Սիսուան

60. Կաստաղօն վանք. — Կարմիր լեառն. — Գեօղք

Արժան է առ Վահկայիւ կարգել եւ զյիշատակ Կաստաղօնի, որ թէպէտ եւ ’ ի սկզբան պայազատութեան Ռուբինեանց մի ’ ի կարեւորագոյն տեղեաց կալուածոց նոցին էր, այլ յապայն իսպառ զանխլանայ, որպէս եւ յայժմուս. եւ էր անդ անշուշտ ուխտ վանական յառաջ քան զտիրապետել նոցին, զոր եւ ընտրեցին յիւրեանց հանգստարան. քանզի ` եւ ըստ վկայութեան Մատթ. Ուռհայեցւոյ. « էր մերձ ’ ի յամուր բերդն որ ասի Վահկա, ’ ի լեառն Տօրոս ». ուր առաջին տիրող այնր բերդի Կոստանդին `

« Արդ ’ ի Քրիստոս հանգուցեալ,

Ընդ Ռուբենի հօրն իւր եդեալ,

Եղեն ’ ի սուրբ ուխտըն թաղեալ,

Որ Կաստաղօն էր կոչեցեալ »:

Սակաւ ամօք յետ մահուան Կոստանդնի (1099), անդ թաղեցաւ յամի 1105 եւ մեծ ճգնաւորն Մարկոս, որ վաթսունեւհինգ ամս խոտաբուտ լեալ էր ’ ի կողմանս Կոկաց:

Անուն տեղւոյն այսպէս գրի յամենայն պատմչաց ` յաճախ օ տառիւ քան ո, միայն ’ ի Յայսմաւուրս ուրեք գրեալ է Կաթսաղաւն: Ըստ դրիցն մերձ վկայեալ Վահկայի, ( որպէս եւ ’ ի դէպ իսկ էր լինել, վասն չեւ եւս ’ ի խոնարհ ընդ հարաւ կոյս արկանելոյ զձեռն իւրեանց՝ իշխանացն թաղելոց ’ ի նմին ), զարմանաց թուի յետոյ աթոռ լինել եպիսկոպոսացն Անազարբայ, որ ոչ սակաւ փարսախօք հեռի է ’ ի Վահկայէ. որոշակի անուանէ արքունի Պատմիչն յելս ԺԲ դարու « զ Կոստանդին արքեպիսկոպոս Անարզաբոյ եւ առաջնորդ Կաստաղօնին ». թէպէտ ոչ այլ ոք այսպէս յիշի յետ նորա, բայց միայն Յակովբ եպիսկոպոս Կաստաղօնի ’ ի կէս ԺԳ դարու, յորոյ յորդորմանէ ` վերնագրէ Մխիթար Սկեւռացի ` արարեալ զբանն վասն պատրիարքական աթոռոց: Ոչ կարեմ ստուգել ` թէ արդարեւ հեռաւո՞րս այս վանատեղի ` էր աթոռ կամ կալուած Անաւարզեցեաց, եթէ այլ տեղի համանուն մերձ ’ ի քաղաքն. քանզի եւ էին իսկ ’ ի հնումն երկու Կասդաբալա, (Καστάβαλα), քաղաքք, մին ’ ի մէջ երկրեայս Կիլիկիոյ եւ թեմ մետրապօլտին Անազարբոյ, որ յամենայն թեմագրաց նոցին նշանակի, եւ ճանաչի արդ Գասդալ գեօղ ’ ի Մ. Հր. Անազարբոյ, երկու կամ երեք փարսախաւ հեռի. միւսն առ Տօրոս լերամբք, ոչ հեռի ’ ի Տիանեայ. յետինս այս չէ անպատշաճ սահմանաց Վահկայի:

Ի սոյն սահմանս յիշի ’ ի մերայոցս Սինանլը գիւղ 20 տամբք: — Ի հարաւոյ Վահկայի առ Պէլէնիւ գետակ մի նշանակի խառնիլ ’ ի Սարոս յահեկէն ( յարեւելից ), զոր զսպէ ’ ի հարաւոյ Քէրէս կամ Քիրէզ լեառն, յոր անուն եւ գեօղ, եւ այլ քանի մի գեօղք յայսմ կողման, որ ընդ մէջ է Սսոյ գաւառին ` ’ ի հիւսիսոյ, եւ Հաճնոյ ` ’ ի հարաւոյ, եւ սմին կարծեմ վիճակեալ: Մի ’ ի գեօղիցն մերձ ’ ի լեառնդ յիշեալ ` ’ ի վերայ հասարակաց պողոտային որ տանի յերկոսին քաղաքսդ ` է գեօղն Թափան, կամ Թափան-օղլու, որում մերձ Թօփաքդաշ, հովոցք եւ արօտք Քօզանեանց, ուր տաւաղեալ էին յամի 1865 ’ ի դիմելն Օսմանեանց ’ ի վերայ նոցա: Մերձ ’ ի Թափան նշանակին եւ Թէնքէրլի յարեւմտից կուսէ, Թօքմալը? եւ Դաշ-քէօփրիւ ’ ի հարաւոյ: Ի Թափան ` աշխարհահամարն օսմանեան գրէ 267 Հայ բնակիչս, 726 մահմէտականս: — Ժամուք ինչ վերագոյն ` վտակ մի խառնի ’ ի գետն, անցեալ ընդ սօսաւէտ սահման, վասն որոյ եւ Սօսեաց գետ կամէր անուանել բուսախոյզն Քոչի, անցանելով ընդ այն ’ ի սկիզբն մայիսի (1859), եւ նշանակէ ազգս ինչ հասարակ բուսոց եւ սոճիս բերիականս ( Հալէպի ). ’ ի միջի նոցին եւ այգեաց ` սփռեալ էին տունք գեղջ միոյ յաջմէ ջրոյն, եւ այլ գեօղք մօտ եւ հեռի. առ որովք ամբառնայ լեառն կրաքարուտ Ոսկուհան ` նշանաւոր անուամբ, որոյ սահմանք աղիւսագոյն կարմրահող են, եւ աճեն ’ ի նոսին քօշմօրուք դափնետերեւք երկոտնաչափ բարձրութեամբ, զոր Գարա-րիշան կոչեն տեղացիք: Են ’ ի նոյն կողմանս եւ լեռնաբլուրք հրաբղխեայ կերպարանօք: — Մերձ ’ ի գետեզրն ( Սարոսի ) է գեօղն Կէրէճիկ?, յորմէ ոչ հեռի կամուրջ փայտեայ շինեալ յՕսմանեանց ’ ի ժամանակի եգիպտական պատերազմին, իբրեւ 50 Չ. երկայն: — Իսկ ’ ի հիւսիսոյ Պէլէնի եւ Վահկայի եւ յաջմէ գետոյն ` գեօղք նշանակին Թիւլիւտիւ?, Դաշ-տիպի [1], Կէրզ, Կիւլլիւշէն. ’ ի յետնումս ` որ իբր երիւք մղոնօք եւեթ հեռի է ’ ի քաղաքէն, ըմբռնեցաւ Եուսուֆ Քօզանեան ապստամբն (1865), մինչ եկեալ էր ապստամբեցուցանել զգիւղականսն, եւ դաւեցաւ ’ ի նոցանէ: — Յելից սոցա եւ գետոյն եւս ` է Հուտ կամ Քուտ գիւղ, ուր դադարէր ցեղապետ Գարսանտլը Աֆշարաց ` Սամուր կամ Սամարա պէկ, ձմերոց ունելով զՊէլէն, յամի 1836, ’ ի գալ ’ ի քննութիւն կողմանցս Ռուսսէկէր երկրագէտ սպայի (11 օգոստ. ). յայց ել նմա եւ Դեսիէ տեղագիր ` ’ ի նմին ամի սակաւուք յառաջ (22 յունիսի ), մերձ ’ ի սոյն սահմանս. զորս եւ յոյժ գեղեցիկս ասէ եւ բարգաւաճս ` պէսպէս ծառովք մայրեաց եւ սօսեաց, եւ ’ ի լերինսն քարացեալ խեցիս. էանց եւ ընդ անձուկ ձորակ մի ` յորոյ պահպանութիւն կանգնեալ էր բերդ ’ ի բարձու, այժմ աւերակ, բայց տակաւին մնային կամարքն եւ այլ մասունք շինուածոց: Այլ ճոխագոյն եւս է գետին կողմանցս կրաքարուտ, օձաքարուտ եւ արդեսեան, ’ ի Հուտայ մինչեւ ’ ի սահմանս վիճակին Սսոյ, երկուստեք գետոյն, մետաղեայ բերովք, այն է երկաթով, վասն որոյ եւ Պագըր օվասը ` կոչի ( Երկաթահովիտ ), զոր ’ ի վաղուց հետէ բրէին եւ հանէին բնակիչք կողմանցն. եւ ըստ գուշակելոյ մեծի աշխարհագրին Ռիդդէրի, անդստին յաւուրց հայկական հարստութեան, ’ ի հանից աստի հարկելով առ Եգիպտացիս ( ըստ դաշնադրութեանն Պիպարսայ եւ Լեւոնի Բ, 1282), ամի ամի ` 1000 տախտակս երկաթեայս, բեւեռս, եւ այլն: Ի վերոյ նշանակեալ տարւոջ ’ ի կէս օգոստոս ամսեան ` Աւստրիացի երկրագէտքն Կէնսպէրկ եւ Սլապէյ առաջնորդութեամբ Ռուսսէկէրի քննեցին զմետաղսն, եւ գտին առ Գուլէլի գիւղիւ. մերձ ’ ի Հուտ ` յԵլ. Հր., ուր եւ հին աւերակք էին, եւս եւ առ Վահկայիւ, առ Պէլէնիւ, առ Ինէք­թէփէսի ( Կովասար ) գիւղիւ մերձ ’ ի Ֆէյլին աւան, առ Ուռում - նահիէսի, եւ առ Ախարչա գիւղիւ, այլ եւ ’ ի հարաւոյ Ֆառաշայ ` առ Թիփի - տէրէսի գեօղիւ. են եւ յաջմէն ( արեւմտակողմն ) Զամանդեայ, ընդ մէջ նորին եւ ստորոտից Ալա - տաղ պարու, ուր եւ Պագըր տաղ լեառն. գոն այսպիսի մետաղք եւ յանուանեալ ձորակս Ին - տէրէսի եւ Կիլփօշ - տէրէսի. են եւ ’ ի հարաւոյ սոցին ’ ի գլուխ վիճակին եւ գետոյն Սսոյ ` հարուստ երկաթահանք առ Գապագ - թէփէ գեօղիւ, եւ առաւել եւս ’ ի Գարաճալը ­ տէրէ ձորակի:

Ոչ հեռի ’ ի կողմանցս ` ուր ամուր վայրքն էին Պարոնին Լեւոնի, նախայիշեալքն Ցախուտ եւ Վահկա եւ այլք, համարիմ եւ զյիշեալն ’ ի պատմչէն համակարգ նոցին զ Կարմիր լեառն [2]. թերեւս կոչեցեալն արդ յայլազգեաց Գըզըլ տաղ, զոր ’ ի վեր անդր յիշեցաք ( յէջ 158 ) եւ այլուր (139), զատ ’ ի Գզըլ թէփէ անուանելոյն ( էջ 4). եթէ մի ’ ի սոցանէ եւ եթէ այլ ` Կարմիրս այս Լեառն ծանօթ նախնեաց մերոց, ոչ լոկ անշէն վայր էր բնական, այլ եւ ամուր տեղի ապաւինի. եւ զորօրինակ յայսպիսի անքոյթ տեղիս ` սովոր էին եւ տեարք տեղեացն եւ յարեալքն ’ ի նոսին ` հաստատել եւ կայանս աղօթից եւ ընթերցմանց, խնդրելի են եւ աստ Վանք ’ ի նոյն անուն լերինն: Զայս հաւաստէ մեզ բան մի Ստեփ. Ուռպելեան ` ’ ի թղթին առ Գրիգոր Անաւարզեցի կաթողիկոս, այսպէս գրելով. « Յորժամ էր մեր նուաստութիւնս առ ձեր փառաւորութիւնդ, որ եւ վանականք կողման Կարմիր լերինն ` զականջս մեր խիտ առ խիտ տաղտկացուցին ( հոռոմասէր ասելով զԳրիգոր ). որ եւ յայսպիսի բաղբաղանաց փաստ առեալ աստուածապսակ թագաւորին ( Լեւոնի Բ ) եւ բնաւին ժողովոյն ` ոչ օծին զընտրեալդ ’ ի Հոգւոյն » ( յամի 1286), յետ մահուան Յակոբայ կաթողիկոսի: Թէպէտ յայսմ կողման երկրիս, եւ թէպէտ մերձագոյն յԱնաւարզա ` ’ ի թեմն Գրիգորի ` էր վանատեղի Կարմիր լերին, մեզ հարկ էր յիշել միանգամ, եւ ապագայից թողուլ զքննութիւնն եւ զստուգութիւն:

[1]             Ի Ռուս աշխարհացուցի՝ գրի Դաշ ­ սիզի, тащ сизи.

[2]             Տես զոր կանխաւ ’ ի կարգի պատմութեան Ռուբինեանց յիշեցաք յէջ 52, ’ ի ծանօթութեանն։