121.
Պամփիւլիա
Թէպէտ
եւ
անձուկ
մասն
երկրի
`
այլ
մի
յաշխարհաց
Փոքուն
Ասիոյ
համարեալ
էր
Պամփիւլիա
’
ի
հնումն,
յարեւելից
կալով
Լիկիոյ,
’
ի
հարաւոյ
Պիսիդիոյ,
եւ
յարեւմտից
Իսաւրիոյ
եւ
Քարայնոյն
Կիլիկիոյ,
եւ
’
ի
հիւսիսոյ
գեղեցիկ
ծովածոցի
միոյ
`
որ
յայնժամ
յիւր
անուն
եւ
արդ
կոչի
Ծոց
Ատալիոյ.
եւ
եզերբք
նորին
բովանդակի
համօրէն
երկիրն,
որ
հազիւ
թէ
քսան
մղոն
ունիցի
ուղղակի
ընդ
երկայնն,
եւ
սակաւ
մղոնս
խորութեան
ընդ
ցամաքն:
Ի
դէպ
է
համարել
թէ
էին
Պամփիւլիոյ
յատուկ
իմն
շնորհք
’
ի
սկզբանն,
առ
’
ի
գրիլ
այնքան
փոքու
սահմանաւ
`
ընդ
առանձնակ
աշխարհս.
եւ
այսպէս
իսկ
համարին
ոմանք
զՊամփիւլիացիս,
իբրու
տեղածինս
`
ըստ
առասպելաց,
սերեալս
’
ի
Պամփիւլիայ
(Παμφυλία),
դստերէ
դիւցազանցն
Հռակայ
եւ
Մանտոյ.
այլ
յումէ
եւ
իցէ
սերունդ
նոցին
`
յայտ
է
թէ
ոչ
է
շատ
աճեցեալ,
կամ
թէ
’
ի
մերձակայ
տոհմս
եւ
յաւէտ
’
ի
Կիլիկեցիս
խառնեալ,
յետոյ
եւ
’
ի
Յոյնս:
Չափաւորութիւն
երկրին
այսու
եւս
հաւաստի,
զի
առ
Քսերքսեսիւ
յաշխարհախումբ
նաւատորմիղն
`
մինչ
Կիլիկիա
հարիւր
նաւս
մասնաւորէր
եւ
Լիկիա
յիսուն,
Պամփիւլիա
երեսուն
միայն,
թէ
եւ
բովանդակն
ծովեզերեայ
էր,
եւ
լերինս
ունէր
քաջ
փայտաւէտս.
մինչեւ
ոմանց
համարել
պիտակաբար
`
թէ
վասն
այն
անուանեցաւ,
իբր
համակ-անտառ
կամ
փայտ
(Πας
φύλλον):
—
Նշանական
բարք
կամ
սովորութիւն
ժողովրդեանն
երեւին
մարմնամարզ
ագոնական
մրցանք,
որպէս
է
գուշակել
’
ի
պատկերաց
դրամոց
նոցին:
—
Չպատմին
ինչ
դէպք
նշանաւորք
’
ի
հնումն
հանդիպեալ
’
ի
փոքու
աշխարհս.
այլ
շնորհաւոր
է
վաղ
ծաւալումն
քրիստոնէութեան
’
ի
նմա,
եւ
վաղագոյն
եւս
Հրէիցն
սփռել
մինչեւ
այսր.
որպէս
է
ուսանել
’
ի
սկզբան
պատմութեան
Գործոց
Առաքելոց.
զի
յաւուր
մեծասքանչ
Գալստեան
Ս.
Հոգւոյն
`
ընդ
այս
յիշին
եւ
որք
«’
ի
Փռիւգիա
եւ
’
ի
Պամփիւլիա
»
[1].
առ
որս
յետ
սակաւուց
եկն
Պօղոս
աշակերտօքն
`
քարոզել
«’
ի
Պերգէ
Պամփիլեայ
»,
որ
էրն
գլխաւոր
քաղաք
`
յետ
Ատալիոյ:
Ըստ
եկեղեցական
վիճակագրութեան
`
Պամփիւլիա
արքեպիսկոպոսական
նահանգ
կարգեցաւ,
ունելով
սեփական
թեմս
ութ,
յորս
յաւելան
երեք
եւս
գաւառք
`
երեսունեւվեց
վիճակօք,
ընդ
բնաւ
քառասունեւութ:
Ի
ԺԱ
դարու
երեւի
սկիզբն
արեւելեայց
բնակութեան
’
ի
Պամփիւլիա,
վարելով
կամ
ընկճելով
զՅոյնս.
Միխայէլ
Պատմիչ
վասն
Միքայէլի
Ստրատիոդիկ
կայսեր
(1056-7)
ասէ,
առ
ահի
Արաբացւոց
կամ
Թուրքաց
գաղթեցուցեալ
զՅոյնս
’
ի
կղզիս,
եւ
յաւելու.
«
Եկեալ
Թուրքացն
եւ
գտեալ
զ
Երկիրն
Ատալիոյ,
եւ
զ
Ուճն,
եւ
զԿօնն
(
Լիկայոնիա
)
անմարդաբնակ,
դադարեցին
’
ի
տեղւոջնէ.
այսպէս
յանուն
գլխաւոր
քաղաքին
կոչելով
զաշխարհն,
որ
արդ
յՕսամանեանց
կոչի
Թէքեէ,
եւ
մի
է
յեօթանց
գաւառաց
նահանգին
Գարամանի,
վիճակս
ունելով
մետասան,
զայսոսիկ.
1.
Ատալիա
եւ
Իստանօզ.
2.
Մորթանա
կամ
Քիւրտ
Աշիրէթի.
3.
Իկտիր
եւ
Գարտիճ-եայլա.
4.
Ֆէնէքէ.
5.
Քաշ.
6.
Գալգանլը.
7.
Էլմալը.
8.
Կէրմէկի
կամ
Պուճագ.
—
Միլի
գարա-հաւուզ.
9.
Գզըլ-գայա.
10.
Սէրիք
եւ
Գարահիսար
թէքեէ.
—
Պէշ
գօնագ.
11.
Աշիրէթի
Քէնիզ:
Միահամուռ
’
ի
սոսին
երկերիւր
վաթսուն
գեօղք
էին
եւ
100,
000
բնակիչք
յամի
1842,
ըստ
ծանօթութեան
Անգղիացւոց
ոմանց
ուղեւորաց
[2]:
Ի
նմին
ԺԱ
դարու
թուի
եւ
մերազգեացս
ցրիւ
հասեալ
եւ
բնակեալ
’
ի
կողմանքս.
քանզի
’
ի
ժամանել
առաջնոց
Խաչակրաց,
ընդ
Կիլիկիոյ
եւ
Կապպադովկիոյ
եւ
այլոց
ոմանց
աշխարհաց
`
եւ
զ
Պամփիւլիա
թուէ
Լամբրունեցին
`
լի
լինել
Հայոց
ազգաւս.
իսկ
ըստ
իշխանութեան
`
ուսուցանեն
մեզ
արձանն
Անազարբայ
դղեկին
եւ
այլ
յիշատակարանք,
տիրել
Մեծին
Լեւոնի
ծովեզերացս
`
մինչեւ
յԱտալիա:
Ոչ
յիշի
որոշակի
ոչ
առումն
եւ
ոչ
կորուստ
Ատալիոյ
’
ի
Հայոց.
’
ի
պարիսպս
քաղաքին
գտանի
ագուցեալ
վէմ
առիւծաքանդակ
նման
լեւոնեան
առիւծուց,
այլ
անթագ.
բայց
գտանին
անդ
եւ
այլ
նշանք
քրիստոնէականք
եւ
լատին
տառք:
Գիտեմք
եւ
զԼուդվիկ
Է
թագաւոր
Փռանկաց
`
յամի
1148
զկայ
առեալ
յԱտալիա,
մինչ
տակաւին
’
ի
Յունաց
ձեռս
էր
քաղաքն,
եւ
անտի
նաւեալ
դառնալ
յերկիր
իւր.
այլ
անստոյգ
մնայ
ինձ
խնդիր
նուաճման
Ատալիոյ
’
ի
Հայոց,
մինչեւ
հնար
լիցի
մանրախուզիւ
քննել
զամենայն
մնացուածս
յիշատակարանաց
քաղաքին,
զորմէ
սակաւ
ինչ
ասել
չիցէ
անճահ.
զի
եթէ
եւ
ոչ
’
ի
ներքս
`
գէթ
’
ի
պարիսպս
նորին
եհաս
զէն
կամ
ձեռն
Լեւոնի,
որպէս
եւ
’
ի
Կեսարիա:
Բայց
զի
եւ
յաջորդք
Լեւոնի
իշխէին
կողմանցս,
մարթ
է
արդեօք
’
ի
վկայութիւն
առնուլ
զբան
արեւմտեայ
պատմչաց,
եթէ
հինգ
մեծ
յաղթութիւնս
արարեալ
իցէ
Հեթմոյ
(
Բ
?),
եւ
զառաջինն
’
ի
Պամփիւլիա:
[1]
Գործք
Առաքելոց,
ԺԳ,
13
։
[2]
Րիդդէր,
ԺԹ,
652
։