիշի եւ ’ ի մերոցս Ներքին Կրակա առ Պառատիս գետով, որ յոյժ հեռի ’ ի վայրացս ` ’ ի վերին հովիտս Սարոսի թուի: — Ոչ ամենեւին աներկբայ համարիմ եւ զԿրագդ Յունաց նոյն լինել ընդ Կրակկա գեղաքաղաքի մերոցս, զի այն սահման յաւէտ յունաբնակ էր. իսկ ’ ի գեղաքաղաքիս յիշի բնակութիւն Հայոց եւ յամի 1329, եւ եկեղեցի Ս. Սիմէովն, եւ մատեան մի գրեալ ընդ հովանեաւ նորին: Յետ այնր յամի 1335 Ներսէս ոմն աբեղայ Կրակցի « յազգէ Հովծեծեցն եւ Կառաֆաւստենց »` գրելով Ճառընտիր մի յԵրուսաղէմ, ստէպ յիշէ զհայրենիս իւր եւ զանցս աշխարհին Կիլիկիոյ, աղու եւ աղուաշ բանիւք, զի ասէ ուղեղ Կրակցի ունել, եւ զԿրակցիս սակաւախելս [4]: Յամի 1307 ընդ գումարեալսն ’ ի ժողով ’ ի Սիս էր եւ Թորոս վարդապետ Կրակցին: — Զայսու ժամանակաւ Լեւոն Դ տեսեալ  զի Թուրքմանք բռնացան ’ ի վերայ հովտին Կալիւկադնոսի եւ սահմանացս, եւ մեկուսացեալ մնալով ամրոցաց Անտիոքեդայ եւ Սիկոյ, ճգնէին կորզել եւ զսոսա կամ գնաց առնուլ, ոչ կամէր վաճառել նոցա, այլ եւ ոչ հիմնայատակ աւերել, որպէս խորհուրդ տային նմա իւրքն. այլ կամէր վաճառել եւ իբրեւ ’ ի պարգեւի տալ Ասպետաց Երուսաղեմի. վասն որոյ եւ գրեաց առ Քահանայապետն Յովհաննէս ԻԲ, միջնորդել առ այս. եւ գրեաց (2 օգոստ. 1332) առ Ասպետսն յորդոր, գնել եւ պահել զբերդորայսն, որպէս ցուցցէ պատճէն թղթոյ նորին [5]. այլ զիա՛րդ եղեն ելք իրացն՝ ոչ գիտեմ: Առ թագաւորութեամբ Կիտի (1343) յիշի Յովհաննէս եպիսկոպոս Կրակցի կրօնաւոր, նուիրակ առաքեալ ’ ի Հռօմ վասն կրօնական խնդրոց:

Սակաւ մղոնօք յարեւելս կոյս Կրագայ է Քարադրոս (Κάραδρος, Charadrus), առ համանուն գետակաւ ’ ի ծովեզերն, ամուր բերդիւ եւ նաւակայիւք. ծանօթ եւ հին տեղի, յիշեալ ’ ի Հեկատեայ ` վեց դարուք յառաջ քան զթուական Փրկչին. նշանաւոր է եւ անունն ` ոչ յունական. զարդիս կոչի Քարադրան կամ Քալանտրան եւ պիտակաբար Գալէ-տէրէ ։ Ըստ հայաձայն կոչմանն ` յոյժ քարուտ եւ ապառաժ են սահմանքն, այսպիսի վկայեալ եւ ’ ի Ստրաբոնէ, որ եւ զվիճակս զայս կամ զծովեզերքս ` կոչէ Պլատանիստոս, Πλατανιστου̃ς, որ թարգմանի Սօսաւէտ: Զձոր գետակիս պատեն լերինք ապառաժք, որք ` կամ մերձաւորք նոցին ` կոչէին ’ ի հնումն Անդրիկլոս, Antriclus. Իտալացիք միջին դարուց զՔարադրն կոչէին Calandro եւ յաւելուածով Scalandro: Թէպէտ ոչ շատ ինչ ձեռակերտ երեւի աստանօր եւ տունք սակաւաթիւք, այլ բնական ամրութիւնն բաւական էր նմին, եւ հարկ էր մի ’ ի կարեւոր ծովաբերդից համարել ’ ի թագաւորութեանն Լեւոնի, սակայն ոչ յիշի այսպիսի անուամբ. բայց վկայէ ժամանակագիր ուղեւորութեան Փիլիպպ. Օգոստեայ թագաւորի Փռանկաց ` յամի 1191, որ էանց ընդ կողմանքս, եթէ գետս այս Սկալանդրոյ ` սահման հատանէր ընդ երկիրն Հայոց ` կոչեցեալ յայնժամ Երկիր Ռուբինի Լեռնցոյ, եւ ընդ երկիր կայսերն Կ. Պօլսի [6]. եւ թէ յայսմ կողմանէ գետոյն ` որ ’ ի բաժնի Հայոց, առ ծովեզերբ էր բերդ մի Isanci, Իսանչի? ( Եզանց? ) կոչեցեալ, իսկ յայնմ կողմանէ ` ’ ի բաժնի Յունաց ` Անտիոքեակն, որ յետ սակաւուց մարզ եկաց տէրութեան Լեւոնի: — Երիւք կամ չորիւք մղոնօք յելից Քարադրի վտակ մի փոքր իջանէ ’ ի ծով ’ ի ծործորոց քարանձաւաց, առ որով Ուճարի գեօղ յ ’340 Չ. բարձու, յոյժ նկարագեղ դրիւք եւ հայեցուածով  ’ ի վերայ ծովուն ` որ յառաջոյ հանդէպ Կիպրոսի, եւ խոժոռակերպ լերանց ` որ ’ ի թիկանց (’ ի հիւսիսոյ ), որոց հանգոյն եւ ճանապարհն անհարթ է եւ քարուտ: — Ի սոյն սահմանս են եւ Քէվրազ եւ Նասրէտտին գեօղք. թերեւս մի ’ ի սոցանէ ունիցի զբնավայր սօսիաւէտ  շինին ` յորմէ եւ վիճակն ողջոյն որ ընդ մէջ Քարադրի եւ Անեմուռի այնպէս կոչեցաւ:

Երկու փարսախաւ չափ յարեւելից բերանոյ վերջին յիշեալ գետակի ` կայ հռչակաւոր հրուանդանն Անեմուռ կամ Անեմուրիոն, ’Ανεμούριον, զարդիս Անամօռ կոչեցեալ, 51 մղոն հեռի ’ ի Կոռակեսիոնէ: Սա ինքն է հարաւագոյն կէտ բովանդակ երկրի Փոքուն Ասիոյ, ընդ 36˚, 0 ՛, 50 ՛՛ աստիճանաւ լայնութեան, եւ ընդ 30˚, 29 ՛, 55 ՛՛ երկայնութեան ( Բարիզու ), եւ մերձագոյն ’ ի ( Կրոմմիոն սար ) Կիպրոս կղզւոյ. որոց երկոցուն կիտից ` ըստ նախնեաց ` 350 ասպարէզ է հեռաւորութեան, այսինքն է ` իբրեւ 70 բնամղոն, բայց ըստ արդեաց իբրեւ 80:

Ծովակարկառ ծայր հրուանդանին բոլորաձեւ գաւակ մի է բարձր, մի կողմն անմատոյց, միւսն կրէ բերդ ամուր եւ մարտկոցս ’ ի գագաթանն, յորմէ պարիսպ բրգակից ձգեալ ’ ի ծովեզերն ` անջրպետէ զտեղին ’ ի մնացեալ մասնէ հրուանդանին. զուգահեռական նմին ձգի այլ պարիսպ անբուրգն ` բայց 6 ՛ ստուար, եւ թուի յետ առաջնոյն շինեալ: Երկու ջրաբեր ագուգայք փորեալ են շուրջ զքարաբլրովն ` քանի ինչ մղոն երկայնութեամբ, ուրեք դոյզն որմածով եւ այլուր ըստ դրից երկրին ’ ի վերայ կամարաց ձգեալ ` անցանելով ընդ կիրճս: Յամրափակ պարսպամիջին են ջրամբարք ` լցեալք արդ փլածով հին շինուածոց. եւ ’ ի միջոցի կրկին պարսպացն են մեծամեծ կերտուածք, թատերք երկու, մին բաւական շէն մնացեալ ` իբր 100 ՛ ընդ երկայնն եւ 70 ՛ լայն, շուրջ որմնափակ վեց կարգ նստարանօք, եւ թուի երգանոց. միւսն 200 ՛ տրամագծաւ, սովորական ձեւով, մասամբ կարկառեալ արտաքոյ գաւակի բլրին ’ ի ծովն՝ ’ ի հարաւոյ արեւելից. սիւնքն ամենայն ’ ի բաց բարձեալ են ’ ի սոցունց, եւ հազիւ դոյզն ինչ նշխար գտանի. կարծէ Պոֆորդ եթէ տարեալ իցեն ’ ի Կիպրոս: Իբրեւ վեց մղոնաւ յարեւելից կայ բուն ծայր հրուանդանին, եւ միջնաբերդն կամ դղեակն ’ ի վերայ փոքու քարաժեռի, զանազանաձեւ բրգամբք երկուստեք շրջապատեալ, իբր 800 ՛ ընդ երկայնն, 300 ՛ ընդ լայն. ժայռաձեւ կամ ժանեձեւ են կատարք պարսպացն եւ բրգանց. գոն ուրեք եւ բացուածք ’ ի պատուարսն վասն հրետից, յայտ է թէ յետոյ գործեալք. երեք կամարակապ  դրունք են, աւագն յարեւմտից կուսէ ընդ ստուար աշտարակաւ, եւ ’ ի վերայն տախտակ վիմեղէն արաբացի արձանագրաւ, որ ծանուցանէ Ալայէտտինի նուաճեալ զբերդս ձեռամբ Թումճի - Շէրիֆի եւ յանձնեալ ’ ի պահ Էսմէր Մուսդաֆայի:

Արտաքոյ բերդաբլրիս տարածանի ընդարձակ գերեզմանոց իբրեւ մեռելաքաղաք. զի կենդանեաց բնակարանք առ ոչ ինչ իմն են առ գերեզմանօքն, որք թէ եւ բացեալք եւ կրկտեալք ` կանգուն մնան տակաւին. եւ են մանր դամբանք զատուցեալք յիրերաց, գրեաթէ նոյնաչափք, այլ ոչ նոյնաձեւք, կամարակապք, գաճիւ եւ կարմիր խարտեալ աղիւսով զանգեալք. իւրաքանչիւր ’ ի դամբանաց ունի այլեւայլ առանձնակ դիրս դիականց, եւ արտաքոյ խորշս վասն նուիրաց կամ աճիւնակիր սափորոց. խորանքն քաջ դրուագեալ են գաճիւ ` պատուածաձեւ զարդուք. այլ արձանագիր բնաւ ոչ գտաւ ’ ի սոսին: Երեւին եւ հետք հնոյ քաղաքին ’ ի բուն ’ ի սպառուած հրուանդանին, զոր Թուրքք կոչեն Էսկի-Անամուռ:

Ի ստորեւ բերդին կղզեակ մի է փոքրիկ ’ ի ծովուն, նուազ քան զ ’200 ՛ յերկայնութիւն, յորում երեւին հետք շինուածոց եւ ջրամբարք վիմափորք: — Առ պայազատութեամբ Լեւոնի ` մի յաւագագոյն պարոնայցն ` Հալկամ ` էր տէր Անեմուռի, որ եւ այլոց երեւելի բերդորէից, այսինքն `  Լամոսի, Ժեռմանկանն եւ Մանիօնին. զկնի մահուան թագաւորին ` ’ ի ճահ գայ Ալայէտտին սուլտանի գրաւելն զԱնեմուռ եւ զԱլայա. բայց երեւի յետ ոչ սակաւ ժամանակի միւսանգամ անկեալ ’ ի ձեռս Հայոց, եւ նշանակեալ հակիրճ բանիւ ժամանակագրի, ’ ի թուին ՉԼԳ (1284), որ է առ Բ Լեւոնիւ, « Եղեւ թափումն Անամուռին ` ’ ի Թուրքաց ». կարեւոր դէպք, որոյ որպէսն տակաւին անյայտ մնայ առ ’ ի չգոյէ պատմութեան եւ յիշատակաց ժամանակին: — Զարդիս զատ ’ ի Թուրքաց իբրեւ հարիւր մի Յունաց բնակեն յԱնեմուռ: Ի դիւանս Օսմանեանց ` կոչի սա եւ Մամուրիէ. իսկ Իտալացիք միջին դարուց կոչէին Ստալիմօրէ, Stalimore. գրիչ վարուց Ենրիկոսի Բ Անգղիոյ թագաւորի ` գրէ Stamene, Ստամենէ, եւ յամի 1191 ասէ լինել անդ երեւելի վանս Յունաց [7]: — Նոյն հեղինակ ընդ մէջ Անամուռի եւ Քարադրի յիշէ զ Ռոտոյ բերդ աւերակ [8]: — Յամայացեալ սահմանս հրաշակերտ շինուածոցն ` նշանակեցին բնագէտք ազգս ազգս գեղեցիկ եւ հասարակ բուսոց, յորոց սակի են Անթեմն կամ Խնձորխոտ պամփիւլիացի, Կանթեղնիճ փռիւգիացի (Campanula phrygia), Քոսքսուկ թաւարծի (Scabiosa hispidula), Փլոմիս գծատերեւ (Phlomis linearifolia), Զարօշ Քոչեայ (Teucrium Kotschij), Դափնէ կնիդիացի (Daphne gnidioides), * Երկաթբուժակ խտացեալ (Sideritis condensata), Զամբուռ կիլիկեցի (Thymus cilicicus), Սնձենի լերկ (Scorzonera glabra), Կտրածի խոտ յունական եւ Երուսաղեմեան (Galium Græcum, G. Hierosolymitanum), Խստոր Ոլիւմպեան (Allium Olympium), * Ռըմբի Լարանդեան (Ballota Larendana), եւ այլն:

Յերի բերդին Անեմուռի է բերան համանուն գետոյն, 150 ՛ լայն, զոր Պոֆորդ ասէ կոչել Թուրքաց Տիրէկ-օնտէսի? եւ ոչ կարէ ստուգաբանել զյետին բառն, որպէս եւ մեք, զի սխալ իմն է, այլ առաջինն թերեւս տէրէ ( ձոր ) ընթեռնլի. բայց յայլում քարտի գրի Քէօթիւճէ չայ: — Առ նովաւ է Չօրաք գիւղ, զոր վասն բնակութեանն ’ ի Յունաց ` Կեավուր-քէօյ կոչեն Թուրքք. — ’ ի ստորեւ մերձ ’ ի հրուանդանն է Չարտագ. յարեւմտակողմն հովտին ` Գալվէրէ? գիւղ ’ ի լեռնոտին, եւ անդրագոյն եւս Գզըլ-գիլիսէ. յարեւելակողմն ` Պագչէ?, Էմէզէր, եւ ’ ի հիւսիսոյ սոցա առ գետեզերբն բերդ մի:

[1]             Արքունի պատմիչ Կիլիկիոյ։

[2]             Արքունի պատմիչ Կիլիկիոյ։

[3]             Ըստ հին իտալերէն գրութեանն կամ թարգմանութեան գրոցն ( Դ. Դ. ). Più oltra dal lado inverso tramontana dai confini de la terra del bon Re de Armenia, da una so terra la quale se chiama Anthyogeia, andando per la riviera de la Turchia, antigamente fo Grecia, rivolgendo fra in Aman, etc. — Sanudo. IV. 4.

[4]             Զատ յայլոց բանից նմանեաց՝ գրէ ուրեք. « Ով եղբարք, յորժամ հանդիպիք սխալի՝ նա դուք ուղղեցէք սիրով, եւ մի՛ եպերելով, զի ուղուղս կրակցի է։ Զի վարդապետ մի յղրկեց զաշակերտն, թէ գնա՛ գլուխ գնէ, նա գնաց գնեց, ու կերաւ զականջն ու զլեզուն ու զըղուղն, եւ եբեր զգանգն առջեւն եդիր։ Նա հարցաւ, թէ Ո՞ւր է ականջն։ Նա ասաց, թէ Ականջ չունէր, խլուլ էր։ ­ Ո՞ւր է լեզուն։ ­ Լեզու չունէր, լեզատ էր։ ­ Ո՞ւր է ըղուղն։ ­ Ի Կրակայն էր արծել. ըղուղ չունէր » ։

[5]             Թուղթ Յովհաննու ԻԲ, 2 Օգոստ. 1332. ­ Johannés Episcopus, etc. Dilectis filiis… Magistro et fratribus Hospitalis Sancti Johannis Jerusalimitani, salutem… Nuper siquidem carissimi in Christo filii nostri Leonis Regis Armenie Illustris ad nostri Apostolatus auditum informatio devota perduxit, quod ipse duo Castra situata in marchia paganorum Turchorum, quorum unum Siquinum prope mare ad miliare, et aliud Anthioceta in rupe supra mare posita nuncupantur, obtinet, qui progenitores sui et idem Rex usque ad hec tempora servaverunt: sed cum propter destructionem terre illius, ex cuius redditibus castra eadem servabantur, nequeant Castra ipsa ulterius conservari; sintque pagani aliqui de Turchia, qui castra prefata empturos se offerunt, pro certa pecunie quantitate: quorum verbis consentire super hec ipsius Regis conscientia contradicit, et aliqui de consilio Regis predicti suadeant, quod dicta Castra funditus diruantur; idemque Rex paratus existat Vobis libere donare in perpetuum dicta Castra cum iuribus et pertinentiis eorumdem, ut recipiatis donationem Castrorum predictorum, illaque custodiatis et ut vestra propria inhabitetis, et defendatis, ne ad manus dictorum perveniant paganorum, idem Rex humiliter supplicavit, ut Vobis super hijs scripta nostra dirigere, seu circa ea ordinare aliud vel dicto Regi deliberare consulere, quid agere debeat in premissis, iuxta Sedis apostolice providentiam dignaremur… Nos devotum et sincerum predicti Regis in hac parte zelum digne ratum et gratum habentes, et cupientes pro tranquillo et securo statu Christianorum illarum partium eum sortiri effectum prosperum et votivum, quodque ad hoc per vos iuxta vestre facultatis suppetentiam sese ad id extenderit, salubris et utilis executionis opera impendatur, discretionem vestram attente requirimus, monemus et hortamur in domino Jhesu Christo vobis nichilominus iniungentes, quatenus si vobis visum fuerit, quod Castra possitis defendere supradicta, huiusmodi eorum donationem cum omnibus juribus et pertinentiis ipsorum liberam et perpetuam pro vobis et successoribus ac Hospitali vestris recipiatis a Rege predicto, ipsaque donatione recepta, et observatis super hoc illis juris solemnitatibus et cautelis, quas natura et conditio contractus dicte donationis hinc et inde fore observandum requireret, iamdicta Castra custodiatis, et ut vestra propria inhabitetis ac defendetis, ne ad manus eorumdem perveniant paganorum…

               Datum Avinione IIII. Nonas Augusti, Pontificatus nostri Anno sextodecimo. — Epist. Johan. XXII.

[6]             Scalandros fluvius ille dividit terram Armeniorum, quæ est Terra Rupini de la Muntaine, a terra Imperatoris Constantinopolitani: et ibi ex una parte illius fluvii in terra  prædicti Rupini secus mare est castellum quod dicitur Isanci, et ex altera parte fluvii illius in terra Imperatoris Constantinopolitani est castellum quod dicitur Antiochet. — Bernardus Petroburgensis.

[7]             …Villam bonam quæ dicitur Stamene, in qua nobilis abbatia est Grifonorum.

[8]             Castellum desertum quod dicitur Castellum de Roto.