33.
Լուլուայ
բերդ.
—
Ասկուռաս
բերդ
Առ
բովանդակել
զամենայն
առ
’
ի
նախնեաց
մերոց
ծանօթացեալ
մեզ
վայրս
`
’
ի
նահանգիս
Լամբրունի
եւ
’
ի
կողմանքս
Գահուց
Կիլիկիոյ,
հարկ
է
խնդրել
յարեւմտակողմն
Լամբրունի,
ոչ
գիտեմ
ո՛րքան
վերանալով
ընդ
հիւսիս,
այլ
ոչ
շատ
հեռի,
զի
եւ
մերձ
’
ի
Տարսոն
ասի
’
ի
Բիւզանդացի
պատմչաց
[1],
հուպ
’
ի
սահմանս
անջրպետաց
լերանց
Կիլիկիոյ
եւ
Իսաւրիոյ,
’
ի
բարձրաւանդակ
վայրի,
եւ
«’
ի
գլուխ
Դրանն
Կիւլիկոսի
»
(
ըստ
Լամբրունեցւոյն
),
զմիւս
եւս
ամրագոյն
բերդորէից
նահանգիս,
զկոչեցեալն
Լուլու,
Λουλου,
անդստին
յիններորդ
դարէ,
եւ
Լուլելս
յԱրաբաց.
իսկ
’
ի
մերոցս
յաճախ
հոլովմամբ
բերդն
Լուլուայ,
եւ
դուն
ուրեք
Լուլուա
իբր
անհոլով:
Զառաջինն
յիշի
յամի
832,
յորում
Էլ
-
Մամուն
ամիրապետ
եւ
որդիք
իւր
Մոթասսէմ
եւ
Ապպաս
պաշարեցին
զայն
`
աւուրս
հարիւր,
եւ
ոչ
կարացին
առնուլ,
եւ
յանձնեցին
յՕճաիֆ
ոմն
պնդել
զպաշարումն.
այլ
շինականք
սովեալք
եւ
պաշարեալք
`
յարձակեալ
կալան
զնա,
եւ
զզօրսն
հալածական
արարին,
որոց
հետամուտ
լինէր
եւ
կայսրն
Թէոփիլոս.
բայց
դարձ
արարեալ
ամիրապետին
`
զսա
հալածեաց
եւ
զտեղին
նուաճեաց.
զայս
նշանակէ
եւ
մերս
Վարդան
`
յասելն.
«
Եւ
Մամուն
էր
’
ի
կողմանս
Յունաց
զամս
եօթն,
եւ
առնոյր
զանհպելի
ամուրն
Լուլուայ
»:
Բազում
անգամ
բռնաբարեալ
`
մերթ
’
ի
ձեռս
Արաբաց
անկանէր
եւ
մերթ
’
ի
Յունաց,
մերթ
աւերեալ
եւ
մերթ
շինեալ.
որպէս
եւ
յետ
կիսոյ
Թ
դարու
`
յաւուրս
Գ
Միքայէլի
կայսեր
`
վերստին
նորոգեցին
եւ
ամրացուցին,
եւ
կարգեցին
’
ի
նմա
պահապանս
նշանատուս
հրով,
որք
զարշաւանս
Արաբաց
ազդ
առնէին,
աստուստ
նշանելով
’
ի
դիտանոցն
Արգէոս
լերին
Կեսարիոյ,
եւ
անտի
յԻսսամ
?
լեառն,
եւ
այսպէս
մի
ըստ
միոջէ
`
’
ի
հրանշան
դիտակս
լերանց,
որոց
ութերորդ
’
ի
Լուլուայ
`
էր
բլուրն
Ս.
Աւքսենտեայ
մերձ
յարքայանիստն
Կ.
Պօլիս,
յորմէ
ազդէր
նշանն
’
ի
պալատն
կայսեր
[2]:
Արաբացւոց
վերստին
նուաճեալ
զԼուլու
`
առաւել
եւս
ամրացուցին,
անտուստ
անկասկած
ասպատակ
սփռելով
’
ի
շուրջ
սահմանս.
վասն
այնորիկ
ամենայն
ջանիւ
եւ
ուժով
գուն
գործեալ
Վասլի
կայսեր
`
’
ի
միջոցի
875-8
ամաց,
թափեաց
’
ի
նոցանէ.
զայն
տեսեալ,
ասէ
Պատմիչն
(
Կեդրենոս
),
անձնատուր
եղեւ
եւ
Մելւուս
բերդ,
թերեւս
Մոլեւոն:
Ի
սկիզբն
ԺԲ
դարու
ընդ
այլոց
կողմանց
Կիլիկիոյ
`
Բրինձն
Անտիոքայ
ունէր
եւ
զվիճակ
Լուլուայ,
պայմանագրով
Ալեքսի
կայսեր
[3]
յամի
1108:
Ոչ
գիտեմ
թէ
յիշիցի՞
յայնմհետէ
Լուլու
’
ի
պատմութեան
Բիւզանդացւոց.
զի
եւ
’
ի
տկարանալ
ամիրապետացն
`
ոչ
եւս
ըստ
առաջնոյն
կարեւոր
համարէր
տեղին.
զոր
յետ
երից
դարուց,
վկայէ
Լամբրունեցին,
եթէ
աղարտեալ
եգիտ,
եւ
«’
ի
բազմաժամանակեայ
յամայութենէն
մարդաբնակ
արար
մի
յեղբարց
նմոց,
Շահնշահ.
եւ
զկործանեալ
շինուածն
Յունաց
յԻսմայելացւոց
`
շինեաց
ամրագոյն.
եւ
ընդարձակեաց
նովաւ
զՀայաստանեայս
`
թագաւորի
Լեւոնի
ձեռն
…
եւ
նովաւ
կարողացաւ
Երկրորդ
Կապադովկիոյ,
յորում
մայրաքաղաք
Տիանա,
արտահանեալ
զնորաշէն
ամուրն,
’
ի
փառս
Քրիստոսի
եւ
’
ի
զօրութիւն
քրիստոնէից
»
։
Զայս
գրէ
Սուրբս
յամի
1196,
յորում
ծայրաքաղ
արարեալ
զգիրս
Օրինադրութեան
Բիւզանդացւոց
`
թարգմանէր
«’
ի
հելլենացի
մատենէ
».
եւ
դառնայր
յաթոռն
Տարսովն
`
յղկել
«
զթարգմանեալն
աստ
գրչութեամբ
»,
եւ
աւանդել
Հայոց:
—
Յայտ
լինի
’
ի
բանէս
`
զի
յառաջ
քան
զԼամբրուն
նուաճեալ
էր
բերդն
Լուլուայ
ընդ
ձեռամբ
Լեւոնի,
յորոյ
թագադրութեան
`
հանդիսակից
գտաւ
եւ
Շահնշահ,
յամի
1199:
Յետ
քսան
ամաց
`
’
ի
ծերութեան
եւ
’
ի
հիւանդութեան
թագաւորին,
յորժամ
ոչ
կարաց
անձամբ
ելանել
ընդդէմ
Քէյքաուզայ
սուլտանին
Իկոնիոնի
`
որ
պաշարէր
զբերդն
Կապանու,
եւ
ոչ
կարացեալ
առնուլ
`
յաջողէր
ըմբռնել
զԿոստանդին
եղբօրորդի
Ս.
Ներսիսի,
եւ
զմիւս
Կոստանդին՝
որ
յապայն
արքայահայր,
Լեւոն
յետ
իբր
ամի
եւ
կիսոյ
`
առ
’
ի
թափել
զնոսա
’
ի
գերութենէն
`
եթող
’
ի
սուլտանն
ընդ
այլոց
ինչ
տեղեաց
եւ
զբերդն
Լուլուայ,
եւ
ազատեաց
զիւրսն:
Յետ
այնր
ոչ
յիշի
տեղիդ
’
ի
պատմութեան
մերում,
այլ
ոչ
օտար
թուի
կարծել
`
եթէ
’
ի
բարձման
տէրութեան
սուլտանացն
`
յաշխարհակալութեան
Թաթարաց
`
որք
թողուին
’
ի
Հայս
զսահմանորդ
տեղիս,
դարձեալ
իցէ
եւ
Լուլուայ
առ
սոսա:
—
Յետ
իբր
վաթսուն
ամաց
բարձման
թագաւորութեան
մերոցս
`
յիշատակի
բերդս
այս
առ
ճանապարհագրի
միոյ
Փռանկի,
(
Պերդրանտոն,
Bertrandon
De
la
Broquière),
որ
գալով
’
ի
կողմանքս,
անցեալ
ընդ
Կապան
եւ
ընդ
լեռնահովիտս
`
յարեւմուտս
կոյս,
դիմելով
’
ի
Լարանտա,
եկն
եւ
ետես
զբերդս
զայս,
զոր
կոչէ
Լեւէ,
Lève,
ուր
եւ
Գարաման
իշխանն
կարգեալ
էր
բաժտուն,
եւ
յանձնեալ
’
ի
Յոյն
մի,
որում
տուեալ
երկուս
(
տուգադ
)
դահեկանս
`
ետ
բանալ
զպահակն
եւ
էանց:
Յետ
քառասնից
եւս
ամաց
’
ի
մարտնչեալ
Օսմանեանց
ընդ
Գարամանն,
Մուսդաֆա
որդի
աշխարհակալին
Մէհէմմէտի
Բ
եւ
Ահմէտ
փաշայ
`
պաշարեցին
եւ
զամուրս
զայս
բերդ,
զոր
ժամանակակից
ճանապարհագիր
Վենետկեցի
կոչէ
քաղաք
քաջամուր.
Una
città
fortissima
nominata
Lula.
պահապանքն
քանզի
անփորձք
էին
որոտմանց
հրետից,
պակուցեալք,
անձնատուր
եղեն,
եւ
խոշտանգեցան
’
ի
Մուսդաֆայէ.
որոյ
կարգեալ
անդ
այլ
պահապանս
`
մեկնեցաւ
գնալ
յԻկոնիոն
[4]:
Առաջին
տեղի
յայնկոյս
պահակին
`
յառաջ
քան
զժամանելն
յԱռակլի,
յիշէ
նոյն
ճանապարհագիր
`
բերդ
մի
Ասերս
անուն
(Asers),
խեղաթիւրեալ
անուն
որպէս
նախագրեալն
Լուլուայ.
եւ
թուի
ինձ
մի
’
ի
գլխաւոր
եւ
մեծիշխան
բերդորէից
աշխարհիս
’
ի
պայազատութեան
մերազգեացս,
եւ
հանգոյն
առաջնոյն
`
’
ի
Յունաց
բիւզանդացւոց
մնացեալ.
այն
է
բերդն
Ասկուռաս,
յաճախ
’
ի
հոլովականն
գրեալ
Ասկուռսոյ
`
’
ի
սակաւ
յիշատակսն:
Զուգադէպ
գտանի
սա
Պապեռօնի
եւ
Լամբրունի,
նախ
քան
զՌուբինեանս
`
ունակութեամբն
եւ
բնակութեամբ
’
ի
Հայազարմից
Նաթանայէլեանց,
ոչ
գիտեմ
յորմէ՞
գաւառէ
Մեծաց
Հայոց
գաղթելոց,
միայն
զի
յարեւելից
կողմանէ
ասին,
ուստի
եւ
Հեթմեանքն.
եւ
հանգոյն
սոցին
յարեալք
’
ի
Յոյնս
եւ
սպասարկուք
նոցին.
վասն
որոյ
եւ
նիզակակցեալք
ընդդէմ
Թորոսի
Բ
[5]
’
ի
պատերազմին
Մամեստիոյ,
եւ
գերի
վարեալք
’
ի
նմանէ
ընդ
Օշնի
եւ
ընդ
զօրավարացն
Յունաց,
եւ
ըստ
նոցին
օրինակի
փրկանաւորեալք:
Ոչ
յիշին
զարմք
Նաթանայէլեանց,
այլ
հանգոյն
Ապլղարիպայն
երեւին
նուազեալք,
եւ
Հեթմեանց
պայազատեալ
զտեղին.
որոյ
տէր
’
ի
սկզբան
թագաւորութեան
Լեւոնի՝
էր
Վասակ
հայր
Կոստանդնի
արքայահօր,
անդստին
’
ի
1165
ամէ.
զատ
յայսմ
նուագէ
`
’
ի
պատմութեան
յիշի
անագան
ուրեմն
յամի
1316
ա
'
յլ
տէր
Ասկուռասայ
`
Սմբատ
մարաջախտ,
որ
էր
միանգամայն
եւ
տէր
Պինակ
բերդի:
Զսա
եւս
`
քանզի
միանագամ
եւեթ
յիշի
հարեւանցի
`
եւ
անծանօթ
է
մեզ
դրիւք,
յիշատակեալ
աստանօր
`
յանձն
առնեմք
ապագայից
քննութեան:
[1]
Լը
Պոյ,
Պատմ.
Բիւզանդական
Կայսերաց,
ԺԳ,
91
։
[2]
Ընդ
մէջ
Իսսամայ
եւ
բլեր
Ս.
Աւքսենտեայ՝
միւս
չորեքեան
դիտանոցքն
կոչին
Եգիալ
?,
Մամանդ,
Կիրկոս,
Մոկիլլոս։
[3]
Ըստ
Աննայ
Կոմնենայ
յԱլեքսիատն,
ԺԴ։
[4]
Անճիոլելլոյ.
Angiolello,
presso
Ramusio,
II,
66.
[5]
Վահրամ
վիպասանէ.
«
ԶՆաթանիլեանքըն
ժողովեալ
Որ
յԱսկուռաս
էին
տիրեալ.
Զի
Հայկազնի
իշխանք
սահեալ
Յարեւելից՝
առ
կայսր
եկեալ,
Եւ
ընդ
նորին
լըծով
մըտեալ,
Եւ
’
ի
նմանէ
պատիւ
գըտեալ
».
եւ
այլն։