151.
Ճկեր
գաւառ.
—
Սեաւ
Լերինք.
Բռնաւորք
կողմանցս
Մի
’
ի
սակաւուց
անտի
’
ի
գիրս
մեր
գաւառի
անուամբ
յիշատակելոց
`
ՃԿԵՐ,
կայ
’
ի
գլուխ
բովանդակ
լայնութեան
Հայոց
Ծովածոցոյն,
այն
է
`
մասին
որ
ուղղակի
’
ի
հիւսիսոյ
Մ.
ձգի
’
ի
հարաւ
Ել.,
կամ
միջոցն
որ
’
ի
Գարա
-
սու
գետոյ
մինչեւ
յԱղեքսանդրեակ
քաղաք
եւ
’
ի
սահմանս
Պէյլանայ.
որ
է
իբր
25
մղոն
ընդ
երկայնն
`
ուղիղ
գծաւ.
իսկ
լայնութիւն
երկրին
’
ի
ծովափանցն
ցԱմանոս
լերինս
`
սակաւ
յոյժ
է,
մանաւանդ
հարաւակողմն,
յորում
ընդ
ծով
եւ
ընդ
պարսպաձեւ
լերինսն
`
ուրեք
հազիւ
թէ
երկու
կամ
երեք
փարսախք
են,
ուրեք
նուազագոյն
եւս.
եւ
զի
ոչ
միայն
զայս
գաւառ
`
այլ
եւ
զսահմանորդն
որ
ընդ
հարաւ
`
զՀռոսոս
նոյնպէս
պատեն
լերինքս,
որպէս
եւ
զարեւելեայ
հիւսիսի
Այասոյ
գաւառին,
նախ
զսոցանէ
կարեւոր
համարիմ
ճառել
համառօտիւ:
Ըստ
հին
աշխարհագրաց,
Ամանոս
(
ο
’Αμανὸς,
τὸ
’Αμανόν,
Amanus)
լերինք
`
բազուկ
մի
համարին
Տաւրոսական
լերանց,
այլ
անջատք,
եւ
’
ի
կողմանց
Կատաունեաց
`
’
ի
հիւսիսոյ
`
ձգեալ
ընդ
հարաւ
ցափունս
Ասորւոց
երկրի,
եւ
ընդ
արեւելս
`
ցԵփրատ
գետ.
գրեաթէ
աղխաղխեալ
միաշար
բարձունք
են,
սակաւս
եւ
անձուկս
ունելով
միջոցս
կամ
կտրածս
անջրանցս,
յորս
եւ
հռչակաւոր
նեղուցքն
եւ
Դրունք
են
Ամանոսեանք:
Ի
միջին
դարս
`
յօտարաց
եւ
’
ի
մերոց
`
Սեաւ
լերինք
կոչէին.
անշուշտ
ըստ
գունոյ
բուսաբերեալ
մայրեացն
հոծութեան,
որպէս
եւ
այլ
նոյնանուն
լերինք
յայլ
աշխարհս.
բայց
Սանուտոյ
`
Montagna
Neros
կոչելով
`
համարի
յունական
աշխարհիկ
բառիւ
ջուր
նշանակել,
իբրեւ
յոյժ
ջրաբուղխ
լերինս.
վարկած
անընդունելի
[1].
զի
եւ
ցարդ
’
ի
Թուրքաց
Գարատաղ
կոչին.
եւ
նոքին
իսկ
Յոյնք
’
ի
գիրս
նոյնպէս
Սեաւ
լեառն
կոչէին,
Μα̃υρος
ο̉́ρος.
նոյնպէս
եւ
Ասորիք
`
Թուրա
ուշամա:
Իսկ
’
ի
նուազել
իշխանութեան
մերայոցս
եւ
’
ի
ծաւալել
Գարամանաց
`
յանուն
սոցա
կոչեցին
Արաբացիք
Ճէպէլ-էլ
Գարաման
جبل
القرامان..
բայց
վասն
բնակութեան
քրիստոնէից
’
ի
նոսին
`
կոչի
ցարդ
եւս
Կեավուր
տաղի.
ըստ
մեծի
մասինն
նաեւ
Ագմա-տաղ,
մանաւանդ
հիւսիսային
մասնն.
միջինն
`
յոմանց
կոչի
Գզըլ-տաղ,
յայլոց
Պէյլան-տաղ.
ստորինն
կամ
հարաւային
մասն
`
որ
’
ի
Հռոսոս
գաւառի
`
Քէսրիկ-տաղ,
եւ
ըստ
ոմանց
Ճէպէլ
Մուսա,
որ
եւ
յանգի
’
ի
(
Խոզագլուխ
)
սարն
Ռասխանձիր,
ուր
եւ
աւարտ
է
սահմանաց
Կիլիկիոյ.
իսկ
որ
անտի
եւ
անդր
ձգին
շարունակքն
լերինք
`
’
ի
հնումն
կոչէին
Պիերեանք:
—
Զուգահեռական
իմն
Կեավուր
տաղ
լերանց
`
ձգի
յարեւելից
կուսէ
պար
ցածագոյն
լերանց,
յորս
բարձրագոյն
եւ
երկայնանիստ
`
Քիւրտի
լեառն,
յոր
անուն
’
ի
դէպ
է
կոչել
զբովանդակն:
Ի
միջահովտի
կրկին
պարուցս
`
խաղան
գետակք,
կէսք
’
ի
Ջահան
խառնելով
`
յահեկէն,
այլք
ուղղակի
իջանելով
’
ի
Ծոցն
Հայոց,
եւ
որք
յարեւելից
կուսէ
լերանցն
`
օժանդակեն
զգետս
Անտիոքայ:
—
Չեն
քաջ
ծանուցեալ
հանգամանք
լերանցս,
սակս
’
ի
սկզբանցն
եւ
այսր
`
բունելոյ
’
ի
նոսին
աւազակող
ազատասէր
մարդկան.
որք
եւ
առ
Հռոմայեցւովք
իսկ
հանգոյն
յելուզակաց
ծովեզերացն
`
անհանգստէին
զանցորդս
եւ
զմերձաբնակս.
յոր
սակս
առաքեցաւ
Կիկերոն
յամի
51
նախ
քան
զթուական
Փրկչին,
եւ
գրէ
առ
Կատոն
`
գրաւեալ
եւ
քանդեալ
զյոլովս
յամրոցաց
նոցին,
որոց
գլխաւորք
Երանա,
Սեպիւրա,
Կոմմորին
[2],
եւ
վեց
բերդք.
հաւանօրէն
չէր
հեռի
’
ի
սոցանէ
եւ
ամրագոյնն
Պինտենիսոս,
եւ
ոչ
թէ
մինչեւ
’
ի
սահմանս
Սսոյ:
Հիւսիսակողման
լերինք
հեռագոյնք
’
ի
ծովէ
`
բարձրագոյնք
են,
եւ
կարծի
մինչեւ
10,
000
՛
բարձր
կատարաց
լինել
’
ի
նոսին,
իսկ
’
ի
ծովակողմանքս
հազիւ
կէս
այնր
չափու:
—
Յայտ
է
թէ
յայսպիսում
անձուկ
սահմանի
`
կարճ
են
եւ
ընթացք
գետոցն
ինչ.
յորոց
`
այսմ
Ճկեր
գաւառի
պատշաճի
նախայիշեալն
Պինարոս,
եւ
համարեալ
այժմեանն
Տէլի-չայ,
որոյ
այլեւայլ
առաջք
են.
գոն
եւ
փոքրագոյն
վտակք
’
ի
հարաւակողմանն,
որպէս
Պապա-չայ,
եւ
գետակն
որ
առ
Պայասաւ,
միւս
առ
Դրամբն
`
Մէրքէզ
կոչեցեալ
`
յանուն
գեղջ
միոյ,
եւ
համարեալ
հինն
Կերսոս,
Kersus.
նման
սոցին
են
եւ
’
ի
հարաւային
գաւառին
Հռոսոսի
`
գետակք
Պէյլանայ
եւ
Արսուսի:
Իսկ
որ
յայնմ
կողմանէ
(
յարեւելից
)
լերանցն
հոսեն
գետք
`
արտաքոյ
են
աշխարհիս
Կիլիկիոյ,
վասն
որոյ
եւ
տեղագրութեանս:
Հանգոյն
յոլովից
լեռնական
վիճակաց
այլոց
մասանց
Կիլիկիոյ
`
բազմաբուսակք
են
եւ
այս
սահմանք,
յորս
նշանակէ
բուսաքնինն,
զատ
յայլոց,
Շահթառակ
հասարակ
եւ
անտերեւ
(Fumaria
officinalis,
F.
asepala),
Վառվռուկ
երկայնացօղուն
եւ
Վ.
խոզանուտ
(Alyssum
macrostylum,
Al.
hirsutum),
*
Տափկի
տաւրացի
(Thlaspi
Taurica),
*
Կոկուկ
`
այլ
եւ
այլ
տեսակք
(Isatis
latisiliqua,
Is.
callifera,
Is.
Aucheri),
Մանուշակ
անուշահոտ
(Viola
odorata
suavis),
*
Պարզծիլ
մրտատերեւ
(Hoplophyllum
myrtifolium),
*
Պնդածաղիկ
ողնուտ
(Scleranthus
verticillatus),
եւ
այլն,
եւ
այլն:
Նշանաւորք
`
քան
զբարձրութիւնս
եւ
զջուրս
լերանցս
`
են
կիրճքն
կամ
նեղուցք
նոցին,
յորս
թէպէտ
մի
կամ
երկու
համարին
գլխաւոր
անուանեալ
Դրունք
եւ
Անցք,
բայց
յոլովք
են
ստուգութեամբ.
է
որ
յանուն
լերանցն
Ամանոսեան
կոչեցեալ,
եւ
է
որ
յանուն
աշխարհացն
`
Կիլիկիոյ
եւ
Ասորւոց.
որպէս
նախ
տեղագրեալքն
Արսլան
-
պօղազ,
եւ
այլք
առ
Պաղչէիւ,
Երկաթի
կամ
Սեաւ
դուռնն,
եւ
’
ի
ստորեւ
յիշելիքն
`
Դուռնն
կամ
Անցքն
Ասորւոց
-
Կիլիկիոյ
’
ի
հարաւոյ
Պայասայ,
Տէկիրմէն-տէրէսի
(
Ջաղացաձոր
)
անցքն
յարեւելից
Պայասոյ
Եիւք-պէլի
տէրէ,
Դրունք
Ասորւոց
յելից
Աղեքսանդրեկի
առ
Պէյլանաւ,
Նեղուցք
Պաղրասայ
(
Պաղրաս
-
պէլի
),
եւ
այլք
պէսպէս
անուամբ
կոչեցեալք,
որոց
ընդ
մէջ
’
ի
հիւսիսոյ
եւ
յարեւելից
`
Նիկոպօլին,
այսպէս
արժան
համարիմ
կոչել
զանծանօթ
նրբուղին
`
ընդ
որ
խուժեցին
Եգիպտացիք
’
ի
Կիլիկիա
եւ
բաղխեցան
ընդ
Հայոց
’
ի
Մառի։
Կիկերոն
’
ի
թղթին
առ
Կատոն
[3]
երկուս
միայն
ասէ
լինել
Դրունս
մտից
յԱսորւոց
’
ի
Կիլիկիա,
որք
թուին
Պայասայն
եւ
Պաղրասայ,
կամ
հիւսիսայինն
`
անուանեալն
Առիւծու
փող
(
Արսլան-պօղազ
):
Յայս
բան
հռետորին
յեցեալ
Մարմիէ
գնդապետ
փռանկ
(G.
Marmier),
որ
յաւուրքս
հրատարակեաց
համառօտ
գրուած
ինչ
`
Ճանապարհք
Ամանոսի
անուանելով,
(Les
Routes
de
l'Amanus),
ճգնի
ցուցանել,
ականատես
գոլով
տեղեացն,
զի
եւ
ոչ
մի
’
ի
յիշեցելոցս
`
է
բուն
եւ
հին
Կապանն
կամ
Դուռն
Ամանոսեան,
այլ
անձուկ
եւ
երկայն
կածանն
`
որ
զուգահեռական
ծովափին
եւ
սակաւուք
’
ի
բացեայ
`
’
ի
Միւրիանդոս
կամ
Միւրիանդրոս
հին
եւ
աւերեալ
քաղաքէ,
(
որ
է
ընդ
մէջ
Հռոսոսի
եւ
Աղեքսանդրեկի
)
ձգի
ընդ
հիւսիս
`
ընդ
բովանդակ
երկայնութիւն
արեւելից
Ծոցոյն
Հայոց.
եւ
ընդ
այս
ցուցանէ
խաղացեալ
զԱղեքսանդր
ընդդէմ
Դարեհի,
եւ
ոչ
ընդ
անցս
Պէյլանայ,
իբրու
զի
չեւ
եւս
էր
սա
բացեալ.
զի
եթէ
էր
այնպէս
`
’
ի
դէպ
էր
նմա
ընդ
այն
զօրահատոյց
առնել
եւ
զառաջս
առնուլ
Դարեհի
’
ի
փախստեանն,
յետ
ճակատամարտին
Իսսոսի:
Փափագեմք
մանրամասն
եւս
տեղագրութեան
հրատարակելոյ
’
ի
քննողէն,
յոր
եւ
պարապի,
որպէս
լուայ.
մանաւանդ
զի
չեւ
եւս
են
քաջ
ծանուցեալ
աշխարհագրաց
`
վայրքս,
որպէս
եւ
համօրէն
իսկ
լայնութիւն
լերանցն
կամ
մէջն
`
գրեաթէ
իսպառ
անծանօթ
է:
Զի
որպէս
’
ի
հնումն
`
ըստ
որում
յիշեցաք,
կաղաղք
գողոց
եւ
հինից
էին,
այսպէս
եւ
’
ի
նորումս
անոպայ
մարդկան
եւ
կողոպտողաց
անցորդաց
եւ
կարաւանաց,
որոց
հարկ
իսկ
էր
զգուշանալ
եւ
չմերձիլ
’
ի
բաւիղս
եւ
’
ի
բոյնս
հինիցն,
որպէս
թուի
յայլեւայլ
թուրքման
տոհմից
եւ
’
ի
Քրդաց
ժողովելոց,
գուցէ
եւ
’
ի
հնագունից
ոմանց,
ընդ
որս
եւ
’
ի
Հայոց
ոչ
սակաւուց.
սոքա
առաւել
ընդ
Պօզան
անուանեալ
ցեղի
ընկերշակին,
եւ
ոխերիմ
թշնամիք
էին
իւրեանցանուն
Հայուկ
տոհմի
`
որ
’
ի
սահմանս
Մսսայ.
յահէ
սոցին
`
ոչ
բազում
ամօք
յառաջ,
յանցանելն
(1862)
առ
ստորոտովք
լերանցս
`
ոչ
իշխեաց
բուսաքնինն
Քոչի
մխիլ
’
ի
խորսն
եւ
’
ի
բարձունս:
Անուանի
յոյժ
եղեւ
բռնութեամբքն
եւ
բռնաբարութեամբք
’
ի
հուղկահարս
լերանցս
`
Քիւչիւկ-Ալի
կամ
Խալիլ
պէկ
ոմն
’
ի
վերջին
քառորդի
անցելոյ
դարու
եւ
’
ի
սկզբան
ներկայիս,
զամս
քառասուն
տիրացեալ
Պայասայ
եւ
որ
շուրջ
զնովաւ.
նախ
երեսուն
կամ
քառասուն
աւազակաց
գլուխ
կալով
եւ
կողոպտելով
զքաղաքն
զայն,
ապա
գունդ
կազմելով
երկերիւր
արանց
եւ
’
ի
հարկի
կացուցանելով
ոչ
միայն
զՊայաս,
այլ
եւ
զմեծ
կարաւանն
`
Մէքքէի
`
որ
ընդ
այն
անցանէր.
եւ
’
ի
դերեւ
հանեալ
զջանս
արքունի
կողմնակալաց
յըմբռնել
զնա.
ապա
եւ
շնորհս
եգիտ,
մինչ
եռադրօշեան
փաշայ
կարգիլ.
այլ
եւ
յայնմ
եւս
պատուի
`
ոչ
գարշէր
’
ի
կողոպտելոյ
եւ
զնաւս
եւ
զինչս
Եւրոպէացւոց
անգամ,
կամ
’
ի
բանտ
արկանելով
զըմբռնեալսն
`
պահանջել
ծանր
ծանր
փրկանս,
պէսպէս
կեղծաւորութեամբ
եւ
լրբութեամբ
’
ի
չքմեղս
լինելով.
կանգնեալ
էր
եւ
աշտարակս
յոլովս
’
ի
լերինս
եւ
յանցս
նոցին,
կալեալ
եւ
զԴրունսն
Ասորւոց.
բայց
առաւել
’
ի
խաբէական
ահարկութիւն
էին
աշտարակքն
քան
յիսկական
ամրութիւն:
Սովոր
էր
դժպհի
անզգայութեամբ
կախել
երկուս
ոմանս
առ
դրամբ
Պայասայ
`
’
ի
ժամանակի
անցից
կարաւանին
Մէքքէի.
դէպ
եղեւ
զի
’
ի
միում
ամի
չունէր
զոք
’
ի
բանտի
եւ
կարաւանն
մերձենայր.
եհարց
զպաշտօնեայ
իւր
գտանել
հնարս,
եւ
մինչ
գուն
գործէր
սա
շրջել
զնա
’
ի
մոլեգին
մտացն,
նա
ձեռն
’
ի
մօրուսն
արկեալ,
Գտի,
ասէ.
ե՛րթ
կոչեա
զՅակոբ
քրիստոնեայն,
որ
’
ի
չորից
ամսոց
հետէ
ջերմամբ
տագնապի,
եւ
չէ
ապրանաց.
եւ
ետ
առժամայն
’
ի
կախաղան
հանել.
եւ
այսպէս
խաղ
առնելով
զպետութիւնն
եւ
կեղեքելով
զօտարս,
եւ
բազում
անմեղ
մարդիկ
սպանանելով,
ինքն
խաղաղութեամբ
զրաւեցաւ
’
ի
կենաց
(1808):
Յաջորդեաց
նմա
անդրանիկ
իւր
Տէտէ
կամ
Տատա-պէյ.
յորմէ
`
խնդրելով
ուրումն
’
ի
զրկելոցն
(
գունցն
Հոլանտայ
)
զփոխարէն
զրկանացն
’
ի
հօրէ
նորին,
պատասխանի
ընկալաւ.
Եթէ
հարկ
էր
հատուցանել
զամենայն
զրկանս
`
զոր
հայր
իմ
գործեաց,
թէ
եւ
ամենայն
քարինք
Պայասայ
յոսկի
փոխէին,
տակաւին
ոչ
էին
բաւական:
Զամս
տասն
ազատօրէն
կեցեալ
եւ
սորա
հանգոյն
հօրն,
եւ
բազում
անգամ
ճողոպրեալ
’
ի
հնարից
արքունի
կուսակալաց,
կամ
ցրուեալ
զզօրս
նոցին,
յեղակարծումն
`
մատնութեամբ
ձերբակալ
եղեւ,
յամի
1817,
եւ
գլխատեալ
հրամանաւ
Մուսդաֆա
փաշայի
Պէյլանի
`
մարմինն
հրով
ծախեցաւ:
Եղբայր
նորա
Մըստըգ
պէյ
երկոտասան
ամաց
գոլով
յայնժամ
`
փախեաւ
’
ի
Մարաշ,
եւ
յետ
տասն
ամաց
դարձաւ
եկն
’
ի
Պայաս,
յորժամ
Հաճի
Ալի
պէյ
’
ի
Գարաճա
տոհմէ՝
բռնացեալ
ունէր
զմեծ
մասն
Կիլիկիոյ,
եւ
հակառակ
եկաց
Մըստըգայ,
այլ
յետոյ
հաշտեցաւ
`
առ
’
ի
նուաճել
զայլս
ոմանս.
բայց
’
ի
գալ
Հիւսէյին
փաշայի
արքունի
զօրօք
ընդդէմ
Իպրահիմայ
(1832),
գնաց
առ
նա
’
ի
նեղուցս
Կիլիկիոյ
եւ
անցոյց
այսր
զբանակն,
կամելով
հաւատարիմ
երեւել
օսմանեան
Դրան,
եւ
առաքեցաւ
’
ի
սպարապետէն
’
ի
Կ.
Պօլիս.
ուր
`
գաղտ
’
ի
մահ
դատապարտեալ,
համարի
զերծեալ
’
ի
բանտէ
եւրոպէացի
զգեստուք
եւ
գնացեալ
յարեւմուտս
[4]:
Իսկ
Մըստըգ
`
յետ
յաղթութեանց
Իպրահիմայ
(1832)
յարեցաւ
’
ի
նա,
եւ
կարգեցաւ
իշխան
լերանցն
’
ի
վերայ
երեսուն
ձորատեարց
(
Տէրէպէյի
):
Յամի
1843
Ահմէտ
Իզզէտ
փաշայ
կուսակալ
Ատանայ
կամեցաւ
նուաճել
զնա,
եւ
ոչ
յաջողեալ
խաբէութեամբ
ըմբռնել,
յաւար
եւ
յաւեր
մատնեաց
զՊայաս,
անխնայ
կոտորելով
զընտանիս
Մըստըգայ.
իսկ
նորա
փախստական
անկեալ
’
ի
Մարաշ
եւ
անտի
’
ի
Հալէպ,
ընդ
կուսակալի
նորուն
գնացեալ
’
ի
Կ.
Պօլիս,
յերկրորդում
ամին
վերադարձաւ
’
ի
Կիլիկիա,
եւ
առ
փոքր
փոքր
զբռամբ
էած
զառաջին
իշխանութիւնն.
մերթ
իբրեւ
հպատակ
Դրանն,
եւ
մերթ
ըստ
հայրենի
ազատութեանն
եւ
հարստահարութեան,
որում
հետեւող
լինէին
որդի
իւր
Էօմէր-աղա
եւ
հօրեղբօրորդին.
ամենեքին
եւս
ապստամբք
համարէին
յամի
1862,
յորժամ
վերոյիշեալ
բուսաբանն
դեգերէր
’
ի
կողմանքս,
եւ
կուսակալն
Ատանայ
ջանայր
նուաճել
զնոսա:
Մըստըգ
խաղաղութեամբ
վճարեաց
զկեանս
իւր
’
ի
ժամանակի
կամ
յետ
նուաճման
Խօզանեանց
[5]:
Ի
յիշեալ
տարւոջ
(1862),
ոմն
’
ի
մերայոց
գրէր,
վեշտասան
գեօղս
Հայոց
լինել
’
ի
լերինսդ,
իբր
600
տամբք,
հաւասար
գոլով
քաղաքավարութեամբ
Թուրքման
լեռնաբնակացն.
սակայն
հարկ
է
թէ
ունիցին
եւ
հայրենի
աւանդութիւնս
եւ
կրօնս,
որոց
`
ցանկալի
է
յոյժ
հետազօտութիւն,
մանաւանդ
’
ի
գիւտ
հնագոյն
ազգային
եւ
քրիստոնէական
յիշատակաց:
[1]
Est
enim
totus
fontibus
et
rivulis
irrigatus:
ideo
dicitur
Mons
Aquosus:
neros
enim
grece
aqua
dicitur:
licet
rudes
pro
nigro
accipiant.
—
Sanuto,
III.
V.
4.
[2]
Eranam
autem,
quæ
fuit
non
vici
instar
sed
urbis,
quod
erat
Amani
caput,
itemque
Sepyram
et
Commorin,
acriter
et
diu
repugnantes,
Pomptinio
illam
partem
Amani
tenente,
ex
antelucano
tempore
usque
ad
horam
diei
decimam,
magna
multitudine
hostium
occisa,
cepimus,
castellaque
sex
capita
complura
incendimus.
His
rebus
ita
gestis,
castra
in
radicibus
Amani
habuimus
apud
Aras
Alexandri,
quatriduum;
et
in
reliquis
Amani
delendis,
agrisque
vastandis,
quæ
pars
ejus
montis
meæ
provinciæ
est,
id
tempus
omne
consumpsimus.
—
Cicero,
Epist.
ad
Caton.
(238
՛
).
[3]
Duo
sunt
enim
aditus
in
Ciliciam
ex
Syria;
quorum
uterque
parvis
præsidiis
propter
angustias
intercludi
potest.
—
Cicero,
Epistolœ.
[4]
Զգործոց
Քիւչիւկ
Ալի
բռնաւորի
եւ
զՀաճի
Ալեայ,
գրէ
Պարքըր,
գրեաթէ
ականատես
նոցին,
’
ի
ծանօթ
մատենին ,
յէջ
76-80,
89
։
[5]
Ի
վերջ
կոյս
1852
ամի
նախածանօթ
իտալացի
իշխանուհին
Պելճիոյոզոյ
յերթալն
յԵրուսաղէմ՝
իջեվանեցաւ
’
ի
գձուձ
ապարանս
Մըստըգի,
եւ
մեծարեցաւ
’
ի
նմանէ.
եւ
գրէ
այսպէս
’
ի
յիշատակարանս
ուղեւորութեան
իւրոյ.
«Mustuk-Bey,
le
prince
du
Djaour-Daghda
(
Կեաւուր
տաղի
),
a
passé
les
bornes
de
la
première
jeunesse.
C'est
un
homme
d'une
quarantaine
d'années,
grand
et
bien
fait,
d'une
physionomie
qui
serait
un
peu
commune,
si
elle
n'était
éclairée
par
de
beaux
yeux
bleu
clair,
limpides,
souriants,
et
perçants
comme
deux
épées.
Rien
en
lui
ne
décèle
le
feudataire
ambitieux
et
rusé
qui
résiste
constamment
aux
ordres
de
son
souverain,
tout
en
conservant
les
apparences
du
respect
et
de
la
soumission.
Il
y
a
du
bonhomme
dans
Mustuk-Bey,
ou
du
moins
dans
ses
manières
et
dans
son
langage.
Il
n'affecte
pas
le
luxe
oriental
des
pachas
et
des
chefs
de
sa
tribu.
Son
costume,
sa
tenue,
sa
maison,
sa
table,
tout
respire
chez
lui
la
plus
extrême
simplicité.
—
Derrière
la
maison
du
Bey
se
trouve
une
petite
cour
carrée
entourée
de
bâtiments
bas,
formant
un
seul
étage;
la
cour
étant
un
carré
long,
les
deux
bâtiments
de
côté
couvrent
une
superficie
double
environ
de
celle
qu'occupent
les
constructions
placées
aux
extrémités.
L'une
de
ces
dernières,
n'est
que
le
mur
mi
toyen
qui
sépare
le
harem
de
la
maison
du
Bey,
et
où
l'on
a
pratiqué
la
porte
d'entrée.
Deux
petites
portes,
flanquées
chacune
de
deux
fenêtres,
communiquent
avec
chacun
des
bâtiments
latéraux
de
la
cour,
pavée
de
larges
dalles.
Le
corps
de
logis
du
fond
n'a
qu'une
porte
et
deux
fenêtres,
et
il
est
impossible
d'entrer
dans
ce
cloître
sans
se
rappeler
l'intérieur
d'un
couvent
de
Chartreux».
—
Belgiojoso,
Asie
Mineure
et
Syrie,
111.