Սիսուան

159. Կաստիմ կամ Կաստոն բերդ. — Գինուկ. Արտասիաս

Անծանօթ մնան եւ դիրք եւ որպիսութիւն կարեւոր եւ ամուր տեղւոյ միոյ եւս ’ ի սահմանքս, որ աւելի քան զտասն ամ խռովութեան առիթ եղեւ ընդ Լեւոն եւ ընդ Տաճարական ասպետս, եւ նոքօք ` ընդ գահուն Հռովմայ. այն է բերդն Կաստիմ կամ Կաստոն, ըստ այլ եւ այլ գրութեան ’ ի լատինն, Gastim, Gaston, Gast, Guaston, քանզի ոչ յիշի ’ ի հայումս: Վիլլեպրանտ որ ’ ի կողմանց Բերիոյ գայր ’ ի Սիսուան, անցեալ ընդ Հարէնկ բերդաւան ` որ յարեւելից հարաւոյ լճին Անտիոքայ, եւ դիմելով յԱղեքսանդրեակ կոյս, եկն ’ ի Կաստիմ, եւ չորս մղոնաւ տարակաց ասէ յԱնտիոքէ, այլ մղոնքս ճահագոյն թուին գերմանական չափու [1]: Իսկ զտեղին ` ասէ ` բերդ ամուր յոյժ, եռապարիսպ եւ բրգաւոր, ’ ի սահմանածայր լերանց Հայոց, զորոց զելս եւ զմուտս երկրին պաշտպանէ, եւ է ընդ ձեռամբ թագաւորին Հայոց [2]. այլ Տաճարականքն վիճեն ` իւրեանց ասելով զայն սեփական: Ի Յունաց ասի շինեալ տեղիս այս ամուր յամի 1061, եւ ’ ի գալ առաջին Խաչակրաց ` նուաճեալ համարի ’ ի Տանգրետեայ [3]. ապա ոչ գիտեմ ո՛րպէս օտարացեալ, յամի 1142 (15 սեպտեմբեր ) Յովհաննէս կայսր եկեալ բանակեցաւ աստ, եւ կոչեաց ’ ի հնազանդութիւն զՌեմունդ Բրինձ Անտիոքայ. այլ ’ ի հակառակել Անտիոքացւոց ` աւերեալ զսահմանս նոցին եւ զվաներն, ’ ի բաց գնաց [4]: Յետ այսր Մլեհ հօրեղբայր Լեւոնի ` յինքն գրաւեաց. եւ ապա կամ Հայք կամ Անտիոքացիք թողին յԱսպետսն, յորոց կորզեաց [5] Սալահէտտին ընդ Պաղրասայ եւ Դարպսակայ: Ի մեկնել նորա ` հաւանութեամբ Լեւոնի ` Ֆուք կամ Ֆուլք համշիրակ նորին (Fouques de Buillon cosin germain) [6], կալաւ զտեղին ` զոր լքեալ էին Սառակինոսք ` լսելով զգալուստ Փրետրիկ կայսեր, եւ մնաց ընդ տէրութեամբ Լեւոնի զամս քսան. յորմէ խնդրելով ասպետացն Տաճարականաց ` իբրեւ զհին կալուած իւրեանց, խոստանայր Լեւոն թողուլ ’ ի նոսա ` ’ ի խաղաղել վիճիցն ընդ իշխանին Տրիպօլեայ ` վասն ժառանգութեանն Անտիոքայ. եւ իբրեւ ոչ կարաց իրաւախոհ լինել, եւ զինու զօրութեամբ եմուտ յԱնտիոք, եւ զպատրիարքն կոչեաց իրաւարար, ’ ի նմին պահու ասպետքն Տաճարականք ` զորս համարէր Լեւոն երախտապարտս իւր, վասն ձեռն տալոյ նոցա յառնուլ զԴարպսակ, ընդդէմ դարձան նմա, հարին զզօրսն եւ կանգնեցին զդրօշս իւրեանց ’ ի վերայ պարսպաց քաղաքին, եւ յօգնութիւն կարդացին զսուլտանն Հալպայ: Ընդ այս ծանրացասումն եղեալ Լեւոնի ` դարձաւ յետս, եւ յարձակեալ էառ զամենայն բերդս եւ զկալուածս ասպետացն այնոցիկ, եւ ’ ի բաց հալածեաց զնոսա ’ ի սահմանաց իւրոց: Ոչ կարացեալ նոցա զինու զօրութեամբ կռուել ընդ նմա ` բողոք բարձին առ Քահանայապետն Հռովմայ, Իննովկենտ Գ, յորմէ ընկալեալ էր Լեւոնի զդրօշ Ս. Պետրոսի, եւ նա յորդորեաց զԼեւոն դարձուցանել առ նոսա զտեղիսն, իբրեւ նուիրական անձանց ժառանգութիւնս. խոստանայր Լեւոն տալ ` եթէ ’ ի բաց կացեն նոքա ’ ի նիզակակցութենէ Անտիոքացւոյն, եւ ոչ սեփական ինչ նոցա եղեալ միշտ ` ասէր զտեղին, զի պատերազմական օրինօք կորուսեալ էր նոցա. եւ հօրեղբօր իւրոյ ( Մլեհի ) թափեալ յայլազգեաց: Յերկար եւ բազմադիմի եղեն վէճք եւ հակառակութիւնք, զորս չէ տեղւոյս յիշատակել, եւ որոց վասն ստէպ թղթակցութիւնք եղեն Լեւոնի ընդ գահուն Հռովմայ: Յընդունել Անտիոքացւոց զՌուբէն ’ ի Բրինձ իւրեանց (1207), դարձոյց Լեւոն առ ասպետսն զկալուածսն. այլ յորժամ կոմսն Տրիպօլեայ բռնի կալաւ զԱնտիոք եւ Տաճարականք ձեռն ետուն ’ ի նա, միւսանգամ մերժեաց զնոսա Լեւոն. եւ զերկուց ’ ի բերդից նոցին ` զորս չկարաց նուաճել ` այրեաց զարտորայս, եւ խոշտանգանօք հալածեաց որոց միանգամ ձեռնհասն եղեւ, մինչեւ ցամն 1213, յորում զիջեալ հաշտեալ ընդ նոսա, դարձոյց զբերդեանն. եւ մնացին ’ ի ձեռս նոցա մինչեւ ցմեծ արշաւանն Պիպարսայ յամի 1268, որ եբարձ ջնջեաց զամենայն իշխանութիւն Փռանկաց ’ ի կողմանց աստի: Յետ ամաց ինչ (1272) Թաթարք ասպատակ սփռեցին ’ ի սահմանս բերդիս, այլ ոչ յիշի եւ առումն ’ ի նոցանէ: — Աղբիւր մի էր նշանաւոր առ Կաստիմայ, ուր ` ասէ փռանկ պատմիչն ` հրաւիրեալ Լեւոնի խաբէութեամբ զԲրինձն Անտիոքայ ` ’ ի ճաշ (1193), եւ տեսեալ զի բազմութեամբ պաշտօնէից եկն, տարեալ անտի ’ ի բերդն, եւ կալեալ անդ զնոսա. իսկ մերս պատմիչ, որպէս տեսաք ’ ի վերդ, ’ ի Պաղրաս բերդի ասէ զայս եղեալ. այլ յայտ լինի եւ ’ ի տարաձայնութենէն ` մերձաւորութիւն երկոցուն բերդիցն: Ըստ նոր ուղեւորի միոյ [7] ` բերդն Կաստիմ կայ ’ ի գագաթան լերին յարեւմտից Պէյլանայ, որ եւ նոյն համարի զայն ընդ բերդին Կոփրետոսի: Նոյն դարձեալ յիշելով առ երի Պէյլանայ ` ընդ պտկաձեւ բլրաւ միով աղբիւր մի գեղեցիկ, բղխեալ ’ ի միջոյ շիրմի միոյ ` ընդ հովանեաւ հինաւուրց եղջերենւոյ, եւ հոսեալ յաւազան մեծ շամբուտ եւ ձկնաշատ, եւ ’ ի նմին զուարճագեղ վայրի ճաշեալ ընդ քաղաքատեսչին Պէյլանայ, ընծայէ ոչ սակաւ փաստս նմանութեան տեղւոյս ` ընդ նկարագրելոյն ( Կաստիմայ ) ’ ի Խաչակրաց պատմչէն. փափագելի մնայ սակաւ ինչ եւս քննութեամբ անկասկած հաւաստել զայս:

Մի յամուր բերդորէից կողմանցս էր, եւ կոչեցեալն յԱրաբաց ` Կինուկ?, كينوك, Keinuk ըստ Եւրոպացւոց. առ մերայինս ոչ յիշի այսպիսի անուն, եւ թուի մերձ ’ ի մի կապանաց Դրանց Ասորւոց. զի բերդացիքն Հայք ` սովոր էին յարձակիլ ’ ի վերայ կարաւանաց անցորդաց եւ կողոպտել զայլազգիս, եւ ոչ ինչ փոյթ լինէր, ասեն, Լեւոնի Բ, որ յայնժամ թագաւորէր. այն զի բազում անգամ Հայք զԹաթարաց ձեւ զգեցեալ ` զայդ գործէին. վասն որոյ յամի 1273 ամիրայն Հալպայ առաքեաց զօրավար մի ` Հիւսամէտտին Էլ - Այնթապի անուն, ’ ի վերայ բերդին, եւ յերկար պաշարմամբ էառ յամսեան յուլիսի, եւ կործանեաց: Զայս տեղի ասեն շինեալ էր Համտունեանն Սէյֆ - Էտտէօվլէ, եւ կոչէր եւս Էլ-հատաթ Էլ-համրա [8]: — Դարձեալ ոչ հեռի ’ ի կողմանցս համարելի է եւ քաղաք մի կոչեցեալ ’ ի Խաչակրաց ` Արտասիա կամ Արթեսիա անուն, Artasia, Arthesia, տասն մղոնաւ ’ ի հիւսիսոյ Անտիոքայ, յաջմէ ( յարեւելից ) Որոնդէս գետոյ. որոյ բնակիչք Հայք ` ընկճեալք յայլազգեաց, ’ ի մերձենալ առաջնոց Խաչակրաց ’ ի կողմանց Մարաշայ, կոտորեցին զհարստահարիչսն, եւ բացեալ զդրունս քաղաքին ` մուծին ’ ի ներքս զքրիստոնեայ զօրականն:

[1]             Ոմանք չորեքօրեայ հեռի իմանան զասացեալ մղոնքդ։

[2]             Hoc est castrum quoddam fortissimum, tres habens muros circa se fortissimos et turritos, situm in extremis montibus Hermeniæ, illius terræ introitus et semitas diligenter observans, et possidetur a Rege illius terræ, scilicet a Rege Hermeniæ. - Willebrand.

[3]             Այսպէս համարին մեկնել ոմանք զբան պատմչի վարուց արիականին այնորիկ Նորմանդացւոյ ասպետի. որ ասէ զնմանէ՝ ճանապարհ արարեալ ընդ դժուարին լերինս որ ընդ մէջ Աղեքսանդրեկի եւ Կաստոնի. «Montes qui medij Alexandriolam Guastonumque oppidulam dirimunt, conscendit». Vita Tancredi, 144.

[4]             Լը Պոյ, Պատմութիւն Արեւելեան կայսերութեան, ԺԶ, 54 ։

[5]             Si Sarrasin qui tenaient le Chastel de Gaston, que Saladin avait pris aprez la prise dou roiaume de Jerusalem, l'abandonnerent. Fouques de Buillon, cosin germain dou devant dit Livon, entendi que li Sarrasin avoient guerpi le devant dit Chastel, il entra dedens le Chastel et le saisi et le tint XX ans»— Eracles, XXIV, 25. XXXI, 6.

[6]             Այսպէս գրի ’ ի հին պատմչէն Խաչակրաց, եւ ուղղագրելի է Bouillon. ըստ այսմ՝ թերեւս տոհմակից է մեծին Կոփրետոսի ազատարարին Երուսաղեմի. յԱզգագրութեան ծովանցիկ Փռանկաց՝ ոչ յիշի, այլ ըստ վկայութեան պատմչիդ համշիրակ լինել Լեւոնի՝ հարկ է թէ իցէ որդի մօրաքեռ նորա, այն է դստեր Սմբատայ տեառն Պապեռոնի. թերեւս ազգակից նորա է եւ կոչեցեալն Levonius de Biulum, մի ’ ի պարոնայց Լեւոնի, յորոյ պարգեւագրին ստորագրեաց յամի 1214, ընդ այլոց աւագաց։

[7]             Lortet, La Syrie d'aujourd'hui, etc.

[8]             Վայլ, Դ, 77 ։ ­ Մագրիզի, Ա. Բ, 113 ։