Սիսուան

42. Պոդանդոս. Ճռճում բերդ. — Դարպաս - Չագըտ գետ. Թախթա - քէօփրիւ

Առ դարձուածով մեծի կածանին ’ ի հարաւոյ ընդ արեւմուտս, յարեւելեան ստորոտս Արմաճըգ  լերին, յանձուկ վայրի շրջապատելոյ ’ ի լերանց, կայ Պոդանդի հանգրուան, իջեւան եւ բաժտուն: Ծանօթ էր տեղիս յաւուրց Բիւզանդացւոց եւ Հռովմայեցւոց, եւ մի ’ ի հանգուցից մեծի պողոտային ` որ ընդ մէջ Փոքուն Ասիոյ եւ Ասորւոց. եւ կոչիւր Պոդանդոս, Ποδανδός, Ποδενδός կամ Ποδανδεύς, ըստ Լատինացւոց Podandos, եւ այլայլութեամբ ` ’ ի միջին դարս ` Padando, Poduando, Opodanda, Botentron, Budrente, Bothrembrot, Botrantos, Botrentroch, եւ յարեւելեայց Պոտունտուն եւ Պատենտուն: Ըստ հին մղոնաչափութեանց ` 23 հռոմայական մղոն հեռի է ` ’ ի Փաւստինուպօլսէ, որ է այժմեանս Փասմագճը. եւ հաշուէր յայնժամ Պոդանդոս ընդ Լուլուայ ` ’ ի ծագ սահմանաց Փոքուն Կապպադովկիոյ [1]. եւ վասն դժնդակութեան դրիցն ` խոտան իմն վայր համարեալ էր, ըստ բանից Ս. Բարսղի ’ ի թուղթսն, Լակոնացւոցն Կէադեան խոհերական խորոց նմանեցուցանելով, ուր զամբարիշտսն առնէին ընկեցիկ, եւ ժանտաշունչ Քարոնեան վհից [2]. քանզի յայնմ ժամանակի մեծ մասն ծերակուտի Կեսարացւոց քաղաքին ` գժտեալ վասն յերկուս թեմս բաժանելոյ Կապպադովկիոյ ` խոյս տուեալ էր ’ ի Պոդանդոս. սակայն եւ այս իսկ գործ ծերակուտին ցուցանէ ` զի կարեւոր եւ ոչ աննշան ինչ էր տեղին. զնոյն յայտ առնեն եւ յետագայ դէպք ինչ ` յաւուրս հակառակամարտութեան Բիւզանդացւոց եւ Արաբացւոց. քանզի զօրավար սոցա Մսլիմ, ’ ի սկիզբն Ը դարու (708), յետ նուաճման Տիանեայ ` էառ եւ զՊոդանդէ: Միխայէլ Ասորի ’ ի յիշելն զայս ` Պօտանդոյ քաղաք կոչելով, նախադասէ եւ զնուաճումն Ճռճում բերդի. որոյ ` զի անյայտ են դիրք ` համարելով ոչ հեռի ` ’ ի Պոդանդեայ, արժան համարեցաք նշանակել աստանօր: Ի Պոդանդոն մեռաւ Էլ Մէմուն մեծ ամիրապետ յամի 833, եւ բարձեալ թաղեցաւ  ’ ի Տարսոն. յետ քառասուն եւ աւելի ամաց (876), առ Ա Վասլիւ կայսերբ ` Անդրէաս Սկիւթացի զօրավար նորին `  եհար զբազմագունդ բանակ Արաբացւոց ` մեծաւ հարուածով. յորմէ զերծեալքն փախեան ’ ի քաղաքն, իսկ յաղթողն զոսկերս անկելոց թշնամեացն կուտակեալ `  կանգնեաց կոթող առ նշաւակէ: Հարիւր  ամաւ եւս յետոյ (975) յիշի Չմշկիկ կայսեր սակաւուք յառաջ քան զմահն ` անցանելով ընդ սահմանս Պոդանդեայ ` սքանչացեալ ընդ գեղեցկութիւն եւ պարարտութիւն արօտիցն եւ հօտից: — Ի մերայոցս միայն Սմբատ պատմիչ յիշէ զտեղիս ` Պուտանդէ գրելով. եւ ’ ի Մայծառ անուն տեղւոջէ մինչեւ ցայսվայր ` ասէ կոտորելով հալածեալ զզօրս Սուլտանին  Իկոնիոյ յամի 1245, որպէս եւ ’ ի վեր անդր նշանակեցաք: Երեւին ցարդ հետք հին շինուածոց Պոդանդեայ, ընդ որս եւ ամրակառոյց կամրջի, զոր քակեաց Իպրահիմ փաշայ ’ ի ժամանակի պատերազմացն: Զարդիս Հայք բնակեն ’ ի տեղւոջս յայսմիկ:

Յանուն Պոդանդեայ կոչի երկար կապանն որ դառնայ յարեւմուտս. եւ մասն մի եւս փոքր ընդ արեւելս ` մինչեւ յեզր Գօրգուն գետոյ, իբրու վեց մղոնաւ չափ պատելով երկուստեք զլերամբքն. յորոց ’ ի ստորոտս ` փարսախաւ հեռի յելից Պոդանդայ ` կայ գեօղ կամ հանգրուան մի Կէօպէզ? անուն ’ ի 1460 Չ. բարձու, ոչ գիտեմ որպիսի՛ ինչ. նոյնքան հեռի է եւ յարեւմտից Ագտաղ լերին. յորոյ յարեւելեան հիւսիսային ստորոտս ` մինչեւ ’ ի յիշեալն Գօրգուն  գետ ` տարածանին կապարահատքն Արփա - ուչուրումու ( Գարեվախք ), ’ ի 1174 Չ. բարձու: Լեառնն Սպիտակ անուն բարձր իբրեւ 6000 ՛, բերէ զձեւ կիսատ բրգան. արեւմտակողմն գաճուտ եւ կրաքարուտ է, հիւսիս - արեւելակողմն հերձաքարուտ եւ պորփիւրեայ. ’ ի միջոցի կցուածոյ երկատեսակ  զանգուածոյն ( կրայնոյն եւ հերձաքարի ) ծաւալեալ է կապարաբեր երակն երեք կամ  չորս բնամղոն երկայնութեամբ. մի միայն է գլխաւոր քանն, այլ եւ մերձ ’ ի գագաթն լերինն բացեալ են երկուս գուբս. ընդ կապարոյ երեւի եւ կաւ երկաթաբեր:

Փարսախաւ չափ եւեթ ’ ի հիւսիսոյ Պոդանդեայ դառնայ կածանն ընդ արեւմուտս, առ հարաւային արեւմտեան ստորոտով Գարընճա լերին, քերելով զաջակողմեան եզերբ գետոյն, որ ’ ի սկզբան Դարպաս կոչի, ’ ի ստորեւն Չագըտ, այլ եւ Ագսու [3]. ’ ի վերայ սորա ’ ի դարձուածի անդ արկեալ է սրակամար կամուրջն ( Սպիտակ ) Ագ քէօփրիւ, եւ 13 Չ. բացուածով՝ կարակնէ զլայնութիւն կապանին հերձելոյ ’ ի կրային զանգուածի, յորում երեւին եւ գեղեցիկ կիճք ` այլ ոչ կարծրակուռք, յաջմէ գետոյն ` ’ ի լերին բարձու. յահեկէն են լերինք ցածունք պորփիւրեայք: Կամուրջս այս սահման հատանէ երկոցուն նահանգաց ` Ատանայ եւ Իկոնիոնի, որպէս առնէր ’ ի հնումն Պոդանդոս. նոյնպէս եւ յառաջին կէս դարուս ` յիշխանութեան Մէհէմմէտ Ալեայ կուսակալի Եգիպտոսի եւ Օսմանեան Դրան: — Յիշի եւ աղբիւր մի մերձ ’ ի կամուրջս յայս ` Շէքէր պունար, ربكا شكر, որով զլաւութիւն ջուրցն յայտ առնեն Թուրքք, եւ բղխէ առ ստորոտով լերին միոյ: Ընդ մէջ Սպիտակ կամրջիս եւ Պոդանդեայ ` էին անուանեալ Արօտք Րամազան Օղլու Թիւրքմէնից: Հանգոյն Կուկլակայ մեծատեսիլք  են եւ սահմանք Պոդանդեայ եւ բովանդակ կածանն, անոտնկռիւ վախիւք եւ բարձամբք, հոծեալք մթագին մայրեօք եւ նոճեօք, սակաւ ուրեք եւ կաղնեօք, յորոց հատանեն եւ տանին փայտ յԱտանա:

Չորիւք մղոնօք յարեւմտից Սպիտակ կամրջի կայ միւս եւս ( Փայտեայ ) կամուրջ, Թախթա-քէօփրիւ, քարեղէն խարսխօք, առ երի հնագունի կամրջի, համանուն հանգրուանաւ կամ իջեվանաւ, որ եւ կարեւոր տեղի է զճանապարհայն կապանին Կուկլակայ. քանզի աստուստ ճեղի եւ լեռնուղի մի ընդ արեւելս ` գնալով ’ ի Գօրգուն գետ, եւ անցանելով ընդ այն ` ելանէ ընդ արեւելս հիւսիսոյ ` ’ ի բովս Փոզ-մատէն կոչեցեալ. եւ ընդ ա՛յլ ուղի ’ ի կողմն հիւսիսոյ ’ ի Պէրէքէթլի մատէն, եւ այլուր եւս: Մերձ ’ ի կամուրջս յայս ` յապառաժի ուրեք կայր շինուած մի, թերեւս բերդ ` Սանտըքլը   يقلىصند կոչեցեալ յԷտիպէ, առ որոյ պարսպօք հոսի, ասէ գետակ մի: Դարձեալ առ այսու կամրջաւ մտանեն ’ ի գետն Պոդանդեայ ( Չագըտ ) երկուստեք օժանդակք, յահեկէն ` որ է ’ ի հիւսիսոյ ` Գըրգ-կէչիտ, զուգեալ ’ ի գետակաց Փաւստինոպօլեայ եւ Էօճէլէի, ( զորոց յետոյ լիցին բանք ), յաջմէն ’ ի հարաւոյ ` Օրոս կամ Հորոս գեղջ, յանուն փոքու վտակի, որ երկու մղոնաւ չափ ’ ի հարաւոյ կայ կամրջին, եւ իբր չորիւք՝ յարեւմտից Պօդանդեայ, յ ’3500 ՛ բարձու, ’ ի միջի այգեաց եւ մրգաբերաց, եւ առ երի պուրակաց գեղեցիկ մայրից, գիհեաց բարձանց եւ եղեւնեաց: Ի հարաւոյ ձորահովտին Հորոսի կանգնեալ կան բարձրաբերձ լերինք Գահուն Կիլիկիոյ. ’ ի հիւսիսոյ ` կրաքարուտ լեառն Գզըլ թէփէ 8500 ՛ բարձր, առ որոյ ստորոտովք  են ակունք գետակին ` ոչ հեռի ’ ի Գարակէօլ եւ Քօշան լճակաց: Դալարաւէտք են կողք եւ սահմանք լերինս, ազգի ազգի վայրենի ծառովք, այլ ոչ մեծամեծովք ` որպէս ’ ի հարաւակողման  Գահուն Կիլիկիոյ: Ոչ սակաւ լեռնային բոյսք եւ ծաղկունք ` երկիցս հրաւիրեցին այսր զծանօթ բուսաքնինն Քոչի, որ եւ գիշերօթեաց իսկ անտանօր ` ’ ի բարձունսն, (’ ի գիշերի 19-20 ամսեան յուլիսի, 1853). ’ ի բարձրագոյն  կողմանսն եգիտ զբոյսսն  յոյժ նկունս, իբր երկու մատնաչափ լոկ բարձրութեամբ. միայն յԱղուիսաձետն, սրատերեւ երեք մատնաչափ (Alopecorus angusti-folius Sibth. ). այլ գոյն ծաղկանցն վառ ’ ի վառ փայլէր. իբրեւ երեքհարիւր տեսակս ծաղկանց եւ արմատոց հաւաքեալ աստանօր ` առաքեաց ’ ի Վիեննա. յորոց յիշէ զգեղեցիկ Եղինճմայրն թաւագլուխ (Lamium eriocephalum) եւ զՏերեփուկ կամ Հոռոմ - երնջան (Gentiana Boissieri), եւ զՄանուշակն թաւիշակ (Viola crassifolia): Յազգէ հաւուց ետես զկաքաւ կամ զաքլոր վայրի (Tetraogallus), զոր տեղացիք ուր-քէքլիկ կոչեն: Գեղեցիկք են եւ արօտք տուարածիցն ’ ի միջոցի լերինն եւ բովուց Պուլղար մաղարայ (6000-7500 ՛ ), որ յելից կուսէ նորին եւ ’ ի մտից Հորոս գեղջ, ազգի ազգի ալպեայ բուսովք, որովք բարգաւաճ երեւի եւ լեառնատափն Հասան չայըրը:

Նշանաւոր են քանք մետաղին ` վասն խառնութեան ընդ արծաթոյ, յոր սակս հաստատեցան ոչ սակաւ շինուածք եւ բնակարանք զնովաւ. ուր գործաւորքն դադարեն ամարանի, իսկ ’ ի ձմերան իջանեն ’ ի զնստագոյն կողմանս ձորոյն. աստ ագաւ եւ Քոչի յառաջին աւուրս ամսեան օգոստոսի (1853). քննեաց եւ զքանսն, որոց մեծագոյն էր ’ ի հիւսիսային դիմի քարալերին, յորում խնամով հատեալ կայր սանդուղ ’ ի վիմի եւ ’ ի շիկագոյն հողի. յայսմ եւ ’ ի կարմրագոյն եւս հողի ` գտանի արծաթն ընդ կապարոյ եւ սակաւ ինչ ոսկւոյ. այլ գլխաւոր զանգուածն է սեաւ երկաթաքար: Մի ’ ի քանիցն պեղելոց էր 18 Չ. երկայն եւ 6-7 լայն, ուր վաստակէին չորք գործաւորք Յոյնք եկեալք ’ ի կողմանց Պոնտոսի եւ Լազիկայ: Են եւ ’ ի վերոյ սոցին ա ' յլ գուբք յ ’8000' բարձու, ուր միայն ամարանի պեղեն: — Գետինն խոնարհի ընդ արեւմտակողմն Կարմիր Սարի ( Գզըլ թէփէ ), եւ մինչեւ ցՄէտտէսիզ ` բարձրագոյն կատար գահուն Կիլիկիոյ ` գրեաթէ համակ ձիւնապատ է, եւ յերկուս կտրեալ հովիտս ` երկայնաձիգ  լերին քամակաւ. յարեւելակողմն տարածանին ` ժամաչափ եւ կէս գնացիւք ` յուռթի արօտք, լաւագոյն համարեալք քան զամենայն արօտավայրս Տաւրոսի, եւ բովանդակ ’ ի ռոճիկ կամ ’ ի կալուածս կարգեալ մետաղահանիցն, ընդ հրամանաւ ոստիկանի Կիւլէք մատէնի: Առատ է լեռնածաղիկ բուսաբերութիւն կողմանցս, սկսեալ ’ ի սահմանաց Քօշանայ, որ ’ ի հարաւոյ կուսէ. բուսաքնինն յիշէ [4] հանդերձ այլովք ` զՀայկականն Առնասպար (Androsace Armena Dub. ) եւ զՓլոմիս Հայկական (Phlomis Armeniaca W. ) ’ ի ձիւնապատ հովտին, զոսկեգոյն Խառածաղիկն նկուն. ուր եւ նորատեսակ Ըղտափուշք կամ վայրի կանգառք գունագոյնք  եւ ասրաքատակք. ’ ի Կարմրասար լերին ` ’ ի ճարակէ արօտականաց զերծեալ տեսան Առիւծագի գոճմօրուաձեւ (Orobanche Epithymum D. ), Խազիրան նկուն, կատարագեղ Քէօլերիա (Kœleria cristata), Մատիտեղն երկտեսակ (Polygonum Aviculare եւ Olivieri). ’ ի մարգճակս գետականն ` Պապունիճ բոլորշի, Լերդախոտ ճախնային, Կտաւատ, Տերեփուկ գեղեցիկ կապուտածաղիկ (Gentiana Boissieri), եւ այլք յոլովք:

[1]             Կոստ. Պերփեռ. Թեմք. Ա. Μικρὰ δὲ Καππαδοκια καταλήγει δὲ πρὸς α̉νατολὰς μέχρις αυ̉τη̃ς Ποδανδου̃ καὶ του̃ φρονρίον  του̃ καλουμένου Λούλου καὶ αυ̉τη̃ς Ποδενδου.

[2]             Ο˝ ταν δὲ Ποδανδὸν ει̉́πω, τόν Κεάδαν με οι̉́ου  λέγειν τὸν Λακωνικὸν, η ει̉́ που τη̃ς οι̉κουμέν η ς ει̉́δες βάραθρον αυ̉τοφυὲς, α̉̀ δὴ καὶ Χαρωνειά τισι προσαγορεύειν αυ̉τομάτως ε̉πη̃λθεν, α̉έρα νοσοποιὸν α̉ναπνέοντα, τοιούτω( τινὶ ε̉οικὸς νόμισον καὶ τὸ Ποδανδου̃ κακόν. - S. Basil. Ep. 74

[3]             Էտիպ՝ Գըրգ ­ կէչիտ կոչէ զգետն մինչեւ ցՍպիտակ կամուրջն, յետ խառնրդոցն ընդ Գարասուի ( Գօրգուն ) յիշէ զՉագըտ։

[4]             Քոչի երկար թուէ եւ նշանակէ ( յէջս գրոցն 176-183) զբոյսս կողմանցս՝ որ ընդ մէջ Քօշանայ եւ Գզըլթէփէի, քանից Պուլղար Մաղարայ եւ հիւսիսակողման նոցին։