68.
Մունդաս
բերդ.
Արշաւանք
Ա
Հեթմոյ
Հզօրագոյն
’
ի
ծործորս
եւ
լեռնային
վտակս
`
որք
’
ի
գետն
թափին
’
ի
հիւսիսային
կողից
Տօրոսի,
է
արեւելագոյնն,
որ
ընդ
մէջ
Չագալ
-
քէօյ
եւ
Էսկի
-
Ասան
գեօղից
ընթացեալ
`
անկանի
’
ի
գետն
Խօճա:
Յահեկէ
այսր
վտակի
’
ի
հարաւոյ
Գարա
Եուսուֆ
գեղջ,
’
ի
բարձունս
լերանց
երեւին
աւերակք
բերդի
`
Մինդոս
գալէսի
կոչեցելոյ,
զորմէ
ոչ
գտանեմ
նոր
ինչ
ծանօթութիւն.
սակայն
են
մեզ
հին
գիտելիք
կարեւորք
`
աւանդեալք
յարքունի
պատմչէ
մերմէ,
թերեւս
եւ
յականատեսէ
պատմելոցն.
յորմէ
իմանամք,
զի
ընդ
իշխանութեամբ
սուլտանաց
Իկոնիոնի
էին
կողմանքս
`
յաւուրս
Հեթմոյ
Ա.
բայց
մի
ոմն
յիշխանաց
նորին
`
Օշին
անուն,
դաւանութեամբ
Յոյն,
գողացեալ
էր
զբերդն
զայն,
զոր
պատմիչս
Մունդաս
դղեակ
անուանէ.
ընդ
որ
սրտմտեալ
սուլտանին
(
կամ
սուլտանորդին
Ռուգնատին
)
՝
առաքեաց,
յամի
1259,
զօր
բազում՝
պաշարել
զամրոցն,
յոր
անկեալ
ապաստանեալ
կային
բազմութիւն
քրիստոնէից
սահմանացն.
յաջողեցաւ
քաջի
ումեմն
’
ի
նոցանէ
ելանել
’
ի
բերդէն
`
եւ
ընդ
գաղտ
ճանապարհ
հատանել
անցանել
զլերինսն,
գալ
’
ի
Կիլիկիա
եւ
գոյժ
արկանել
արքային
Հեթմոյ.
«
Եւ
թագաւորն
հրամայեաց
զօրաց
իւրոց
ժողովել.
եւ
առեալ
զնոսա
գնայր
վաղվաղակի,
եւ
եհաս
մինչեւ
’
ի
սահմանս
բերդին:
Եւ
էր
ընդ
թագաւորին
կենսունակ
սուրբ
Նշանն
որ
անուանի
Կաւսիտառցի
(
էջ
157).
յորմէ
եղեւ
մեծ
սքանչելիք.
զի
’
ի
գիշերին
մինչ
գնային
գաղտագողի,
երեւէր
ամենեցուն
`
զի
ղամբար
փառեալ
երթայր
առաջի
թագաւորին:
Եւ
իբրեւ
մօտ
եղեն
’
ի
բերդն
եւ
գնային
’
ի
վերայ
ձիւնի,
եւ
էր
յուլիս
ամիսն
(
ուրեմն
բարձրաբերձ
յոյժ
էին
լերինքն
).
եւ
ասպասալարն
Լեւոն
`
մականուն
Ապլհասնանց
`
յառաջագոյն
գնայր.
եւ
եգիտ
’
ի
վերայ
ճանապարհին
գունդ
մի
’
ի
զօրաց
(
թշնամեացն
),
զոր
կացուցեալ
էին
պահապանն
զօրաց
իւրեանց.
եւ
յայնժամ
յարձակեցան
յիրեարս.
եւ
պարտեալ
(
այլազգեացն
)
’
ի
փախուստ
դարձան,
եւ
գնացին
մինչեւ
յԱռակլի:
Իբրեւ
լուաւ
բանակ
(
այլազգեացն
)
զաղաղակ
հաւատացելոցն
`
զինեցան
եւ
ելին
ընդ
առաջ,
եւ
պատերազմէին,
ճակատ
առ
ճակատ.
եւ
սկսան
հարստահարել
զքրիստոնեայսն.
եւ
զանուանեալ
զօրականն
զ
Վահրամ
Համուսցին
`
’
ի
մէջ
առեալ
եւ
նիզակ
եդեալ
’
ի
չորեցունց
կողմանց
`
յիրեարս
մղէին
`
եւ
ոչ
կարէին
ընկենուլ
զնա:
Եւ
զայն
տեսեալ
արիագոյն
զինուորն
`
սպարապետն
Հայոց
Սմբատ
`
հարազատն
արքային,
եւ
առեալ
նիզակ
`
գնայր
’
ի
վերայ,
եւ
դիթաւալ
’
ի
նոցանէ
յերկիր
ընկենոյր,
եւ
ազատէր
’
ի
նոցանէ
զփեսայն
իւր
Վահրամ.
եւ
քաջապէս
մղէր
զնոսա
յիջավանս
իւրեանց:
Եւ
յայնժամ
եհաս
զօրութիւն
սրբոյ
Նշանին.
եւ
ամենեքեան
քաջապէս
ջանային
’
ի
մարտն.
եւ
’
ի
փախուստ
դարձուցեալ
զնոսա
`
զբազումս
կոտորեցին
(
յայլազգեացն
).
եւ
մնացեալքն
փախստեայ
գնացին
յԻկոնիոն
առ
սուլտանն
իւրեանց
`
լի
ամօթով:
Իսկ
թագաւորն
բազում
աւարաւ
եւ
կարասեաւ
նոցա
դարձաւ
խաղաղութեամբ
’
ի
Կիլիկիա.
եւ
զայնքան
բազմութիւն
հաւաքելոցն
`
’
ի
նոյն
դղեկէն
հանեալ
`
եբեր
յաշխարհն
իւր
»:
—
Շատ
իցէ
թերեւս
տեղւոյս
այս
յիշատակ
`
թէ
եւ
չգուցէ
այլ:
Զանց
արարեալ
զքննութեամբ
համօրէն
դաշտին
Առակլեայ
`
ըստ
հիւսիսոյ
եւ
ըստ
արեւմտից,
յիշեցից
միայն
մերձ
’
ի
հիւսիսային
արեւելեան
ծայր
Ագ-կէօլ
լճի
`
զգեօղն
Հար-խան,
վասն
նմանաձայնութեանն
ընդ
Հարգանայ
եպիսկոպոսական
թեմի
Հայոց
’
ի
ԺԴ
դարու,
զոր
յիշեցաք
վերագոյնդ
`
Հաճին
թուեցեալ
յոմանց.
այլ
արժանի
քննութեան
է
եւ
այս
`
առ
’
ի
պարզել
զխնդիրն.
այն
զի
յիշի
առ
մեզ
եպիսկոպոս
Իկոնիոնի,
այլ
ոչ
Հերակլիայ,
որոյ
մարթ
էր
ունել,
եւ
թերեւս
ոչ
յանուն
քաղաքին
`
այլ
աթոռոյն
կոչէր,
եթէ
էր
արդարեւ
տեղիս
այս
արժանի
աթոռընկալ
լինելոյ:
Աստուստ
զհետ
կրթելով
յառաջ
յիշեալ
արշաւանացն
Հեթմոյ,
եւ
զանց
առնելով
զբազում
օթեվանօք,
արժան
համարիմ
քննել
եւ
զնշանաւոր
վայր
մի
`
ոչ
սակաւ
հեռի
’
ի
հարաւոյ
արեւմտից
Սպիտակ
լճին
(
Ագ
կէօլ
),
եւ
գրեաթէ
նոյնքան
հեռի
’
ի
հիւսիսոյ
Գարամանայ,
եւ
մերձագոյն
’
ի
հիւսիսոյ
Գարատաղ
լերին
բարձու
8000',
մեկնակ
ամբարձելոյ.
ուրանօր
ճանապարհ
`
ոչ
հասարակացն
`
ածէ
յափանց
լճին,
—
անցանելով
ընդ
ճախճախուտս,
ընդ
արօտս
կամ
հովոցս
որ
յանուն
նոյն
լճի,
ընդ
աւերակ
քաղաք
մի,
ընդ
գեօղն
Ագ-չէշա?,
ընդ
Չօրլա,
ընդ
ստորոտս
Սեաւ
(
Գարա
)
լերին,
եւ
ընդ
անձուկ
խորաձոր
մի
`
յորում
աճեն
վայրի
նշենիք
եւ
դեղձիք,
երեք
կամ
չորս
մղոն
երկայն,
-
եւ
հանէ
հուպ
’
ի
նպատակեալն
մեր
տեղի,
կոչեցեալ
Մատէն
շէհիր
(
Բովուց
քաղաք
),
այլ
հասարակօրէն
Պին
պիր
գիլիսէ,
(
Հազար
եւ
մի
եկեղեցիք
),
60
կամ
70
տամբք.
եւ
ահա
այս
ինձ
թուի
լինել
Փողն
Եկեղեցեաց
յիշեալն
յարքունի
Պատմչէն.
որոյ
բան
ցուցանէ
`
Հեթմոյ
բազմաբիւր
բանակաւն
յերիս
տեղիս
կամ
վիճակս
արշաւեալ.
մի
’
ի
սահմանս
Առակլեայ,
երկրորդ
’
ի
Փողս
այս,
եւ
երրորդ
’
ի
Մուռանդինն,
յոր
անուն
էր
եւ
ամրոց
`
ընդ
ձեռամբ
Սմբատայ
Գունդստապլի
`
նաեւ
յամի
1265:
—
Արդ
են
’
ի
տեղւոջս
յայսմիկ
աւերակք
երեսնիւ
չափ
(
ըստ
տեղացեաց
`
48)
մեծ
եւ
փոքր
բիւզանդական
եկեղեցեաց
`
պէսպէս
ձեւօք,
’
ի
կարմիր
եւ
գորշագոյն
որձաքարից,
գերեզմանք,
շիրիմք
եւ
գետնափոր
գուբք,
եւ
քաղաքատեղի
’
ի
հիւսիսակողմն
ձորոյն
ընդ
արեւելս
խոնարհեալ.
եւ
’
ի
սպառուածին
`
երեք
փոքր
եկեղեցիք
յարակիցք
`
խանգարեալք.
յարեւմտից
նոցին
երկու
գերեզմանատեղիք
հին
եւ
նոր,
մեծամեծ
դամբանօք,
որոց
ոմանց
քարինք
թաւալեալք
են.
սակաւուք
’
ի
բացեայ
կայ
քառակողմն
տեղի
որմնափակ,
մէն
մի
աշտարակաւ
յանկիւնսն,
որոց
հարաւային
արեւմտեանն
յարդարեալ
է
յեկեղեցի.
են
եւ
աստանօր
շիրիմք,
գուբք
եւ
ջրհորք
ոմանք
սանդղօք
իջանելիք.
սակաւուք
եւս
հեռի
աստի
ընդ
հիւսիս
`
կայ
այլ
եկեղեցի
մեծ
`
գեղեցիկ
ճակատաւ
եւ
պատուհանօք.
ութանկիւնի
մատուռն
առ
նմին,
եւ
շիրիմք
հոյակապք
այլ
անգիրք:
Մղոնաւ
’
ի
բացեայ
’
ի
շինուածոց
աստի
`
կան
աւերակք
այլոյ
մեծագոյն
եկեղեցւոյ,
որոյ
ձեղուն
անկեալ
է,
այլ
կամարքն
կանգուն
էին
(
յամի
1837),
ունելով
եւ
սորա
ութանկիւնի
մատուռն
առ
երի
’
ի
հիւսիսոյ
կուսէ,
յորում
եւ
հակիրճ
արձանագիրս,
որ
եւ
միակ
գտաւ
’
ի
բովանդակ
աւերեալ
քաղաքիս,
ΕΥΧΗΝ
ΗCΙΟΥ
ΤΙΒΕΡΙΟΥ
Նուէր
Եսիոյ
Տիբերի:
Հէմիլդըն
անգղիացի
որ
յետ
այլոց
ոմանց
մանր
քննեաց
զայսոսիկ
(8
օգոստ.
1837),
ցուցանէ
զաւերակ
քաղաքատեղիս
այս
լինել
Լիւստրա
`
յիշեալն
’
ի
Գործս
Առաքելոց,
(
ԺԴ.
6.
20).
հաւանի
այսմ
եւ
Տէվիս
`
որ
յետ
իբր
40
ամաց
(1875)
յայց
ել
աւերակացս,
որպիսիս
ետես
եւ
’
ի
մերձակայ
բլուրսն,
յորս
են
եւ
մեծամեծ
ջրամբարք:
—
Երրորդ
տեղին
ասպատակեալն
’
ի
Հեթմոյ
`
Մուռանդին
`
որոյ
վայել
է
ոչ
լինել
հեռագոյն
յերկոցուն
նախագրելոցս,
թուի
ինձ
խնդրելի
’
ի
մերձաւորն
դրիւք
եւ
անուամբ
’
ի
Պուռնատա,
զոր
վերագոյնդ
նշանակեցաք
`
’
ի
ստորոտս
Գափագլը
լերին
(
յէջ
174):