Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Սարգիս վարդապետ` որպէս եդաք ՚ի պատմութեան, աշակերտակից էր Ներսեսի Շնորհալւոյն, եւ զի քաղցր են յոյժ եւ սորա բանք, սա եւս յոմանց կոչեցաւ Սարգիս Շնորհալի: Զսա ընդ հերետիկոսս դասէ Կլեմէս Գալանոս ՚ի յառաջաբան. հատոր Բ . եւ հատոր Գ. երես 241 եւ պատճառն է, զի համարի` թէ սա իցէ նա ինքն Սարգիս աշակերտ Յովհաննու Մայրագոմեցւոյ. բայց յայտ է ամենեցուն` թէ այն Սարգիս էր յեօթներորդ դարուն. իսկ սա յերկոտասաներորդ դարուն : Զհերետիկոսութենէ աշակերտի Մայրագոմեցւոյն ամենայն պատմիչք մեր վկայեն. իսկ զուղղափառութիւն սորա ոչ միայն պատմիչք մեր` այլեւ գրուածք իւր յայտնի ցուցանեն: Զայս մա'րթ էր ընդունիլ եւ Կլեմէսի իսկ, զի սա ինքն Կլեմես` որ հերետիկոս համարի զՍարգիս վարդապետ. բնաւ ինչ հերետիկոսական բան ՚ի նմանէ ոչ բերէ` ՚ի մէջ, այլ` զուղղափառականս. զի հատոր Գ. երես 242. առաջի դնէ վկայութիւն ինչ ՚ի գրոց նորա առ ՚ի ցոյց գլխաւորութեան սրբոյն Պետրոսի. եւ յաւելու եւս ` թէ Յովհաննէս Խուլ վարդապետ զայս ինչ բան ուղղափառ վարդապետութեան բերէ ՚ի Սարգսէ վարդապետէ: Եթէ Կլեմէս եւս ընթերցեալ էր ողջոյն զգիրս Սարգսի, ոչ զմի այլ զհազարաւոր վկայութիւնս կարէր բերել ՚ի հաստատութիւն ուղղափառութեան. բայց որպէս յայտնի երեւի, բնաւ չէ ' տեսեալ զգրուածս նորա. այլ միայն զճառս ինչ մեկնութեան, յորմէ առեալ է զնախայիշեալ բանսդ:
       Այլ աստ գիտել արժան է, զի ՚ի տպագրեալ գիրս սորա` որ ասի մեկնութիւն կաթուղիկեայց, մուծեալ են անզգոյշք եւ հակառակասէրք զբանս սուտս եւ զբառս օտարս եւ աւելորդս. եւ փոփոխեալ են զիմաստս գրութեան հեղինակին. եւ խանգարեալ են ՚ի տեղիս տեղիս զուղղութիւն վարդապետութեան նորա. սմին իրի եթէ ուղղափառ վարդապետ ոք ընթերցցի զայն` տարակուսի ուրեք ուրեք ՚ի վերայ նորա : Բայց բաղդատեալ մեր զայն ընդ ձեռագիրս` այլազգ գտաք. եւ ջանացաք ՚ի ձեռս բերել նաեւ զբուն գաղափարն զայն` յորմէ օրինակելով տպագրեալ են: Գտաք եւ զայն ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ գնեցաք իբրեւ զգանձ ցանկալի` առանց խնայելոյ ՚ի ծախսն: Եւ յորժամ ընթերցաք բաղդատութեամբ տպագրելոյն, զարմացաք յոյժ. զի ոչ գտաք երես մի, ուր չէր մուծեալ խանգարութիւն ինչ, կամ յաւելով եւ կամ ջնջելով. յորս ուրեք ուրեք նաեւ զանարժան բանս են յաւելեալ զթ:
       ՚Ի ձեռագիրն ՚ի սկզբան մեկնութեան երկրորդ թղթոյն Պետրոսի. երես 660. դնի. *«Նմանապէս եւ աստանօր զկարծիս հերձուածողականս բացամերժեցին, զՆեստորին, եւ զԴէոդորին, զՊաւղեայ Սամոստացւոյ եւ զՍեւեռիոսի Անտիոքացւոյ »: Յայս բան տե'ս զի'նչ գործեալ է տպագրօղն. յետ բառիցդ *«զՊաւղեայ Սամոստացւոյ եւ զՍեւեռիոսի Անտիոքացւոյ ». քերեալ է զերկուս անուանս այլոց եւս հերետիկոսաց. ջնջեալ է եւ զնշան նոցին, մինչեւ անհնար լինիլ ումեք զայն ընթեռնուլ. գուցէ էին անուանք Պետրոսի Գայլոյն եւ Տիմոթէոսի Կուզին. բարձեալ է եւ զանուն Սեւեռի : Եւ յետ այսպէս ջնջելոյ եւ բառնալոյ` գրեալ է անդանօր կապարագրչաւ զանուն սրբոյն Լեւոնի. եւ զի մի ' շփոթեսցի կապարաշարն` նորոգ եդեալ է ՚ի լուսանցսն. *«եւ զԼեւոնի Հռօմայեցւոյ »: Ուստի եւ այն բան Սարգսի ՚ի տպագրեալն. երես 508. եդեալ է այսպէս. *«Նմանապէս եւ աստանօր զկարծիս հերձուածողականս բացամերժեցին, զՆեստորին, եւ զԹէոդորին, եւ զՊօղեայ Սամոստացւոյ, եւ զԼեւոնի Հռօմայեցւոյ »: Տեսանե՞ս թէ զիա'րդ զբան վարդապետին ապականեալ են. եւ այս` յաւէտ յանդգնութեամբ քան թէ անգիտութեամբ : Իսկ զորս յաւելեալ են տգիտութեամբ` գրեթէ անհամար են. թո'ղ զխանգարմունս շարադրութեանց:
       Նաեւ ՚ի հին ձեռագիր օրինակս իսկ բարձեալ են ոմանք զայլեւայլ բանս ուղղափառ վարդապետութեան նորա. որպէս յայտնի տեսանի հետաքննին ընթերցողաց: Զայս վկայէ եւ Մխիթար Ապարանցի , որ էր ՚ի կարգէ ունիթօռաց, որ եւ ըստ վկայելոյ իւրոյ` ամս յիսուն դեգերեալ էր յընթերցմունս հին մատենից գրութեան նախնեաց մերոց. եւ հաստատէ բանիւք թէ ինչ ինչ փոփոխեալ է ՚ի գիրս Սարգսի ՚ի տգիտաց:
       Եւ դարձեալ գիտել արժան է, զի ոչ յայս գիրք միայն, այլ նաեւ յայլ բազում գիրս մուծեալ են հակառակասէրք բազում մեծամեծ խանգարմունս` մանաւանդ ՚ի տպագրեալս. եւ զի չէ տեղւոյս քննել զամենայն զմին յայնց բերից յառաջ. այն է` մեկնութիւն մեծին Խոսրովու ՚ի վերայ բանից ժամագրքին, զոր հաւաքեալ է Մովսէս վարդապետ: Զայս գիրք ետ տպագրել Ղազար Ջահկեցի` մինչչեւ էր նստեալ կաթուղիկոս. եւ զոր ինչ եգիտ անդ ներհակ իւրում վարդապետութեան` ՚ի բաց եհան անտի, եւ զոր ինչ եգիտ յաղաւաղ օրինակս` եմոյծ զայնս ըստ հաճոյս իւր. որոյ տարացոյց լիցի այս, զի յերես 176 եդեալ է. *«Յամօթ լիցին երկաբնակք. եւ այլն ». եւ ահա այս բան ոչ գտանի յընտիր ձեռագիրս:
       Ուրեք ուրեք եւս բարձեալ է *«՚ի միջոյ զհատուածս բանից. որոց ապացոյց լիցի այս. զի ըստ հին ձեռագիր օրինակաց ՚ի մեկնութեան լոյս զուարթին` գրէ Խոսրով` ՚ի սկզբան զայսպիսի ինչ. *«Նախ քան զտեսութիւն բանիս` պատշաճ վարկանիմ զողբերգական բերել յառաջ զբան, զտարտամութիւն ոմանց աւաղել եւ այլն »: Ուր եւ կշտամբէ զոմանս ՚ի տխմարաց, որք մարտնչին վիճաբանելով ընդ այլ ազգս քրիստոնէից. եւ զսիրօղս ճշմարտութեան ասէ ծայթ կարդան. եւ այլն: Եւ ահա զայս բան իսպառ ՚ի բաց թողեալ է տպագրօղն. յերես 321: ՚Ի տեղիս տեղիս եւս եդեալ է զճառս ինչ Յովհաննու Իմաստասիրի, բայց կրճատելով եւ աղաւաղելով. եւ ուր յիշի յարգութեամբ անուն Եզրի, ՚ի բաց եդեալ է զայն. եւ զճառ մի եւս Իմաստասիրին յապաւելով եդեալ է յանուն Մովսէսի Քերթողահօր. յերէս 130:
       Իսկ թէ ՚ի ձեռագիր մատեանս ո'րչափ ինչ յաւելեալ կամ պակասեցուցեալ են, չէ ' հարկ երկար գրել. ո'չ ասեմ զսխալանացն` որք սպրդին ՚ի գաղափարելն, զի այս յամենայնի կարէ պատահիլ, այլ ` զայնց բանից` որք հակառակասիրութեամբ կամ տգիտութեամբ յաւելեալ են, կամ հատեալ, որպէս յայտնի տեսանի այս ՚ի Յայսմաւուրս, ՚ի Ճառընտիրս, ՚ի Կանոնագիրս, ՚ի Պատմագիրս. եւ այլն: ՚Ի մէջ բերից աստ միայն զգիրս պատմութեան Վարդանայ, զորոյ ունիմք ՚ի գրատան մերում զերիս օրինակս. մինն ՚ի սոցանէ գրեալ է ՚ի թուին Հայոց իբր ՉԽԵ. մօտ ՚ի ժամանակս նորին Վարդանայ յաւուրս Ստեփաննոսի Սիւնեցւոյ Ուռպելեանց, եւ ՚ի կիր առեալ ՚ի նմանէ. որպէս դնի ՚ի յիշատակարանի նորա. արդ` յայսմ հին ձեռագրի դնի այսպիսի ինչ. *«՚Ի Չ. թուին շարժեցաւ խնդիր ՚ի մեծ պապէն Հռովմայ. եւ գրեաց յազգս ամենայն քրիստոնէից, եթէ պա'րտ է զԱմենասուրբ Հոգին Աստուած` խոստովանել ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ բղխեալ: Եւ ոչ եղեւ հաճոյ Ասորւոց եւ Յունաց եւ Վրաց, բաց ՚ի Հայոց` որք քննեցին զդաւանութիւն առաջնոց սրբոց ՚ի ձեռն աստուածամերձ վարդապետին Վանականի. եւ գտին զայն համախոհ երեւելի արանց փառաւորաց, Աթանասի, Գրիգորի Աստուածաբանի , Գրիգորի Նիւսացւոյ, Գրիգորի Լուսաւորչին, եւ այլոց սրբոց »: Զայս եդեալ եմք ամբողջ եւ ՚ի պատմութեան. գլուխ ԼԱ. երես 237:
       Երկրորդ օրինակն այսր գրոց Վարդանայ փոքր մի յետոյ է գրեալ, ՚ի թուին Հայոց ՉԾԶ. եւ բարձեալ է անտի իսպառ այդ պատմութիւն: Իսկ երրորդն գրեալ է ՚ի յետին ժամանակս, յորում` այդ պատմութիւն թէպէտ եւ եդեալ է ամբողջ, բայց բարձեալ է ՚ի նմանէ բառդ բաց ՚ի. եւ գրեալ է այսպէս. *«՚Ի Չ. թուին շարժեցաւ խնդիր ՚ի մեծ պապէն Հռովմայ ամենայն քրիստոնէից, թէ պարտ է զԱմենասուրբ Հոգին Աստուած` խոստովանիլ բղխեալ ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ. եւ ոչ եղեւ հաճոյ Ասորւոց, Յունաց, եւ Վրաց, Հայոց. որք քննեցին զդաւանութիւն առաջին սուրբ հարցն ՚ի ձեռն աստուածաբան վարդապետին Վանականի, եւ գտին համախոհ արանց փառաւորաց, Աթանասի, Գրիգորի Աստուածաբանի, եւ Նիւսացւոյն եւ Լուսաւորչին, եւ այլոց սրբոցն »: Ուր ահա զկնի բառիդ վրաց` բարձեալ է հակառակասէր ոք զբառդ բաց ՚ի. բայց անմտածութեամբ է արարեալ զայդ. նախ զի կարգ տեղւոյն յայտնի երեւեցուցանէ` թէ բարձեալ է ինչ անտի. ապա թէ ոչ` այն ասացուած բանի ամենեւին շփոթ մնայ: Երկրորդ` զի հետագայ բանն` զոր ասէ, թէ քննեցին եւ համախոհ գտին սուրբ հարց զխնդիր պապին, յայտ առնէ` թէ կամ հայք էին որք զայն քննեցին եւ համաձայն գտին, կամ յոյնք եւ կամ այլք, եւ զի յոյնք ոչ ընկալան. եւ ոչ այլք, ապա հայք էին` որք ընկալանն. որպէս եւ երկար գրէ Կիրակոս աշակերտակից նորին Վարդանայ: Երրորդ` զի ասէ թէ ՚ի ձեռն Վանական վարդապետի քննեցին, արդ յայտ է թէ Վանական վարդապետ ոչ միայն ընկալաւ զայդ, այլեւ գրովք հաստատեաց, ցուցեալ պէսպէս պատճառօք` թէ Հոգին Սուրբ ելանէ ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ. տե'ս ՚ի պատմութեան. գլուխ ԼԱ:
       Տեսանե՞ս ահա` թէ զիա'րդ խանգարեն զգրեանս հակառակասէրք, որով ոչ միայն բանք ուղղափառ վարդապետաց ՚ի հերձուածողական միտս շրջին, այլեւ նոքին իսկ վարդապետք իբր հերձուածօղ համարեալ լինին, եւ ուղղափառութիւն գրուածոց նոցա անհետ լինի: