3.
Անտիտաւրոս
եւ
Ամանոս
լերինք
Ի
հիւսիսոյ
բնիկ
սահմանաց
Կիլիկիոյ,
եւ
մօտագոյն
յարեւելից
հիւսիսոյ
Ալատաղ
գօտւոյն
`
ձգին
Անտիտաւրեան
լերինք
տողանի,
թէպէտ
ոչ
անընդհատ,
’
ի
միջի
կրկին
երկարեալ
առաջից
Սարոս
գետոյ,
եւ
արտաքոյ
`
յահեկէն,
այն
է
ընդ
մէջ
Գամրաց
`
յարեւմտից
կուսէ,
եւ
Ալպստանայ
եւ
Գ
Հայոց
`
յարեւելից:
Միջագետեայքն
այն
լերինք
`
’
ի
հարաւոյ
գնալով
ընդ
հիւսիս
`
են
Պաքըր
տաղ
կամ
Կէտիմ
պէլի,
Քօզան
տաղ,
առ
որով
մակաղատեղք
համանուն
հզօր
տոհմի
Աֆշարաց
կամ
Թուրքաց,
’
ի
հիւսիսոյ
Հաճնոյ.
Պէյ
տաղ,
Գզըլ
տաղ,
Սըղլան
տաղ,
Քաթրան
տաղ,
Քէօշլէր?,
Ճախլաղան,
Խընզիր
տաղ,
եւ
այլն:
Իսկ
արտաքոյ
գետամիջացն
`
յահեկէ
նորին
Սարոսի
եւ
զուգահեռական
նմին
`
ձգի
երկարաշարն
Պինպուղա
լեառն,
ունելով
’
ի
հիւսիսոյ
արեւելից
զ
Կէօք-տիլի
?
յարեւմտից
Կիւրիւն
վիճակի:
Այսոքիկ
եւ
որ
այլ
եւս
լերինք
Անտիտաւրոսի
`
չեն
բարձրաբերձք,
այլ
որչափ
ինչ
քննեալ
է
կամ
կշռեալ
ական
տեսութեամբ
`
հազիւ
’
ի
կէս
բարձրութեան
հսկայից
Տաւրոսի
հասանեն:
Այսպիսիք
թուին
եւ
որք
յելից
հարաւոյ
սոցին
են
լերինք
ընդ
մէջ
Հաճնոյ,
Ալպստանայ
եւ
Մարաշոյ,
յերկոսին
կողմանս
Ջահանայ
եւ
’
ի
հովիտս
նորին.
զոր
օրինակ,
Քէրմէզ
`
սակաւուք
հեռի
’
ի
Հր.
Ելից
Հաճնոյ,
առ
գետով
Կոկիսոնի,
եւ
Պարատուն
`
թերեւս
նոյն
ընդ
Պրիտ
որ
’
ի
սահմանս
Զէյթունի:
Իսկ
անջրպետքն
Կիլիկիոյ
յԱսորւոց
`
են
Ամանոս
լերինք
`
շրջապատեալք
զարեւելեայ
եզերբ
Ծոցոյն
Հայոց,
եւ
ձգին
ընդ
Հս.
Ելից,
հասարակօրէն
կոչեցեալք
Սեաւ
լերինք,
այժմ
Կեավուր
տաղի.
իսկ
առանձնակի
`
հարաւագոյնն
մասն
`
որ
եւ
զհրուանդանն
Ռաս
-
Խանձիր
գործէ
`
կոչի
Ճէպէլ
Մուսա,
միջինն
`
Գզըլ
տաղ,
հիւսիսայինն
Աքմա
տաղ.
սոքա
եւս
չեն
կարի
բարձունք,
այլ
թուին
բարձրագոյնք
քան
զԱնտիտաւրեանս,
եւ
ունել
կատարս
ց
’6500
՛
կամ
7000
՛:
Ի
սոցա
միջի
են
Ամանոսեան
դրունք,
ոչ
մի
`
այլ
երրեակ
կամ
աւելի.
որոց
Ա.
արեւմտագոյն
’
ի
Հս.
Ել.
Այասոյ
Գարա
գափու
կամ
Տէմիր
Գափու
կոչեցեալ
զարդիս,
եւ
յոմանց
յատկապէս
Կիլիկեան
դուռն
համարեալ.
Բ.
յատուկ
Դուռն
Ասորւոց
առ
Իսսոսիւ,
սակաւուք
’
ի
հիւսիսոյ
Աղեքսանդրեկի,
յորոյ
անուն
եւս
կոչէ
Մագրիզի
[1].
զարդիս
կոչի
Սագալ-թութան.
’
ի
հարստութեան
մերազնեայցս
կոչէր
սոսկապէս
Դուռն
կամ
Դռնակ,
Portella
եւ
այլ
եւս
անուամբք,
զորս
նշանակեսցուք,
’
ի
կարգի
տեղագրութեան.
Գ.
’
ի
հարաւոյ
սորին
ընդ
մէջ
Պէյլանայ
`
եւ
Պաղրասայ,
յանուն
յետնոյս
կոչեցեալ
եւ
արդ
Պաղրասպէլի,
եւ
վասն
մերձաւորութեանն
’
ի
քաղաքն
մեծ
`
Դուռն
Անտիոքայ
[2]:
Միւս
եւս
անցք
’
ի
հիւսիսոյ
սոցին
`
այլ
ոչ
քաջ
ճշգրտեալ
`
համարին
’
ի
սահմանս
Սարուանդիքարի
կամ
Անաւարզայ։
—
Հին
աշխարհագիր
մեր
(
Խորենացի
)
ըստ
Պտղոմեայ
`
ասէ,
Կիւլիկիոյ
«
Երկու
դրունք,
Մալիս
եւ
Պլատան՝
ելանելոյ
յԱսորիս
».
այժմեան
քննիչք
հեռագոյն
առ
ծովեզերբն
ճանաչեն
զտեղիքս,
(Μαλλός
եւ
Πάλτος
կամ
Πλάτος).
զմին
`
առ
գետաբերանով
Ջահանայ,
զմիւսն
անդր
քան
զսահմանս
Հայոց,
’
ի
ծովափունս
Ասորւոց
հանդէպ
Արատոս
կղզւոյ։
—
Ընդ
բնական
կապանացս
յիշեսցի
աստանօր
եւ
որ
առ
մեօք
ճարտարութեամբ
բացեալ
լեառնակտուր
անցքն
`
’
ի
Պուլղար
մաղարայէ
ցԿիւլէկ
մաղարա,
յ
’8000
՛
բարձու,
որ
է
աստի
անցեալ
ընդ
Քօշան
նեղուց
9400
՛
բարձր
`
իջուցանէ
’
ի
կապանն
Կուկլակայ:
Ի
հանդիպոյ
պարու
Ամանեան
լերանց,
ընդ
մէջ
արեւմտեան
ափանց
Հայոց
Ծոցոյն
եւ
Ջահան
գետոյ
առ
Մսսաւ,
ամբառնան,
լեռնաբլուրք
ոմանք,
յանուն
քաղաքին
կոչեցեալք
Ճէպէլ
Միսիս,
յորս
բարձրագոյն
կատար
ճանաչի
Ճէպէլ-իւն-նուր
(
Լուսոյ
լեառն
)
716
Չ:
Երկժամաւ
հեռի
’
ի
Հս.
սորին
ձգի
Հարէմի
լեառն,
’
ի
հարաւոյ
Մտ.
Ճաֆար
կամ
Չափար-տէտէ,
եւ
’
ի
գետն
կոյս
`
Սէքի
լ.
եւ
Տանտի.
ընդ
մէջ
սոցուն
եւ
ծովածոցոյն
`
Հաւտէ
լեառն
608
Չ.
բարձր:
Իսկ
’
ի
Հս.
կուսէ
Նուրի
եւ
յԵլ.
Հս.
Մսսայ
`
երկայնաշար
այլ
ոչ
անընդհատ
գօտի
Տիւլտիւլ
լերանց,
որք
’
ի
Մեծ
եւ
Փոքր
զանազանին.
եւ
ասին
հրաբղխային
ունել
զօրութիւն,
եւ
երիս
աւուրս
’
ի
տարւոջ
ծուխ
եւ
ձայնս
արձակել.
բայց
գիտնական
ուղեւորք
ոչ
յիշեն
այսպիսի
ինչ,
թէ
եւ
քաջ
քննեալ
չեն
սահմանքն.
բարձրագոյն
կատար
նոցին
թուի
իբր
7000
՛,
շատք
ոչ
աւելի
քան
զ
3000
՛
համարին:
Այսոքիկ
են
պարք
եւ
կոյտք
լերանց
Կիլիկիոյ,
որք
`
որպէս
ասացաւդ
եւ
տեսանի,
աղեղնաձեւ
իմն
պարսպեն
զերկիրն,
զհարաւակողմն
զերծ
թողեալ
գրեաթէ
իսպառ.
զի
թէպէտ
եւ
իցեն
եւ
’
ի
Դաշտայնումն
`
մանաւանդ
յարեւելակողման
մասին
Կիլիկիոյ
`
վերացմունք
գետնոյ
եւ
ժայռք
կրաքարուտք
`
այլ
ցածունք
են
եւ
ոչ
ինչ
նշանաւորք:
Յայսքանեաց
խուռն
եւ
բարձրաբերձ
լերանց
միջի
բնակեալ
մերազնեայց,
չաւանդեցին
մեզ
զանուանս
նոցին,
կամ
չհասին
յիմ
գիտութիւն.
հազիւ
զերկուց
կամ
զերից
գտանեմ
’
ի
յիշատակարանս,
այլ
հասարակաբար
կոչեն
յանուն
Տօրոսի.
բայց
զի
ճանաչէին
քաջ
զդիրս
եւ
զչափս
բարձրութեան
սոցին,
վկայ
լիցի
միոյ
’
ի
նոցանէ
ասելն,
յամի
1290,
վասն
ամրոցին
Լամբրունի,
եթէ
«
նստի
յառաջնում
գահաւանդակի
ահաւոր
լերինն
Տորոսի
».
եւ
զի
կայ
սա
սուղ
ինչ
պակաս
’
ի
4000'
բարձու,
որ
է
երիր
մասն
բարձրագոյն
կատարաց
Գահուն
Կիլիկիոյ,
ըստ
այսմ
երեւի
յերիս
նախայիշեալ
գահաւանդակս
վերագրեալս
որոշել
զնոսին:
Նոյն
գրիչ
ճարտար
որ
եւ
գիտնական,
Ստեփանոս
քահանայ
Գոյներ
Երիցանց,
յիշէ
’
ի
նմին
բանի
եւ
«
զլեառն
Արմէն
`
որ
հուպ
կայ
ելից
անմատոյց
ամրոցին
Լամբրոնի
»,
յորոյ
թիկունս
էր
մենարան
նորին
’
ի
համանուն
անապատի։
—
Մերձ
յայս
սահմանս
է
եւ
Լեառն
Պապառօնի
`
յա
նուն
հզօր
դղեկին,
զոր
յիշէ
տէր
նորին
եւ
պարզաբան
պատմիչ
տանն
Կիլիկեցւոց
`
Սմբատ
Գունդստապլ։
—
Միւս
եւս
անուն
գտանեմ
առ
յիշատակագրի
ումեք,
յամի
1330,
Տարկուշի
լեառն,
անյայտ
դրիւք,
այլ
թուի
’
ի
կողմանս
Սսոյ.
զի
անդ
գրէր
յիշողն
(
Վասիլ
սարկաւագ
),
եւ
միայն
ցաւագին
իմն
դէպս
նշանակէ
հակիրճ,
զայրագին
սրտիւ
եւ
բանիւ,
աղաչելով
յիշել
այսպէս,
«
զմօրքօրիկն
իմ
զԹեֆանաւն,
որ
սրախող
[3]
եղեալ
’
ի
ճանբահն
`
’
ի
գերեզմանին
նահատակեցաւ
’
ի
ձեռաց
շուն
պըռ
?
Յարապկներոյն
»:
[1]
Մագրիզի,
Բ.
Ա.
63,
Բ,
985
։
[2]
Որպէս
կոչէ
եւ
արքունական
Պատմիչ
մեր։
[3]
Այսպէս
էր
’
ի
բնագրին
եւ
ոչ
կրկնակի
սրախողխող
գրեալ,
’
ի
յիշատակարանի
անդ
Մանրուսմունք
եղանակաւոր
գրոց։