111.
Սահմանք
Սելեւկիոյ
Անդստին
յառաջ
քան
զպայազատութիւն
Լեւոնի
Մեծի
անկեալ
էր
Սելեւկիա
ընդ
իշխանութեամբ
Հայոց,
գէթ
յաւուրց
Թորոսի
Բ
ի,
որ
բոլորումն
տիրեաց
Կիլիկիոյ.
զի
Լեւոն
անդէն
’
ի
սկզբան
տէրութեան
իւրոյ
պարգեւեաց
զքաղաքն
զայն
`
Շահանշահի,
որդւոյ
Չորտուանելի
Սասնեցւոյ
եւ
քեռ
կաթողիկոսին
Գրիգորի
Տղայոյ.
յետ
մահուան
նորա
յամի
1194,
տուաւ
տեղին
Կոստանց
իշխանի
`
որպէս
թուի
ազգակցի
Կամարտիոս
յոյն
կամ
լատին
տոհմի.
քանզի
առ
թագադրութեամբ
Լեւոնի
յիշի
սա
բերդատէր
Սելեւկիոյ,
իսկ
Կաւմառտիասն
`
իբրեւ
բերդ
մի
ընդ
իշխանութեամբ
հօր
նորին
`
Հեռի
Սեբաստոսի:
Օտար
պատմիչք
Խաչակրաց
յիշեն
յամի
1190
ընդ
Կոստանցի
եւ
զ
Պալտին
եղբայր
նորա
`
Կամարտիասս,
հրաւիրակս
առաքեալ
’
ի
Լեւոնէ
ընդ
առաջ
մեծի
կայսերն
Գերմանացւոց
Փրետրիկի
Ա,
’
ի
գալ
նորա
յազատութիւն
Երուսաղեմի,
յոր
ոչ
ժամանեաց,
ջրահեղձիկ
եղեալ
’
ի
յորձանս
Կալիւկադնոսի.
եւ
զդիակնն
ցրտին
ընկալաւ
Սելեւկիա
սգով
համակեալ,
հանդերձ
իշխանօք
նորին
եւ
բանակաւն,
եւ
յուղարկեաց
’
ի
Տարսոն
եւ
յԱնտիոք:
Յետ
քսան
ամաց
այսր
դիպուածոյ
`
Լեւոն
յերկոտասան
ամի
թագաւորութեանն
`
զքաղաքս
Սելեւկիա
հանդերձ
սահմանօքն,
ընդ
որս
եւ
զ
Նորբերդ
եւ
զ
Կամառտիաս
`
պարգեւեաց
Ասպետաց
Հիւանդանոցին
Երուսաղեմի,
յորոց
ոչ
սակաւ
օգնութիւն
էր
գտեալ
’
ի
մարտս
պատերազմաց
եւ
յընդարձակելն
զտէրութիւն
իւր,
եւ
յանձնեաց
’
ի
հրամանատար
ասպետացն
`
Կարին
կամ
Կէրէն
անուն,
ըստ
Լատինաց
Garinus
de
Monte
Acuto,
ըստ
Փռանկաց
`
Guerin
de
Montaigü,
ծանուցանելով
զայս
(
յապրիլի,
1210)
Քահանայապետին
Իննովկենտի
Գ,
եւ
խնդրելով
’
ի
նմանէ
վաւերացուցանել
զպարգեւագիրն.
որպէս
եւ
արար
Քահանայապետն
կոնդակաւ,
յ
’3
օգոստոսի
այնր
ամի.
եւ
մնաց
տեղին
ոչ
սակաւ
ժամանակս
’
ի
ձեռս
ասպետացն
այնոցիկ,
սիրելեաց
եւ
նիզակակցաց
Հայոց:
Ասպետն
բերդաւագ
Սելեւկիոյ
յամին
1214
կոչէր
Ֆէրալտ
տէ
Պարրաս,
(Frater
Feraldus
de
Barras,
Castellanus
Selephii),
եւ
ստորագրեաց
այլոյ
պարգեւագրի
կամ
դաշնագրի
Լեւոնի:
—
Ի
սկզբան
թագաւորութեան
Հեթմոյ
`
մինչ
այն
ինչ
պսակեալ
էր
ընդ
Զապելի,
յերթալ
սորա
տեսանել
զմայր
իւր
`
որ
էր
’
ի
բերդին
Սելեւկիոյ
`
առ
ասպետսն
իջեվանեալ,
դրդեալ
’
ի
նմանէ
`
ոչ
կամէր
դառնալ
առ
փեսայն
դեռաբոյս.
փութացաւ
թագաւորահայրն
Կոստանդին
պաշարել
զբերդն
եւ
նեղել
զասպետսն
`
զի
տացեն
զթագուհին.
իսկ
նոցա
առ
վայր
մի
ընդդիմացեալ,
ապա
երկուցեալ
թէ
գուցէ
Հայք
միաբանիցին
ընդ
Իկոնիացիս
եւ
իսպառ
’
ի
բաց
վանեսցեն
զնոսա,
բայց
եւ
ոչ
կամելով
մատնիչք
երեւել
եւ
անհիւրընկալք
դշխոյի
դստեր
պարգեւողին
իւրեանց,
ասեն.
«
Զբերդս
`
Լեւոն
թագաւորն
ետ
մեզ.
մեք
չկարեմք
ասել
ընդ
իւր
դուստրն,
թէ
ել
’
ի
բերդէս.
ապա
մեք
կու
ելնենք,
դուք
առէք
զբերդն
ու
զինքն:
Եւ
այս
ցեղ
առին
զՍելեւկիա
ու
զթագուհին
»
[1]:
Յայսմ
ժամանակի
հրամանատար
ասպետացն
կամ
բերդաւագ
կոչէր
Պերդրան:
Ի
նմին
իսկ
ամի
վերատառեալ
է
Հեթմոյ
’
ի
ճակատու
բերդին
`
զարձանագիրն
զորմէ
ճառեցաք
վերագոյնդ:
—
Երեւի
’
ի
բանից
աստի
քաջ
ամրութիւն
տեղւոյն,
զոր
չէր
հնար
առնուլ
յարձակմամբ.
որ
եւ
սակաւուք
յառաջ
հաւաստեալ
էր
`
յարշաւանաց
Ալայէտտին
սուլտանի,
յետ
մահուանն
Լեւոնի.
զի
«
Էառ
զԻսաւրիոյ
երկիրն
մինչ
’
ի
Սելեւկիոյ
դուռն.
բայց
զՍելեւկիա
Ուսպիթլուն
(
Հիւանդանոցին
)
ֆրերքն
պահէին
`
օգնականութեամբ
Հայոց:
Իսկ
Պարոն
Կոստանդին
Պայլն
`
զի
խելօք
էր
`
իմաստութեամբ
անցոյց
զաւուրքն
»
[2],
եւ
ապա
’
ի
դէպ
ժամանակի
թափեաց
անդրէն
զկորզեալ
երկիրն.
բայց
զի
միջասահման
էր
սա
Հայոց
եւ
Թուրքաց
`
բազում
անգամ
ասպարէզ
լինէր
բռնաբարութեան
եւ
կռուոյ.
մանաւանդ
յորժամ
զօրացաւ
յոխորտ
տոհմն
Գարամանաց
`
’
ի
կէս
ԺԳ
դարու,
եւ
խաբէութեամբ
իմն
տիրացաւ
նմին,
ըստ
աւանդութեան
նոցին
պատմչաց.
քանզի
’
ի
լինել
երբեմն,
ասեն,
մեծի
տօնավաճառի
քրիստոնէից
`
’
ի
կողմանսն,
եւ
’
ի
գալ
անդր
’
ի
զնին
`
նաեւ
պահապանաց
բերդին
Սելեւկիոյ,
միաբանեալ
ոմանց
’
ի
Թուրքմանացն
հետեւողաց
Գարամանի
`
այլափոխելով
զտարազ
իւրեանց
’
ի
ձեւ
քրիստոնէից,
եւ
պատատեալ
զդէմս
իւրեանց,
մտին
’
ի
բերդն
եւ
տիրացան.
յայնժամ
աղաչեաց
հայր
Գարամանին
Նուրէ
-
Սօֆի
`
զսուլտանն
Ալայէտտին
`
որոյ
սիրելի
էր,
եւ
պաշտպանութեամբ
նորին
յապահովեաց
զտեղին
’
ի
ձեռս
որդւոյ
իւրոյ
[3]
։
Յետ
այսր
յիշի
’
ի
պատմութեան
մերում
Բ
Լեւոնի
’
ի
սկզբան
թագաւորութեանն
(1271)
յայց
ելանել
կողմանց
Իսաւրիոյ.
այլ
ոչ
առ
սովաւ
եւ
ոչ
առ
յաջորդօքն
`
ոչ
եւս
յիշի
Սելեւկիա
յանուանէ
’
ի
պատմութեան
մերում.
եւ
ոչ
իսկ
եպիսկոպոսունք
նորին,
յորոց
զերկուս
միայն
գտանեմ
յիշեալ
յԺԲ
դարու,
զ
Բասիլ
յամի
1175
’
ի
մեծի
ժողովին
Հռոմկլայի,
եւ
զ
Թորոս
յամի
1198:
Իբրեւ
միով
դարու
զկնի
բարձման
պետութեան
Հայոց
`
վենետկեցին
Պարպարոյ
յայց
ել
եւ
Սելեւկիոյ
(
յամի
1471),
եւ
հինգ
մղոնաւ
հեռի
ասէ
’
ի
ծովէ.
զգետն
հաւասարէ
Բրենտայ
գետոյ
հայրենեաց
իւրոց,
եւ
զթէատրոնն
`
ամփիթատերն
Վերոնայ
քաղաքի,
այլ
մեծագոյնս
եւս
եւ
միաստանի
սեամբք.
այսպիսիս
ասէ
եւ
զկամարսն
առ
լերամբն,
որոց
եւ
մի
մասն
’
ի
նմին
իսկ
’
ի
լերինն
հատեալ.
յոր
’
ի
վեր
ելանելով
`
ժամանէր
’
ի
դրունս
առաջին
պարսպաց
բերդին,
եւ
տեսանէր
աստի
եւ
անտի
մէն
մի
բուրգն.
դրունքն
երկաթեղէնք
էին
առանց
փայտեայ
պահանգաց,
իբրեւ
15
բարձունք,
կիսով
չափ
լայնք,
քաջ
յոյժ
յղկեալք
եւ
յարդարեալք
`
որպէս
թէ
արծաթեղէնք,
թանձունք
եւ
հզօրք.
նոյնպէս
եւ
պարիսպքն
ստուարք,
’
ի
ներքուստ
կողմանէ
խճողեալք,
որպէս
եւ
պատուարքն,
իսկ
արտաքուստ
կարծրակուռ
հողով
պատեալ,
եւ
յոյժ
զառ
’
ի
հակ,
մինչեւ
անհնար
լինել
վերելից.
եւ
այնքան
լայն
էր
հողակոյտն
զբերդաւն,
զի
’
ի
ստորեւ
երեք
մղոնաչափ
էր
շրջապատին,
իսկ
’
ի
գագաթանն
եւ
ոչ
մի
մղոն,
որով
բերէր
զնմանութիւն
դիր
մի
շաքարի:
Ի
միջի
պարսպացս
այսոցիկ
էր
Դղեակն
Սելեւկիոյ
`
առանձին
որմովք
եւ
ամուր
աշտարակօք.
միջոց
կրկին
պարսպացն
ընդարձակ
էր
աւելի
քան
զ
’30
քայլ.
որպէս
զի
’
ի
լինել
հարկի
`
մարթ
էր
վարել
անդ
զերկիրն
եւ
քաղել
երեք
հարիւր
քոռ
(stara)
ցորենոյ:
Ի
միջի
բերդին
մեծ
քառակուսի
փոս
մի
էր
վիմափոր,
հինգ
քայլաչափ
(passa)
խոր,
25
երկայն,
7
լայն.
էր
անդ
մթերեալ
փայտ
բազում,
եւ
ջրամբար
մեծ
անսպառելի
ջրոյ
[4]:
Գրեաթէ
ոչ
այլազգ
ինչ
տեսին
եւ
գրեցին
յետ
չորից
դարուց
`
’
ի
մերումս
յայսմ
`
նոր
քննիչք
տեղւոյն,
Պոֆորդ,
Լապորտ,
Չիհաչէֆ,
Լանկլուա,
եւ
այլք:
Յետինս
նստեալ
’
ի
վերին
աստիճանս
թատերն
`
նկատէր
յաջմէ
կողմանէ
զծովն
Կիպրոսի,
յահեկէ
`
զլերինս
Տաւրոսի.
յառաջոյ
տարածեալ
կայր
չքնաղ
համատեսարան,
Կալիւկադնոսի
թաւալելով
զալիսն
ընդ
դաշտ
`
յեռեալ
հողմածաղկօք,
ծածկեալ
վրանօք
Թուրքմանաց
եւ
խայտացեալ
երամովք
անդէոց
եւ
հօտից
Եիւրիւք
Թուրքմանաց
`
ընդ
տեսչութեամբ
հրացանաւոր
եւ
նիզակաւոր
հեծելոց.
մեծամեծ
սօսիք
թանձրասաղարթք
հովանանային
’
ի
տապոյ
տօթոյն
`
’
ի
վերայ
համօրէն
ընտանեաց
եւ
կանանց
պարապելոց
’
ի
հիւսել
զկապերտս
’
ի
շարս
ծառոցն,
որոց
բունք
փոխեալք
էին
յանկոցս
(métier):
Հնչմունք
փողոց,
բառաջիւն
զուարակաց,
խոխոջանք
ջուրց
գետոյն
`
գործէին
արդարեւ
համաձայնութիւն
վսեմական.
մերձ
ընդ
մերձ
լսելի
լինէր
բոմբիւն
հրացանի
`
յետ
դոյզն
լռութեան,
կրկնեալ
’
ի
հարիւրաւոր
արձագանգաց
լերանց,
դռոյթ
հեծելոց
ոստուցելոց
’
ի
մերձակայ
պուրակէ
ուստեք,
սրընթաց
երիվարօք
հետամուտ
լինելով
բորենւոյ
կամ
շան
վայրենւոյ,
զորս
ոգեսպառ
առնէին
բարակքն
տաւրոսականք
մթնագոյնք
հանգոյն
շնագայլից:
Յիշէ
սա
զարմացմամբ
իմն
զսովորականն
յարեւելս
`
անուաւոր
եւ
դուլաւոր
ջրհանս
`
յոռոգումն
պարտիզաց
տեղւոյն,
յորս
լինին
ընտիր
սեխենիք
եւ
ձմերուկք,
այլ
եւ
կիտրոնիք,
ձիթենիք
եւ
այգիք.
տածին
եւ
մեղուք,
յորոց
նիւթեալ
մոմոյ
շահ
մեծ
է
լեռնականացն:
[1]
Սմբատ
Գունդստապլ
Պատմիչ։
[2]
Սմբատ
Գունդստապլ
Պատմիչ։
[3]
Գէորգ,
Պատմութիւն
Օսմանեանց։
[4]
Ascendendo
in
monte
per
andare
nella
terra,
a
man
manca
si
veggono
assaissime
arche,
parte
di
un
pezzo…
separate
dal
monte,
e
parte
cavate
nel
proprio
monte.
Ascendendo
più
suso
si
trovano
le
porte
della
prima
cinta
della
terra,
che
sono
quasi
alla
sommità
del
monte:
le
quali
hanno
un
torrione
per
lato,
e
sono
di
ferro
senza
legname
alcuno,
alte
circa
quindici
piedi,
larghe
la
metà,
lavorate
politissimamente,
non
meno
che
se
fossero
d’argento,
e
sono
grossissime
et
forti.
Il
muro
è
grossissimo,
pieno
di
dentro
con
la
sua
guardia
davanti,
il
quale
di
fuora
è
carico
e
coperto
di
terreno
durissimo,
tanto
erto,
che
per
esso
non
si
potè
ascendere
alle
mura,
il
qual
terreno
gli
va
d'ogni
intorno,
ed
è
tanto
largo
dalle
mura,
che
da
basso
circonda
tre
miglia,
ed
in
cima
il
muro
non
circonda
più
di
uno,
ed
è
fatto
a
similitudine
d'un
pan
di
zuccaro:
dentro
di
questa
mura
è
il
castello
di
Seleuca
con
le
sue
mura
e
torri
piene,
tr'al
quale
et
le
mura
della
prima
cinta
è
tanto
terreno
vacuo,
che
a
un
bisogno
faria
da
300
stara
di
frumento:
è
distante
la
cinta
dal
castello
passi
30
e
più.
Dentro
del
castello
è
una
cava
quadra
fatta
nel
sasso,
profonda
passa
cinque,
lunga
25
e
più,
larga
circa
sette.
In
questa
erano
legne
assai
da
munitione,
ed
una
cisterna
grandissima,
nella
quale
non
è
mai
per
mancare
acqua.
—
G.
Barbaro,
presso
Ramusio,
II,
100.