Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Մեծ իշխանն Հայոց Ռուբէն յետ տիրելոյ ՚ի վերայ ազգին իւրոյ եղելոյ ՚ի կողմանս Տորոս լերին ամս ԺԵ. վախճանեցաւ անդ ՚ի հասակի իբր վաթսուն ամաց, կամ ըստ ոմանց` եօթանասուն ամաց. եւ թաղեցաւ ՚ի սուրբ ուխտն ` որ կոչիւր Կաստաղոն. եւ պայազատեաց զիշխանութիւն նորա որդի նորին Կոստանդին` այր քաջ եւ մեծախորհուրդ. որ եւ բազում պատերազմօք նկուն արար զյոյնս. եւ էառ զբազում տեղիս ՚ի նոցանէ, ընդ որս եւ զամրոցն Վահկայ կոչեցեալ մօտ ՚ի վանս Կաստաղոնայ. եւ անդ փոխադրեալ հաստատեաց զԱթոռ իշխանութեան իւրոյ. եւ էին նմա ձեռնտու եւ նիզակակից երկոքին իշխանք Հայոց` Բազունի, եւ Օշին իշխան Տարսոնի արք քաջք եւ երեւելիք:
       Պայազատէր ՚ի սմին ժամանակի եւ բարեկամն Կոստանդեայ մեծ իշխանն Ապիրատ` ՚ի մօրէ Պահլաւունի, ՚ի կողմանս Խարբերդու ՚ի Ծովք դղեկի, այր փառացի եւ շքեղ` եւ Արուբ անուանի. եւ էր սա քեռորդի Գրիգորի Վկայասիրի, եւ թոռն Գրիգորի Մագիստրոսի ՚ի միոյ ՚ի դստերաց նորա. եւ էին այլ եւս երեք եղբարք Ապիրատայ, Վահրամ եւ Վասակ իշխանք, եւ Գրիգորիոս եպիսկոպոս` որ ձեռնադրեցաւ ՚ի Վկայասիրէ ՚ի հայրապետութիւն Հայոց եղելոց ՚ի կողմանս Եգիպտոսի: Եւ ինքն Ապիրատ ծնաւ զչորս ուստերս. որոց անուանք են` Վասիլ, Շահան` որ մականուամբ Զօրավար կոչիւր, Գրիգորիս, եւ Ներսէս. զմի ՚ի սոցանէ այսինքն զԳրիգորիս էառ առ իւր Գրիգոր Վկայասէր, եւ սնուցանէր ՚ի վանս Արեգի անապատին` որ ՚ի Սեաւ լերին, եւ յետ սակաւուց էառ եւ զկրտսեր եղբայր նորին զՆերսէս, այն ինքն է սուրբն Ներսէս Շնորհալին:
       բ. Յաւուրս ժամանակացս այսոցիկ յառաջնում ամի իշխանութեանն Կոստանդեայ, այն է` յամի Տեառն 1095. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՇԽԴ. ՚ի քահանայապետութեան Ուրբանեայ Երկրորդի` ըստ յորդորելոյ ուրումն մեծի միայնակեցի` որոյ անուն էր Պետրոս, սահմանեցաւ յարեւմուտս ՚ի մէջ Լատինացւոց միաբանութիւն ինչ հոգեւոր վասն սուրբ երկրին, այսինքն վասն ազատելոյ զԵրուսաղէմ եւ զսահմանս նորա ՚ի ձեռաց այլազգեաց. եւ այն միաբանութիւն կոչեցաւ խաչակրաց. զի որք միանգամ մտանէին ՚ի համար նոցա, կրէին յաջոյ ուսս իւրեանց զկարմրերանգ նշան սրբոյ խաչին:
       Ապա եկին ժողովեցան բազմութիւնք յոյժ ազգաց քրիստոնէից ՚ի կողմանց կողմանց, յիտալացւոց, ՚ի գաղղիացւոց, ՚ի սպանիացւոց, ՚ի գերմանացւոց, եւ յայլոց ազգաց արեւմտեայց. զորս ՚ի հասարակի կոչեմք լատինացիս. եւ կարգեցան ՚ի գունդս գունդս. եւ պատրաստեցան գալ յԱրեւելս: ՚Ի վերայ ամենայնի սոցա կացուցաւ առաջնորդ եւ զօրավար Կոնդոպրէ կամ Կոտեֆրիտոս Բուղեան` իշխանն Լոտարինգիոյ` այր հզօր եւ բարեպաշտ . եւ յետ նորա այլ եւս մեծամեծ հազարապետք. յորս երեւելի էին սոքա. Բաղտովինոս կամ Բաղտին, եւ Եւստաքիոս եղբարք Կոնդոպրեայ. Պեմունդ կոմս. Տանգրի. Սինկեղ կամ Զնճիլ. Սուպերթ. միւս Բաղտին. Ճոսլին. եւ այլն: Ընդ որս եւ եպիսկոպոսունք եւ քահանայք եւ սարկաւագունք բազում:
       ՚Ի խաղալ սոցա յարեւելս` թէպէտ եւ բազումք մեռան յաշխատութեանց ճանապարհի, բազումք եւս յարշաւանաց այլազգեացն, եւ յոլովք ՚ի գաղտնի դաւաճանութենէ Յունաց, բայց այսու ամենայնիւ վեց հարիւր հազար հետեւակք, եւ հարիւր հազար հեծելազօրք ողջամբ եւ անարատ հասին ՚ի Բիւթանիա գաւառ` որ այժմ Պօլլի ասի. եւ պատերազմեալ ընդ քաղաքին Նիկիոյ որ է Իզնիկ, եւ ընդ այլ քառասուն եւ մի քաղաքաց, եւ ընդ երկու հարիւր շինից եւ աւանից` առին զայնս ՚ի ձեռաց այլազգեաց. եւ զՆիկիա քաղաք ետուն Ալեքսի կայսեր Յունաց ՚ի պարգեւս: Յայսչափ պատերազմունս եւ ՚ի բազմապատիկ հարուածս` որովք տիրեցին այնչափ քաղաքաց եւ գաւառաց, անկան ՚ի նոցանէ ոգիք երեքտասան հազար. եւ ՚ի թշնամեաց ոգիք իբր երկու հարիւր հազար:
       գ. Եւ ապա ՚ի խաղալ նոցա ՚ի վերայ Անտիոքայ, կամելով ընդ կարճոյ ճանապարհ գնալ` խորհեցան անցանել առ Տորոս լերամբ. եւ առաքեալ հրեշտակս առ Կոստանդին մեծ իշխան Հայոց` խնդրեցին ՚ի նմանէ, զի տացէ նոցա անցս, եւ առաջնորդեսցէ ընդ դիւրին ճանապարհ. եւ առաքեսցէ եւս առ նոսա գունդ մի զօրաց, որք տեղեակ իցեն հնարից այլազգեաց եղելոց ՚ի կողմանսն յայնոսիկ:
       Իսկ բարեպաշտ իշխանն Կոստանդին ոչ միայն արար զամենայն` զոր խնդրեցին սպայք Լատինացւոց, այլեւ յաւել ՚ի նոյն եւ գործ իմն մեծի սիրոյ, որ եղեւ այս. զի ՚ի պաշարել նոցա զԱնտիոք քաղաք` պակասեցաւ պաշար կերակրոյ նոցին, եւ անկաւ սով մեծ ՚ի բանակի նոցա. որով եւ բազումք մեռան: Զայն լուեալ Կոստանդեայ իշխանին` առաքեաց առ նոսա կերակուր առատ, մինչեւ բաւական լինել այնչափ բազմութեան աւուրս ոչ սակաւ: Զսոյն արարին հրամանաւ Կոստանդեայ եւ երկոքին իշխանք Հայոց նիզակակիցք նորա` Բազունի եւ Օշին, եւս եւ Գող Վասիլ եւ Ապիրատ եւ այլք` հանդերձ վանորէիւք Սեաւ լերինն առ Տորոսիւ:
       Զայսպիսի բարերարութիւն Կոստանդեայ տեսեալ Լատինացւոց, վաղվաղակի յետ առնլոյ զԱնտիոք քաղաք` առաքեցին առ նա զբազմապատիկ ընծայս եւ զարդս. եւ կացուցին զնա մարգէղ կամ ասպետ, եւս եւ հիւպատոս ազգին իւրոյ (զոր ոմանք կոչեն գունց կամ գօնսոլ ). եւ բազում տրովք եւ պատուով դարձուցին զգունդ զօրաց նորա առ նա: Զայս գործ Հայոց բազում դրուատանօք յիշէ եւ սրբազան պապն Գրիգոր երեքտասաներորդ , այն` որ նորոգեաց զտումարն Հռովմայեցւոց. քանզի գրէ ՚ի կոնդակի իւրում` զոր արար վասն Հայոց յամի Տեառն 15 84. այսպէս. *«Բաց ՚ի բազմադիմի երախտեաց` զոր եցոյց ազգդ այդ առ եկեղեցի եւ առ քրիստոսական ժողովուրդ, արժանի անմոռաց յիշատակի` եւ մեծ եւս է այն գործ, զոր արարին հայք ՚ի գնալ իշխանաց եւ զօրաց քրիստոնէից բազում անգամ յառումն սուրբ երկրին. զի ոչ այլ ազգք եւ ոչ այլ ժողովուրդք այնպէս յօժարամիտ եւ զուարթագին գանձինս ընծայեցուցին ՚ի սատար օգնականութեան` որպէս հայք, որք զօրոք եւ երիվարօք, զինուք եւ թոշակօք, խորհրդով եւ ամենայն նպաստիւք ձեռնտու եւ զօրավիգն եղեն քաջութեամբ եւ հաւատարմութեամբ առ քրիստոնեայս յայնմ մեծի եւ ՚ի կարեւոր պատերազմի»:
       Դիմեալ ապա Լատինացւոց բազում յաղթութեամբք` հասին յԵրուսաղէմ քաղաք ՚ի յունիսի. 5. եւ պաշարեալ զաւուրս քառասուն` առին զայն ՚ի յուլիսի. 15. յաւուր ուրբաթու. եւ յետ ութն աւուրց կացուցին թագաւոր Երուսաղէմի զԿոնդոպրէ: Եւ անտի յարձակեալ այլոց Լատին իշխանաց զօրօք իւրեանց յայլեւայլ տեղիս ` տիրեցին բազում քաղաքաց ՚ի Փոքուն Ասիա եւ ՚ի Միջագետս Հայոց եւ Ասորւոց. ՚ի մէջ որոց էառ Բաղտին կամ Պաղտին իշխանն զԵդեսիա քաղաք: Զպատերազմաց սոցա բազում ինչ պատմին ՚ի պատմագիրս Լատինացւոց արժանի լսելոյ. բայց քանզի այնք արտաքոյ են մերոյ պատմագրութեանս, զանց առնեմք գրել: Իսկ եթէ կամիցիս սակաւուք տեղեկանալ, գտանես եւ ՚ի գիրս Մատթէոսի Ուռհայեցւոյն. որ ըստուգութեամբ եւ անվրէպ պատմէ զայսցանէ համառօտ` ականատես գոլով եղելոցն. զի յաւուրս նորա գործեցաւ այս ամենայն:
       դ. Ըստ գրելոյ սորին Ուռհայեցւոյ եւ այլոց եւս` ՚ի ժամանակի առմանն Երուսաղէմի` անդ գտաւ եւ մեծն Գրիգոր Վկայասէր. որ կրկին անգամ գնացեալ էր ՚ի Սուրբ Տեղիս վասն ուխտի. եւ թէպէտ վտանգեցաւ յայլազգեաց ՚ի շփոթիլ նոցա ընդ պաշարումն քաղաքին, բայց խնամով Տեառն անվնաս զերծաւ. եւ ապա դարձ արարեալ ուրախութեամբ` եկն եւ բնակեցաւ յառաջին կայանս իւր ՚ի Սեաւ լերինն առ Տորոսիւ յԱրեգի վանսն. ուր եւ ժողովեաց առ ինքն արս իմաստունս եւ բանիբունս յազգէ իւրմէ եւ յազգէ Յունաց եւ Ասորւոց. եւ ՚ի ձեռն նոցա անդադար պարապէր ՚ի թարգմանութիւն զանազան գրոց` մանաւանդ վարուց սրբոց: Ունէր առ իւր եւ զիմաստասէր ոմն յազգէ Յունաց Թէոփիստէ անուն` տեղեակ լեզուին Հայոց. որում ետ թարգմանել ՚ի ձեռն Կիրակոսի վարդապետի զմեկնութիւն Յովհաննու արարեալ յՈսկեբերանէ. զոր եւ նա ինքն Կիրակոս սրբագրեաց ընդ հայկական ոճոյ. զորմէ կարես տեսանել ՚ի յիշատակարանի նորին ՚ի վերջաբանութեան այնր մեկնութեան: Նոյնպէս եւս ՚ի ձեռն նորին Թէոփիստեայ ետ թագմանել զվարս Ոսկեբերանին եւ Գրիգորի Աստուածաբանի. եւ յանձն արար աշակերտին իւրում Մատթէոսի երիցու ըստ ոճոյ Հայոց յօրինել զայն. որպէս գրէ նա ինքն Մատթէոս. զորոյ զձեռագիրն ունիմք առ մեզ` գրել ՚ի թուին Հայոց իբր ՇԾԴ: Սոյն այս Թէոփիստէ Իմաստասէր թախանձանօք աղաչեցեալ ՚ի Բալուեցւոյ ումեմնէ յազգէ Հայոց, գրեաց թուղթ առ հայս, եւ առ իշխանն Տասնոյ Ճորտուանէլ որդի Թոռնկան. յորում ցուցանէր` թէ յոյնք յի՞նչ միտս ասեն ՚ի Քրիստոս երկու բնութիւն. եւ թէ քանի՞ ուղիղ է դաւանութիւն ժողովոյն Քաղկեդոնի, եւ համաձայն մտաց սրբոց հարց, եւ այլ ինչ բազում, եւ յորդորէր զամսին ՚ի միաբանութիւն. այլ ոչ այնչափ քրիստոնէական սիրով` որչափ խիստ եւ դառն բանիւք, որովք նմանեցուցանէր զազգն այլեւայլ այլանդակ իրաց, այսինքն Սադայէլի, Յուդայի եւ այլն:
       ե. Էր յայնժամ վարդապետ ոմն Հայոց Պօղոս Տարօնացի, որ նստէր ՚ի վանս Ղազարու` որ եւ ասի առաքեալք Մշոյ` յերկրին Տարոնոյ մօտ յԱշտիշատ: Սա ընթերցեալ զթուղթն Թէոփիստեայ` վառեցաւ յանհնարին սրտմտութիւն . եւ գրեաց պատասխանի ՚ի թուին Հայոց ՇԾ. յորում փոխանակ շահելոյ սիրով զսիրտս Յունաց` առաւել եւս սաստկացոյց զգրգիռ թշնամութեանն. եւ կամելով գերազանցել քան զեղանակ ըստգտանաց Թէոփիստեայ` ոչ փոյթ կալաւ զգօնութեամբ ճշմարտութիւն ինչ առաջի դնել, այլ լոկ պարսաւանս եւ ցոյց մրրկայոյզ բարկութեան: Եւ յետ քսան ամաց հասեալ ՚ի ծերութիւն` աւելի եւս ընդարձակեաց զայն թուղթ, եւ արար գիրք մի. եւ փոխանակ մեղմացուցանելոյ զբանսն եւ մաքրելոյ ՚ի թիւրութեանց եւ ՚ի ստութեանց` յաւէտ եւս խստացոյց, եւ ելից սուտ վկայութեամբք եւ սուտ պատմութեամբք, զկծեցուցիչ նախատանօք եւ դառն կշտամբանօք: Զայսոսիկ եւ ինքն իսկ գրօղն ճանաչելով խոստովանի. յերես 17. 24. 284. 318. եւ 319. թէ շարժեալ ՚ի ցասումն ՚ի բանից Թէոփիստեայ` սրտմտութեամբ բանակռուի. եւ յաւելու ասել անդ, թէ որպէս տուեալ է ՚ի Հոգւոյն ումեմն այսպիսի եւ ումեմն այնպիսի շնորհք, եւ ինձ ասէ տուեալ է այսպիսի բանակռուութիւն: Իսկ վախճան եւ դիտումն բանակռուութեան սորա, որպէս եւ Թէոփիոտեայն` ոչ այլ ինչ է, բայց եթէ զի իբրեւ դատաւոր եւ ծեր ՚ի մէջ ազգին` խտրոց արկցեն բաժանման անդամոցն Քրիստոսի. որոց բանից նմանն մինչեւ ցայն վայր չէր երեւեալ ՚ի մէջ Հայոց եւ Յունաց: Ուստի եւ իրաւամբք յանդիմանէ զսոսա Ներսէս Լամբրոնացի յատենաբանութեան իւրում` յուղղել նորա զբան իւր ՚ի դէմս այսպիսեաց. *«Ո'վ ծեր եւ դատաւոր ասէ, եթէ չար է հերձել զՔրիստոսի անդամսն, եւ վասն այսորիկ եղբայրն ՚ի քէն նախատի, դու է՞ր գուն գործեալ առ ՚ի նոյնդ ջանաս տառից գրութեամբ: Թերեւս ո՞չ ուսար, թէ մի ' յաղթիր ՚ի չարէն, այլ` յաղթեա ' բարեաւն չարին. թերեւս ո՞չ լուար` մի ' լինել բանակռիւ յոչինչ պէտս եւ ՚ի կործանումն լսողաց: Զսրտնութիւնդ դարձուցեալ ՚ի սատանայէ ` ընդդէմ եղբօ՞րն կագես. եւ զայս ոչ բանիւ լոկով, այլ` արձանագրութեամբ. եւ հիմն ունիս քեզ ո'չ զսէրն` որ ՚ի Քրիստոսէ, այլ` զմախանսն, որ ՚ի բանսարկուէն»:
       Զայս գիրք Պօղոսի Տարոնացւոյ մերժեցին Հայք ՚ի ժամանակս Մխիթարայ կաթուղիկոսի ՚ի բանն` զոր գրեցին ՚ի Հռովմ. որպէս է տեսանել ՚ի հաւաքմունս ժողովոց. հատոր ԻԵ. երես 1267: Եւ յետ ժամանակաց փոխանակ այրելոյ զսա տպագրեցին ոմանք ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի թուին Հայոց ՌՄԱ. որոյ իբր վերակացու եւ սրբագրիչ եղեւ երէց ոմն անարգ, զոր ազգ մեր իսկ մերժեալ էր յեկեղեցւոյ վասն մերժելոյ նորա զեկեղեցի: Իսկ ինքն Պօղոս Տարոնացի մեռաւ ՚ի թուին Հայոց ՇՀԲ. եւ թաղեցաւ ՚ի նոյն վանս Ղազարու: