132.
Պեկիլի.
Պռականա
բերդ.
Փէրշէմպէ.
Բերդիկ
Անձուկ
ծովեզերեայ
սահմանն
որ
ընդ
մէջ
գետահովտաց
Կալիւկադնոսի
եւ
Կիւդնոսի,
իբրեւ
40
մղոն
ունի
երկայնութեան
յարեւմտից
յարեւելս,
եւ
իբրեւ
25
մղոն
լայնութեան
`
’
ի
լերանց
մինչեւ
’
ի
ծովն,
յոր
արձակէ
ոչ
սակաւ
գետակս
եւ
վտակս
լեռնածինս.
որոց
գլխաւոր
մարթ
է
ասել
զ
Լամոս,
յոր
անուն
եւ
մասն
մի
երկրին
կոչէր
Լամոսեան
գաւառ.
բայց
քանզի
բովանդակ
այսր
տարածութեան
չիք
անուն
պարագրիչ
առ
’
ի
նախնեաց,
պատշաճագոյն
համարեցայ
զկարգեալն
’
ի
վերնագրիս,
հաւանելով
բանից
Պերդրանտոնի
փռանկ
ուղեւորի
յառաջին
կէս
ԺԵ
դարու,
զի
ասէ
այսպէս.
«
Իշխողն
Գարաման
`
ունի
եւ
ծովեզերեայ
սահման
Ֆարսաց,
Farsats,
կոչեցեալ,
որ
ձգի
’
ի
Տարսոնէ
մինչեւ
’
ի
Կոռիկոս,
որում
Կիպրացիք
տիրեն,
եւ
մինչեւ
’
ի
նաւահանգիստն
Զաբարի
?
Zabari»,
(
Զեփիւռիոն
?):
Յայտ
է
թէ
կամէր
ասել
եւ
գրել
Վարշագ,
զի
եւ
ցարդ
իսկ
այսպէս
կոչին
լեռնակողմանքդ,
Վարշագ
կամ
Վարսագ
տաղը,
թերեւս
վասն
յովազուց
գտելոց
’
ի
լերինսն,
զի
յովազ
`
վաշագ
լսի
’
ի
թուրք
լեզու.
եւ
զի
գտանի
անդ
գազանն,
վկայէ
Հէմիլդըն
անգղիացի.
առ
որ
`
’
ի
նոյն
կողմանս
ճանապարհորդելով
`
բերին
մորթ
մի
յովազու
նոր
սպանելոյ:
Այս
է
մեր
պատճառ
անուանելոյ
այսպէս
զվիճակս
զայս:
—
Յաւուրս
արշաւանաց
Լէնկթիմուրի
`
ասի
[1]
Թաթար
տոհմիս
Վարշագայ
տիրանալ
կողմանցս.
յորոց
պէկ
մի
Օյուզ
անուն
`
դարանեալ
’
ի
լերինս
`
յանկարծոյն
յարձակելով
’
ի
վերայ
բանակի
Օսմանեանց
`
(
յամի
1470-1),
գրեաթէ
զկէս
զօրացն
կոտորեաց,
եւ
զառաջնորդ
նոցին
զմեծ
վզրուկն
(
Մուհամմէտ
փաշայ
)
’
ի
փախուստ
դարձոյց:
Ի
բազում
ձորոց
վիճակիս
`
արեւմտագոյնն
յերի
մեծի
գետոյն
Սելեւկիոյ
(
Կալիւկադնոսի
),
է
ձորակ
փոքր
գետոյ
Թաթլը-սու
(
Քաղցր
ջուր
)
կոչեցելոյ.
յորմէ
մինչեւ
’
ի
Լամոս
`
’
ի
հզօրագոյնն
գետակաց
գաւառիս,
ընդ
երկարութիւն
15-20
մղոնից
`
ոչ
նշանակի
’
ի
քարտս
ա
'
յլ
գետակ,
թէ
իցեն
եւ
թէ
ոչ.
այլ
’
ի
միջոցի
աստ
ծովափանցն
`
են
յիշատակաց
արժանի
հռչակաւոր
տեղիք,
բարենշանք
եւ
’
ի
պատմութեան
մերազնեայ
տերանց
երկրին:
—
Յիշեալ
գետակն
Քաղցրաջուր
թափի
’
ի
ձկնաշատ
խորշ
մի
ծովուն
քարաժեռիւք
գոգացելոյ,
անցեալ
ընդ
աւազան,
եւ
նախ
ընդ
հովանաւոր
ծառաստան.
’
ի
վիմուտս
է
եւ
աղբերակն
նորին:
—
Ի
հիւսիսոյ
արեւելից
աղբերն
`
մնան
քառակուսի
շինուածոյ
միոյ
քանդելոյ
որմունք
երկու:
Զայս
աղբիւր
համարի
Լանկլուա
զհամբաւեալ
հանճարատուրն
Նուս
(Νου̃ς):
—
Իբրեւ
փարսախաւ
բացագոյն
յարեւմուտս
`
’
ի
ծովեզերին
է
գեօղաւանն
Փէրշէմպէ,
եւ
թուի
’
ի
տեղւոջ
Պեկիլի
կոչեցելոյ
առ
հինս
առապարի
(
Ποικίλη
πέτρα)
[2],
թէպէտ
այլք
այլազգ
համարին,
եւ
ոմն
`
զկոչեցեալ
տեղին
Calo-Coracesium.
են
անդ
աւերակք
քաղաքի
ոչ
փոքու,
այլ
եւ
ոչ
կարի
հնոյ.
զի
արձանագիր
մի
յոյն
’
ի
վերայ
արեւելեան
դրանն
`
ծանուցանէ
Փլորիանոսի
կամ
Փլաւիոսի
Ուրանիոսի
իշխանի
Իսաւրիոյ
`
առ
թագաւորութեամբ
Վաղեսի
եւ
Վաղենտիանոսի
եւ
Գրատիանու,
’
ի
միջոցի
367-75
ամաց,
իւրովք
ծախուք
շինեալ
զտեղին
ամայացեալ.
եւ
է
այս.
ΕΠΙ
ΤΗ
C
ΒΑCΙΛΕΙΑC
ΤΩΝ
ΔΕCΠΟΤ[Ω]Ν
ΗΜΩΝ
ΟΥΑΛΕΝΤΙΝΙΑΝΟ[Υ]
ΚΑΙ
ΟΥΑΛΕΝΤΟC
ΚΑΙ
ΓΡΑΤΙΑΝΟΥ
ΤΩΝ
ΑΙΩΝΙΩΝ
ΑΥΓΟΥCΤΩΝ
ΦΛ.
ΟΥΡΑΝΙΟC
Ο
ΛΑΜΠΡΟΤΑΤΟC
ΑΡΧΩΝ
ΤΗC
ΙCΑΥΡΙΩΝ
ΕΠΑΡΧΙΑC
ΤΟΝ
ΤΟΠΟΝ
[ΚΑΙ]
ΕΡΗΜΟΝ
ΟΝΤΑ
ΕΞ
ΟΙΚΕΙΩΝ
ΕΠΙΝΟΙΩΝ
ΕΙC
ΤΟΥΤΟ
ΤΟ
CΧΗΜΑ
ΗΓΑ[Γ]ΕΝ
ΕΚ
[ΤΩΝ]
ΙΔΙΩΝ
ΑΠΑΝ
ΤΟ
ΕΡΓΟΝ
ΚΑΤΑCΚΕΥΑCΑ[C]
Քաղաքն
զետեղեալ
է
թատերաձեւ
յէջս
երկուց
բլրոց,
յորոց
միջի
մարգճակ
`
շամբուտ
մինչեւ
’
ի
ծով.
յաւերակսն
երեւին
եկեղեցիք,
որպիսի
եւ
այս
է
(
Թիւ
136
).
կամարադրունք,
ջրբեր
ագուգայ
եօթնեւտասն
կամարօք,
ջրամբարք,
գերեզմանք,
եւ
այլն.
արդ
մացառք
եւ
թուփք
պէսպէս
ծածկեն
զքաղաքամէջն:
Ոչ
հեռի
’
ի
կողմանցս,
այլ
յարեւելեան
հիւսիսային
լեռնային
սահմանս
Սելեւկիոյ
`
թուի
ինձ
խնդրելի
կարեւոր
տեղի
մի,
շէն
մեծ
եւ
բերդ
հզօր,
Պռականա
անուն,
Πρακανὰ.
զի
Նիկետաս
պատմիչ
Պռակա
կամ
Պռական
կոչելով,
Πρακα̃ν,
Սելեւկիոյ
քաղաք
ասէ
զայն
[3].
իսկ
Կիննամոս
`
Իսաւրիոյ
քաղաք
[4].
եւ
յիշի
նախ
Մանուելի
կայսեր
(
յանցանելն
’
ի
Կիլիկիոյ
ընդ
Իսաւրիա,
յամի
1143,
տանելով
զդի
հօրն
’
ի
Կ.
Պօլիս
)
թափել
զտեղիս
զայս
’
ի
ձեռաց
Թուրքաց.
որք
յետ
երկուց
ամաց
(1145),
վերստին
կորզեալ
յաւար
հարին
հանդերձ
սահմանօքն.
այլ
յետ
երկուց
եւս
ամաց
’
ի
գալ
կայսերն
Մանուելի
’
ի
վերայ
նոցա,
սուլտանն
Իկոնիոնի
(
Մասուտ
)
հրեշտակ
առաքեալ
նմա
յՍիւլէյման
ոմն
`
եթող
’
ի
նա
զՊռականա,
եւ
խաղաղութեամբ
դարձոյց
յետս
զկայսրն.
Թէ
յայնժամ
Մանուէլ
յանձնեաց
զտեղին
եւ
թէ
յետոյ,
այս
յայտ
է
զի
զկնի
սակաւ
ամաց
(1151)
Տիգրան
ոմն
’
ի
Հայոց
հաւատարմաց
կայսեր
`
իշխան
էր
Պռականայ,
եւ
ըմբռնեցաւ
’
ի
քաջէն
Թորոսէ
Բ
’
ի
մեծի
մարտին
Մսսայ,
եւ
տուեալ
տուգանս
զերծաւ.
որ
եւ
յետ
ամաց
’
ի
գալ
Մանուելի
կայսեր
’
ի
Կիլիկիա,
կոչեցաւ
’
ի
նմանէ:
Թոռն
նորա
թուի
համանունն
Տիգրան,
տէր
տեղւոյն
յաւուրս
թագադրութեանն
Լեւոնի
(1199).
բայց
տասն
ամաւ
յառաջ
(1188)
անկեալ
էր
տեղին
’
ի
ձեռս
Թուրքաց,
ոչ
գիտեմ
յորքան
ամաց
հետէ.
եւ
կամեցեալ
Սիր
Պաղտնի
գունդստապլի
մեծազարմն
իշխանի
`
կորզել
զայն
`
յանկարծոյն
’
ի
վերայ
հասանելով,
ոչ
յաջողեաց,
այլ
եւ
սպանաւ
իսկ
անդէն.
սակայն
փութով
լուծաւ
վրէժ
նորին
’
ի
քաջէ.
զի
«
զկնի
երկուց
ամսոց
էառ
գողութեամբ
[5]
զՊռականա
`
Լեւոն,
եւ
եսպան
զբերդաւագն
զ
Տիփլի
ամիրա
`
որ
սպանեալ
էր
զՊաղտինն,
եւ
ոգի
երկու
հարիւր
»:
Յաւուրս
թագաւորութեան
Հեթմոյ
Ա,
’
ի
մեծ
արշաւանի
Խիյաթէտտին
սուլտանի,
’
ի
պաշարելն
բազմաբիւրօքն
զՏարսոն,
’
ի
մեռանել
նորա
`
մինչչեւ
հռչակեալ
գուժին
`
ամիրայք
նորա
բանագնաց
եղեն
ընդ
Հեթմոյ,
«
ու
ուզեցին
զՊռականա,
որ
սիրով
’
ի
տուն
երթային.
նա
թագաւորն
երետ,
որ
ելան
ու
գնացին
»
[6].
այլ
իբրեւ
ծանեան
Հայք
զնենգ
նոցա
`
դիպող
ժամու
ակն
կալեալ,
յետ
երկուց
ամաց
(1246-7)
դարձեալ
գաղտնորոգայթ
հնարիւք
քարագնաց
քարամուտ
արամբք՝
մտին
կալան
զբերդն:
Ի
հնարից
աստի
քարամտիցն՝
գուշակի
բնութիւն
կամ
կերտուած
Պռականայ,
լինել
’
ի
քարաժայռս
կանգնեալ
`
ըստ
այլոց
ծանօթ
նշանաւոր
բերդից:
Հաւանօրէն
ընդ
երկար
մնաց
այնուհետեւ
տեղին
’
ի
ձեռս
Հայոց,
եւ
’
ի
կատարածի
իսկ
տէրութեանն
`
յամի
1374
յիշի
բերդաւագն
Կոռիկոսի
Կոստանդին
Պռականացի
(Messire
Constant
de
Braganna,
ըստ
Տարտելի
),
զոր
համարիմ
ոչ
ծննդեամբ
միայն
’
ի
տեղւոյն,
այլ
եւ
տէր
նորին.
որոյ
ըղձալի
է
քննութիւն,
եւ
գիւտ
հայկական
արձանաց
յիշատակի:
Ոչ
հեռի
’
ի
սահմանացս
խնդրելի
է
եւ
Բերդիկն
ամրոց,
զոր
’
ի
դասակարգի
բերդորայից
եւ
բերդատեարց
`
անընդմէջ
նախ
քան
զՊռականա
եւ
յետ
Մանաշոյ
`
կարգէ
Պատմիչն.
յելս
ԺԲ
դարու
բերդատէրն
էր
Միխայլ,
յանուանէն
գուշակեալ
յունազգի
կամ
յունածէս:
Թերեւս
այս
իցէ
կոչեցեալն
յԱրաբացի
պատմչէ
`
Բերին
բերդ
(Berin),
յորոց
վերայ
եկին
մասն
մի
զօրաց
Պիպարսայ
’
ի
մեծի
արշաւանին,
յամի
1274
[7]:
—
Դարձեալ
’
ի
սոյն
սահմանս
խնդրեսցի
եւ
Սիւիլն,
որոց
տէր
էր
Օշին
ոմն
յելս
ԺԲ
դարու,
եւ
կարգի
’
ի
ցուցակին
ընդ
մէջ
Պռականայ
եւ
Կոռիկոսի:
Յեկեղեցական
վիճակագրութեան
միում
Զ
դարու
`
ընդ
եպիսկոպոսական
թեմս
նահանգի
Կիլիկեանն
Սելեւկիոյ
`
նշանակի
Սեւիլա
(Sevila),
յետ
Դալիսանտոսի
եւ
նախ
քան
զծանօթսն
Կելենտրիս
եւ
Անեմուռ:
[1]
Համմէր,
Օսմանեան
պատմութիւն,
Գիրք
ԺԵ։
[2]
Ստրաբոն
(’
ի
տեղագրութեան
Կիլիկիոյ
),
Գիրք
ԺԴ,
Ե,
5
։
[3]
Նիկետաս,
’
ի
վարս
Մանուելի
կայսեր,
Ա.
ա
։
[4]
Յովհ.
Կիննամոս,
Գիրք
Պատմութեանց,
Բ,
ե.
եւ
ժա
։
[5]
Ըստ
աւանդութեան
արքունի
Պատմչին
Կիլիկեցւոց։
[6]
Եւ
այս
ըստ
Սմբատայ
Գունդստապլի
պատմչի։
[7]
Տ
’
Ոհսոն,
Պատմութիւն
Մողոլաց,
Գ,
473
։