44.
Դարպաս
գիւղ
եւ
գետ.
—
Ուլու
գըշլա
Դարձ
արասցուք
անդրէն
’
ի
ձորն
Դարպասայ
եւ
յուղի
Կապանին,
զոր
թողաքս
առ
Չիֆտէխան
իջեվանօք.
յորմէ
սակաւուք
հեռի
’
ի
հարաւոյ
կողմանէ
`
եւ
յարեւմտից
հիւսիսոյ
Կարմիր
Սարի
կայ
գեօղն
Կէօճէլէ,
նոյնչափ
հեռի
’
ի
Ստորին
Ալէօճէլէ
գեղջէ
`
որ
յայն
(
ձախ
)
կողմն
գետակին.
յորում
կողման
երիւք
մղոնօք
չափ
յարեւմտից
Վերին
Ալէօճէլէի,
’
ի
գետամէջս
Պուլղարի
եւ
Դարպասի
`
կայ
Կումաշ
գիւղ:
Նոյնչափ
եւս
’
ի
սորա
արեւմտից
եւ
’
ի
հիւսիսոյ
Պուլղար
մատէն
գեղջ՝
Դարպաս
գիւղ,
որոյ
հայկական
անուն
տայ
գուշակել
եւ
փափագել
զհետաքննութիւն
ազգայնոց
`
’
ի
գիւտ
նախնեաց
ինչ
յիշատակաց.
զի
եւ
գետն
նախ
յայս
անուն
կոչի,
ապա
’
ի
ստորեւ
Պոզանդի
եւ
Չագըտ.
յելից
սորին
անցանէ
ուղին
որ
’
ի
Պուլղարայ
տանի
ընդ
հիւսիս
’
ի
Տիանա
եւ
’
ի
Նիկտէ,
կտրելով
զպողոտայ
Կապանին
`
որ
’
ի
Պոդանդեայ
յԻկոնիոն
ընդ
Առակլի.
յետնոյս
(
Առակլեայ
)
սահմանորդք
են
յարեւմտից
Դարպասայ
`
գեօղքն
Էմիրլէր
եւ
Քիլա
քէօյ:
Ի
հարաւային
արեւելեան
անկեան
կտրածոյ
երկոցուն
ճանապարհացն
եւ
յանկեան
խառնրդոյ
վտակի
փոքու
’
ի
Դարպաս
`
նշանակի
ջրաղաց
մի
եւ
հանգրուան
Զէյվէ
կոչեցեալ.
յորմէ
մղոնաւ
հեռի
յարեւմտակողմն
եւ
յաջմէ
Կապանին
(
գալով
’
ի
պահակէն
),
կան
Թապագլը
եւ
Փօրսուգ
գիւղք,
առ
ակամբք
վտակի
`
որ
անկանի
ընդ
հիւսիս
’
ի
Գըրգ
-
կէչիտ:
Կիսով
փարսախաւ
յելից
Զէյվէյի
կայ
միւս
եւս
ջրաղաց,
եւ
հանդէպ
նորին
յահեկէ
գետոյն
Պիթլի-Մարուշ
խան
հանգրուան.
յորմէ
երկու
մղոնաւ
’
ի
ստորեւ
(
յարեւելից
)
միւս
եւս
իջեվան
`
Թօսուն-
Ալի-խան,
առ
որով
հուն
անցից
է
գետոյն,
եւ
մնացուածք
հին
կամրջոյ.
ընդ
մէջ
սորա
եւ
Չիֆտէխանի
`
յահեկէ
գետոյն
են
եւ
գեօղքն
Քօշաք
եւ
Սէյիտ
Ահմէտ:
—
Իսկ
յաջմէ
գետոյն
`
’
ի
հարաւոյ
Մարուշ
-
խանի
`
Թէքքէ-չուգուր
մեծ
գեօղ.
եւ
անտի
մղոնաւ
հեռի
յարեւմտից
`
փոքրիկ
գիւղն
Կէմիշ:
Ի
հիւսիսոյ
սոցին
’
ի
ստորոտս
լեռնաբլրոց
Եըլանտաղ
(
Օձալեառն
)
կոչեցելոց
`
կայ
համանուն
գեօղն
Եըլան
’
ի
1100
՛
Չ.
բարձու:
Առ
նոցին
ստորոտովք
են
եւ
Հիսանղազի?,
երկու
մղոնաւ
կամ
աւելի
յարեւելս
Օձագեղջն
`
առ
ճանապարհաւն.
որում
մերձ
յարեւելից
եւ
առ
երի
կապանին
`
Գօզլուճա,
(
միթէ
Ընկուզուտ
?),
եւ
յելից
սորա
Չանախճի:
—
Լեռնաբլուրք
Օձից
ձգին
յարեւելից
յարեւմուտս
իբրեւ
ընդ
մղոնս
ութ.
առ
արեւմտեան
սպառուածովն
յահեկէ
(’
ի
հարաւոյ
)
ճանապարհին,
կիսով
փարսախաւ
յարեւմտից
Փօրսուգի
`
կայ
հին
եւ
անուանի
աւանն
թուրքաբնակ
Ուլու
գըշլա,
ولو
قشلا
ընկուզենեօք
հովանաւորեալ,
յետին
իջեվան
’
ի
սահմանի
կուսակալութեան
Ատանայ,
որով
եւ
բնիկ
Կիլիկիոյ,
առ
աղբերակամբք
Դարպասայ.
յորմէ
եւ
անդրէ
Առակլի
`
վիճակ
Իկոնիոն
նահանգի,
ուստի
հաւասար
հեռի
է
աւանս
այս
`
որչափ
’
ի
Չիֆտէխանէ,
իբրեւ
12
մղոն,
ինն
ժամուց
ճանապարհ
`
ըստ
Էտիպայ.
որ
ասէ
երկուս
իջեվանատունս
լինել
անդ
եւ
մզկիթ
մի
եւ
բնակութիւն
բազում.
մի
’
ի
խանիցն
կոչէր
յանուն
Մէհէմմէտ
փաշայի.
եւ
այս
թուի
ստորագրեալն
’
ի
Նիպուր
(Niebuhr)
գերմանացի
ուղեւորէ
իբր
120
ամօք
յառաջ
(1766).
որ
եւ
ասէ
զշինուածն
զայն
`
երկայն
250',
նոյնքան
եւս
կողմնական
մասամբքն,
բազում
սենեկօք,
մթերանոցօք,
մզկթաւ,
բաղանեօք,
եւ
12
կամարակապ
ախոռովք.
ուր
ձմերանի
միայն
ագանէին
ուղեւորք,
զի
ամարանի
բնակիչք
անգամ
աւանին
`
’
ի
հովոցս
ելանեն
եւ
յարօտս,
եւ
են
Թուրքմանք:
Յառաջ
քան
զնա
`
’
ի
սկիզբն
ԺԸ
դարու
էանց
ընդ
այս
եւ
Փռանկ
ուղեւորն
Պօղ
-
Ղուկաս,
որ
Ouloucouchela
գրէ
զանունն:
Մոլդքէ
`
յամի
1838
(
նոյեմբ.
)
անցանելով
ընդ
այս
եւ
ընդ
նեղուցսն
`
սքանչանայր
ընդ
շինուած
իջեվանատանս,
իբրու
ընդարձակագոյն
եւ
գեղեցկագոյն
քան
զբնաւս
յՕսմանեան
տէրութեան
[1],
յորում
մարթ
իցէ
պատսպարել
գունդ
մի
հեծելոց.
եւ
թէպէտ
’
ի
դարուց
հետէ
չէր
նորոգեալ,
այլ
տակաւին
շէն
էր,
100
՛
երկայն
եւ
մեծաբաց
կամարօքն,
բաղանեօքն
եւ
մզկթաւ.
նշանակ
երբեմն
խուռն
եւ
յաճախ
անցուդարձի
վաճառականաց.
իսկ
այժմ
հազիւ
թէ
զոյգ
մի
գրաստուց
անցանիցէ
`
բարձեալ
խաղող
կամ
ածուղ:
Ոչ
ինչ
ընդհատ
’
ի
սմանէ
`
սքանչացաւ
եւ
նոր
ուղեւորն
Տէվիս
ընդ
վայելուչ
շինուած
իջեվանատանս,
եւ
համարէր
իտալացի
ճարտարապետի
գործ,
թերեւս
գերի
անկելոյ
’
ի
ձեռս
Օսմանեանց.
սոքա,
որպէս
ասի,
արդ
կարգելոց
էին
զտեղին
’
ի
կայարան
շոգեկառաց:
Ի
պատճառս
սովու
1873
ամին
նուազեալ
է
բնակութիւն
աւանին,
յորում
’
ի
400
տանց
մնացին
100.
իբրեւ
1000
ոգիք
մեռան
’
ի
սահմանս
նորին,
300
արջառք,
300
ձիք,
20,
000
ոչխարք
եւ
այծք
[2]:
—
Մերձ
յաւանս
յայս
յելից
կուսէ
’
ի
վերայ
ճանապարհին
`
էր
տեղին
Քեաֆիր-սինտի,
ըստ
Էտիպայ,
որ
նշանակէ
Պարտութիւն
անհաւատից,
եւ
թուի
անդանօր
բաղխեալ
երբեմն
քրիստոնէից
ընդ
այլազգիս:
—
Նոյն
այր
յիշէ
դարձեալ
առ
սոքօք
եւ
բերդ
մի
’
ի
գագաթան
լերին
`
Կէլիք
անուանելով,
եւ
ասէ
`
առ
աշխարհակալն
Մէհէմմէտիւ
նուաճեալ
յՕսմանեանց
յամի
1467-8.
յիշեն
եւ
այլ
պատմիչք
Օսմանեանց
`
ցայն
ժամանակս
բերդի
միոյ
’
ի
կապանիս
Կիլիկիոյ,
եւ
այլոց
եւս
յայն
կողմանս
`
լինել
’
ի
ձեռս
Հայոց,
յորոց
թափեալ
Օսմանեանց
’
ի
բաց
մերժեն
զնոսա,
զի
բաժառութեամբ
նեղէին
զանցորդս:
Իսկ
յիշեալս
այս
(
Կէլիք
)
մերձաձայն
անուամբ
`
ոչ
է
բուն
բերդ
Դրանցն
Կիլիկիոյ,
զի
յետոյ
յիշէ
եւ
զայս
նոյն
Էտիպ,
Տուլէք
գրէ
ولكد,
կամ
այսպէս
ընթեռնուն:
Ի
նորոց
ուղեւորաց
ոչ
յիշի
բերդ
յայս
սահմանս,
այլ
փոքր
մի
հեռագոյն
ընդ
արեւելս,
մերձ
վերոյիշեալ
Չանախճը
գեղջ
`
յելից
Հր.
նորին,
եւ
կոչի
Ալի-հիսար
գալէսի.
յորոյ
հիւսիսոյ
կիսով
փարսախաւ
բացագոյն
’
ի
ստորոտ
լերին
է
Գալէ
քէօյ
(
Բերդագիւղ
):
[1]
Ըստ
Մոլդքէի,
որ
ասէ
Es
ist
dort
der
grösste
und
schönste
Hann
im
Osmanischen
Reiche.
-
Moltke,
Briefe,
322.
[2]
Տէվիս,
228-9
։