59.
Վահկայ
բերդ
Նշանաւոր
եւս
տեղի
է
յահեակ
անկեան
Ալէուսի
եւ
յաջում
Սարոսի,
’
ի
հիւսիսային
սպառուած
բարձրաւանդակի
1190
Չ.
բարձու,
եւ
’
ի
ստորեւ
անջատ
քարալերին,
Վահկա,
Βακὰ,
ըստ
Յունաց,
Ֆէքէ
կամ
Վաքա
ըստ
այլազգեաց,
ամուր
’
ի
բնէ
եւ
յարուեստէ
[1].
խառն
բնակութեամբ
Աֆշարաց
եւ
առաւել
Հայոց,
որոց
տունս
100
գրէր
Մուրատ
Բերիացի
յամին
1840,
իսկ
Պարտիզպանեանն
`
200,
յամի
1863.
Չիհաչէֆ
որ
էանց
ընդ
Վահկայ
յամի
1853,
ասէ
150
տուն
ընդ
Հայ
եւ
ընդ
Աֆշար.
բայց
զարդիս
`
ըստ
ծանօթութեանց
Կիլիկեան
ընկերութեան
`
300
տունք
են
Հայոց:
Եւ
է
սա
մի
’
ի
սակաւուց
անտի
տեղեաց
Սիսուանայ,
զոր
վաղագոյն
քան
զյոլովս
նուաճեցին
Հայք,
եւ
մինչեւ
ցարդ
բնակեն
’
ի
նմին.
քանզի
ամենայն
պատմիչք
եւ
յիշատակագիրք
մեր
`
վկայեն
յառաջ
քան
զայլ
ամենայն
կողմանս
`
յամի
1097
Կոստանդնի
որդւոյ
Ռուբինի
«
նախ
առեալ
զբերդն
Վահկայ,
եւ
ապա
անտի
յառաջ
յոլովից
տիրեալ
».
եւ
ըստ
Վահրամայ
`
«
Հռչակաւոր
դղեկին
տիրեալ,
Այնմ
որ
Վահկայն
էր
կոչեցեալ.
Յորում՝
եւ
տուն
ինքեան
եդեալ,
Եւ
տէրութիւն
անդ
հաստատեալ
»
[2]:
Իբրեւ
զարմանասքանչ
իմն
յիշեն
ամենայն
պատմիչք
մեր
զմահ
սորին
Կոստանդնի
’
ի
դղեկին
Վահկայ,
ըստ
դիպաց
ինչ,
որպէս
գրէ
եւ
Պատմիչն
կիլիկեան.
«
Յառաջ
քան
զելանելն
նորա
’
ի
կենցաղոյս
`
եղեւ
նշան
զարմանալի.
զի
ցոլացեալ
հուր
’
ի
նմանութիւն
կայծակի
`
’
ի
Դղեակն
Վահկայն,
եւ
հարեալ
զսկտեղն
արծաթի
`
տարաւ
’
ի
միւս
այլ
կոմղ
տանն,
’
ի
ներքոյ
եօթն
(
այլ
)
սկտեղին.
եւ
ասէին
գուշակումն
մահուանն
Կոստանդեայ.
եւ
’
ի
նոյն
ամի
մեռաւ
բարի
խոստովանութեամբ
’
ի
Քրիստոս,
եւ
թաղեցաւ
’
ի
սուրբ
ուխտն
Կաստաղօն
»:
—
Ժառանգ
նորա
եւ
յաջորդ
Թորոս
Ա
յաւել
’
ի
վայելչութիւն
տեղւոյն
`
զաւարն
եւ
զգանձ
Մանտալեան
իշխանաց
Յունաց,
’
ի
նուաճելն
զնոսա
եւ
զբերդ
նոցին
`
ուր
զԳագիկն
արքայ
Բագրատունի
սպանեալ
էին:
Երկար
եւ
բուռն
պաշարման
ժուժկալեաց
Վահկա
առ
եղբարբ
սորա
Լեւոնիւ
`
յարշաւանս
Յովհաննու
Կոմնենու
կայսեր
(1137).
թէպէտ
եւ
բազում
անգամ
հրեշտակս
առաքեաց
սա
`
անձնատուր
լինել
`
զի
մի
'
’
ի
մահ
մատնիցին
վրիժառութեամբ
զօրաց
իւրոց,
այլ
Հայոց
վստահացեալ
յամրութիւն
տեղւոյն
`
ծաղր
առնէին
զբանիւք
նորա.
մանաւանդ
Կոստանդին
ոմն
յաւագացն,
այր
ուժեղ
եւ
հսկայ
հասակաւ,
թշնամանս
եւս
կսկծալիս
դնէր
կայսեր
`
յունարէն
լեզուաւ,
եւ
յոխորտանօք
հրաւէր
կարդայր
քաջաց
’
ի
մենամարտ:
Գումարեալ
Յունաց
`
ընտրեցին
զԵւստռատիոս
ոմն
արի
այր,
’
ի
մակեդոնական
գնդէն.
որ
եւ
խրախուսեալ
’
ի
կայսերէ
`
մատեաւ
յոտս
քարաբլրին
եւ
ձայն
ետ
Կոստանդեայ.
իսկ
սա
`
«
իբրեւ
փայլակն
յամպոց
ոստուցեալ,
ասէ
Նիկետաս,
կամ
քօշ
վայրի
’
ի
պուրակաց,
գայր
պուղել
զԵւստռատ
…
առեալ
ասպար
սպիտակ
հաւասարակողմն
նշանաւ
խաչի
’
ի
կմբին,
սուսեր
յաջում,
յաջ
եւ
յահեակ
ածելով
’
ի
վահան
Եւստռատեայ
`
անհնարին
բարկութեամբ
կրկնէր
կոփէր,
եւ
համարէր
զրաւել
’
ի
կենաց.
մինչեւ
անյոյս
լինել
կայսեր
’
ի
փրկութենէ
նորին,
այլ
եւ
ասել
յանճողոպրելի
մահ
մատնեալ:
Սակայն
զօրքն
`
թէպէտ
եւ
տեսանէին
զԵւստռատ
անդուլ
մղեալ
’
ի
Կոստանդեայ,
խրախոյս
կարդային
`
հարկանել
վիրաւորել
զոսոխն.
քանզի
ստէպ
ամբառնայր
նա
զբազուկն
եւ
ամփոփէր
առանց
հարկանելոյ,
’
ի
զարմանս
ամենեցուն,
որպէս
թէ
յաներեւոյթ
իմն
զօրութենէ
ընկապճիլ
բազկին
կամ
ուժաթափ
լինել:
Ապա
ամբարձեալ
միւսանգամ
զսուսերն,
եհար
ուժգնակի
զմեծն
զայն
զասպար
բարբարոսին
(
Կոստանդեայ
)`
զնմանակն
Եկտորին,
եւ
յերկուս
ճեղքեաց:
Աղաղակ
հիացման
բարձին
Հոռոմք.
իսկ
Հայոյն
անպատսպար
տեսեալ
զինքն
յասպարոյն,
եւ
զանգիտեալ
վտանգել
զգլուխն
`
’
ի
դաշտավայրի
ոգորելով,
երագ
երագ
’
ի
բլուրն
’
ի
վեր
վերջոտնէր
».
եւ
այնուհետեւ
դադարեաց,
ասէ,
’
ի
թշնամանելոյ
զկայսրն
եւ
զզօրս
նորա:
Հարցեալ
կայսեր
զԵւստռատ
թէ
ընդէ՞ր
բազում
անգամ
ամբարձեալ
զբազուկդ
եւ
ոչ
հարկանէիր
զախոյեանն,
ասաց.
զի
կամէր
’
ի
մի
հարուած
եւ
զասպարն
պատառել
եւ
զվիրագն.
եւ
քանզի
նա
հեռի
յանձնէն
ունէր
զասպարն
`
ոչ
յաջողէր
այդպիսի
հարուած:
(
Թուի
թէ
ոչ
յաջողեաց
նմա
եւ
զհետ
պնդիլ
կիսազէն
ոսոխին
):
Յետ
նուաճման
բերդին
`
կալեալ
կայսեր
զԿոստանդին
`
ետ
կապել
շղթայիւք
եւ
առաքել
’
ի
Կոստանդնուպօլիս.
այն
ինչ
մեկնեալ
նաւուն
յափանց,
յարձակեցաւ
’
ի
գիշերին
վիրագն
հուժկու
`
’
ի
վերայ
պահապանացն,
եւ
զբազումս
’
ի
նոցանէ
կոտորեալ
`
ետ
ծառայից
իւրոց
արձակել
զոտնակապս
իւր
եւ
փախեաւ.
այլ
դաւաճանութեամբ
վերստին
ըմբռնեալ
`
մատնեցաւ
’
ի
ձեռս
զօրու
կայսերն:
—
Ընդ
Վահկայի
յիշէ
այլ
ոմն
պատմիչ
Բիւզանդացի
(
Կիննամոս
),
նուաճել
կայսեր
եւ
զ
Կապնիսկերտ,
(Καπνισκέρτι),
ամուր
բերդ,
որ
ոչ
գիտեմ
զի
'
նչ
տեղի
իցէ,
թէ
չիցէ
Կապանն
[3].
պատմիչք
մեր
ոչ
զայս
`
այլ
ա՛յլ
տեղիս
յիշեն,
(
Ամայք,
Խալիճ,
Ցախուտ
):
—
Ոչ
յետ
բազում
ամաց
(1145)
որդի
գերելոյն
Լեւոնի
`
բարեբաղդն
եւ
քաջայաղթ
Թորոս
Բ
`
զերծեալ
’
ի
կապանաց
`
«
հասանէր
’
ի
լեռնակողմն
Տաւրոսի,
’
ի
սահմանս
Վահկային
…
եւ
իմաստութեամբ
փոքր
փոքր
ձգէր
առ
ինքն
արս
յաջողակս
…
եւ
օգնութեամբ
Աստուծոյ
փոքր
փոքր
տիրեաց
հայրենեաց
իւրոց.
էառ
զՎահկայն
»,
եւ
մի
ըստ
միոջէ
զայլ
ամուր
տեղիս.
յորոց
մի
եւ
Առիւծ
բերդ,
զորոյ
ոչ
գիտելով
զդիրս
եւ
ոչ
հեռի
’
ի
վայրացս
համարելով,
յիշել
աստանօր
արժան
համարեցայ:
—
Այս
Թորոս
հաստատութեամբ
նուաճեալ
եւ
զդաշտակողմն
աշխարհին
`
’
ի
բարգաւաճ
քաղաքանին
որոնէր
իւր
գահ
իշխանութեան,
հեռանալով
’
ի
նախանիստն
Վահկայէ.
եւ
յաջորդ
նորա
բռնակալող
եղբայր
իւր
Մլեհ
`
թուի
իսպառ
լքեալ
զայն
եւ
բունեալ
’
ի
Սիս:
—
Առ
սոքօք
կեայր
Ենովք
ոմն
Վահկացի
գիտնական,
որոյ
անգոսնեալ
զհայրենի
աւանդութիւնս
`
զՅունացն
ընդունէր
ծէս,
եւ
կայր
առ
նոսա.
թէ
եւ
յառաջագոյն
գրեալ
էր
«
նախատինք
կարի
ընդարձակս
Հելլենացւոց
ազգին
»,
որպէս
հաւաստէ
Ն.
Լամբրունեցի
`
’
ի
թղթին
առ
համանման
նորին
Ոսկան
կամ
Յուսիկ
ճգնաւոր:
—
Յայտ
է
զի
յաջորդք
Մլեհի
`
եղբօրորդիք
նորա
Ռուբէն
Բ
եւ
Լեւոն
`
’
ի
Տարսոն
եւ
’
ի
Սիս
նստէին.
եւ
յայնմհետէ
դղեակն
Վահկայ
տեղի
կալանաց
աւագ
մարդկան
կարգեցաւ.
ուր
յելս
ԺԲ
դարու
երկիցս
արգել
Լեւոն
զՀեթում
զեղբայր
Ս.
Ներսիսի,
առեալ
’
ի
նմանէ
զԼամբրուն.
«
եւ
նա
անդ
զգեցաւ
զգեստ
կրօնաւորութեան.
եւ
գնաց
թագաւորն
առ
նա
’
ի
բանտն
’
ի
Վահկայն,
եւ
խնդրեցին
թողութիւն
յիրերաց.
եւ
ազատեաց
զնա
թագաւորն
»:
Սոյն
ինքն
`
այսր
«
առաքեաց
յարգելանս
’
ի
Վահկայն
»,
եւ
զառաջին
կին
իւր,
լուեալ
զնմանէ
բանս
բամբասանաց:
Այսպէս
սեւաշուք
իմն
սքօղեալ
տեղւոյն
`
ոչ
հանդիսանայ
յզկնիսն
ընդ
իշխանական
բերդորայս
կամ
յարքունիս.
այլ
յիշին
յ
’
ԺԳ
դարու
գրիչք
ոմանք
Վահկացիք,
որպէս
Ստեփանոս
քահանայ
յամի
1280,
Թորոս
քահանայ
`
երէց
կամ
կրսեր
քան
զնա.
եւ
յառաջին
կէս
ԺԵ
դարու
Կոստանդին
կաթողիկոս
Վահկացի,
որ
կալաւ
զաթոռն
յամս
1430-8:
—
Յայսմ
ժամանակի
թուի
գրաւեալ
քահանայական
տոհմի
միոյ
Վահկացւոյ,
(
որ
եւ
թագաւորական
`
ըստ
աւանդութեան
նոցին
),
զսրբութիւնս
կաթողիկոսական
աթոռոյն,
զչորեսին
աջս
(
Լուսաւորչին,
Նիկողայոսի,
Սեղբեստրոսի
եւ
զՊարսամայ
),
եւ
ժառանգութեամբ
աւանդեալ
որդւոց
յորդիս,
վասն
որոյ
եւ
կոչեցան
Աջպանեանք,
որպէս
տեսցի
յետոյ
’
ի
յիշատակի
կաթողիկոսացն
Սսոյ:
—
Իսկ
’
ի
բնիկ
սրբութեանց
տեղւոյս
`
յիշի
’
ի
ԺԴ
դարու
Ս.
Նշանն
Վահկայի.
ա՛յլ
ինչ
ոչ
գտանի
’
ի
գիրս:
Բայց
Ինճիճեան
Հայր
մեր
աշխարհագիր
’
ի
սկզբան
դարուս,
ասէ.
«
Զանազան
եկեղեցիք
են
’
ի
սմա.
Ս.
Հրեշտակապետ,
Ս.
Թորոս,
Ս.
Մինաս,
եւ
Ս.
Գէորգ,
եւ
մենաստան
յանուն
Սրբոյն
Յովհաննու
յաւարտ
գեղջն.
եւ
վանք
կիսաւեր,
որոյ
եկեղեցի
յանուն
Սրբոյ
Աստուածածնին,
զոր
Ներսիսի
կաթողիկոսի
ասեն
շինեալ
».
որոց
որպէսն
այժմիկ
`
չէ
ինձ
ծանօթ:
—
Բայց
մի
յաւերակացս
է
անշուշտ
զոր
տեսին
նոյնպէս
յամի
1836
երկրաքնին
կամ
երկաթաքնին
Աւստրիացիք:
Հուսկ
Վահկայի
’
ի
գրոց
`
է
առումն
նորին
’
ի
Շահսուարայ
Զիւլգատրեան
`
յամի
1467:
[1]
Վկայէ
այսմ
Նիկետաս
Յոյն
պատմիչ,
’
ի
վարս
Յովհ.
Պերփեռուժենի.
’Εφ̉
ο
υ̉́
περ
η
μὲν
φύσις
τὴν
πέτραν
α̉νέδωκεν,
η
δὲ
τέχνη
τείχεσι
περιὲβαλε
καὶ
ε̉κράτυσεν.
Nicetas.
[2]
Այսպէս
գրէ
եւ
ընդարձակող
ժամանակագրութեան
Անեցւոյն.
«
Որ
եւ
տիրեաց
հռչակաւոր
բերդին
որ
Վահկայ
կոչի.
յորում
զտէրութիւնն
իւր
հաստատեաց.
եւ
նովաւ
էառ
զբազում
տեղիս
»
։
Իսկ
զօրինակ
նուաճման
բերդին,
ոչ
եւս
յիշեմ՝
ո՛ր
պատմիչ,
ասէ
խաբէութեամբ
լինել.
’
ի
մեծի
տօնի
եւ
տօնավաճառի
տեղւոյն՝
առաքէ
Կոստանդին
արս
ծպտեալս
իբրեւ
վաճառականս,
որք
’
ի
խռան
հրապարակին
մերկացեալ
զզէնսն
թաքուցեալս՝
դիմեն
’
ի
ներքս
’
ի
բերդն
եւ
’
ի
բուռն
առնուն։
[3]
Այսպէս
համարի
եւ
Տիւլորիէ,
եւ
համարձակի
ընթեռնուլ
Կապնից
բերդ,
որպէս
թէ
Կապանաց
բերդ։