Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Եդեսիա քաղաք` այն ինքն է Ուռհայ ՚ի Միջագետս, որ բազում պատերազմունս կրեաց ՚ի սկզբանէ հետէ, եւ յետ ամենայնի անկաւ ՚ի ձեռս Լատինացւոց, զայսու ժամանակաւ` յորժամ սկսաւ Թորոս տիրանալ երկրին Կիւլիկիոյ` անկաւ ՚ի ձեռս այլազգեաց: Քանզի ամիրայն բերիոյ Զանգի անուն որդի Աղսնգուրայ տեսեալ, թէ կոմս քաղաքին Ճոսլին կամ Ժոսկելինոս լատինացի որդի առաջնոյ Ճոսլինայ` յանհոգս կայ, եւ քաղաքն չունի բաւական պատրաստութիւն պատերազմելոյ, եդ ՚ի մտի յարձակիլ ՚ի վերայ նորա . որոյ վասն վարձեալ զօրս յարաբացւոց եւ ՚ի Պարսից եւ յայլոց ազգաց` յանակնկալ պահու եկեալ պաշարեաց զայն. եւ սկսաւ պատերազմիլ ընդ նմա բազում աւուրս պէսպէս մեքենայիւք, ռմբաքարօք եւ նետիւք. եւ յանհնարինս տագնապեցոյց զնա: Յայսմ պաշարման ` ՚ի քաղաքի անդ էին Ստեփանէ եւ Մլեհ եղբարք Թորոսի իշխանին Հայոց, որք եւ հնարիւք իմն ելեալ անտի` փախեան եւ գնացին առ եղբայր իւրեանց Թորոս. որպէս ասացաք ՚ի նախընթաց գլուխդ:
       Իսկ Զանգեայ տեսեալ, թէ ոչ կարէ պատերազմաւ առնուլ զքաղաքն. խօսեցաւ ընդ քաղաքացիսն երդմամբ, եւ ասէ. եթէ տայք ինձ զքաղաքդ, խաղաղութեամբ մտանեմ ՚ի ներքս, եւ ոչ ումեք առնեմ ինչ չար. իսկ եթէ ոչ տայք, ոչ դադարիմ ՚ի պատերազմելոյ. բայց գիտասջի'ք եւս, զի յետ առնլոյ զքաղաքդ` զամենեսին զձեզ ՚ի բերան սրոյ կոտորեցից յանխնայ:
       Զայս լուեալ քաղաքացւոցն` ժողովեցան ՚ի մի առ հասարակ լատինք եւ հայք, յոյնք եւ ասորիք յամենայն հասակաց, եւ ուխտ եդին ՚ի մէջ իւրեանց` պատերազմիլ քաջութեամբ ընդ թշնամիս մինչեւ ցմահ վասն հաւատոյ, եւ ոչ տալ զքաղաքն ՚ի ձեռս նոցա: Յայս ուխտ պայմանի հաստատեալ նոցա` սկսան ամենայն զօրութեամբ մարտնչիլ ընդ թշնամիսն. ակն ունելով օգնականութիւն գտանել ՚ի կոմսէն Անտիոքայ, որ կոչիւր Պեմունդ Երկրորդ. բայց նա վասն խէթ ունելոյ ընդ Ճոսլինայ` ոչինչ օգնեաց նմա. ոչ ետ ձեռն եւ թագաւորն Երուսաղէմի որ կոչիւր Բաղտին երրորդ:
       բ. Գիտացեալ թշնամեացն, թէ նոքա վստահացեալ են յօգնութիւն այլոց` եւ վասն այնր քաջանան ՚ի մարտ, առաւել եւս սաստկացուցին զպատերազմն. մինչչեւ հասեալ իցէ ասեն օգնութիւն առ նոսա, առցուք զքաղաքդ. բայց ոչինչ կարացեալ յաղթել` սկսան ապա շուրջանակի փորել զհիմունս պարսպին, որով թէպէտ եւ բազումք ՚ի նոցանէ ՚ի խուռն յարձակմանէ նետից եւ նիզակաց` որք ՚ի վերուստ հոսէին, մեռանէին, բայց ոչինչ հայելով ՚ի վտանգ մահու անձանց` միախուռն եւ մեծաւ փութով աշխատէին ՚ի փորել եւ ՚ի բաց հանել զմեծամեծ քարինս ՚ի հիմանց անտի. մինչեւ կործանեցին իսկ զբազում տեղիս. եւ բացաւ նոցա մուտ ՚ի ներքս խաղալոյ:
       Զայս տեսեալ քաղաքացւոցն` ամենեւին ոչինչ լքան ՚ի պատերազմելոյ. այլ քաջալերեալ զմիմեանս` զօրացուցին զմարտն առաւել եւս. եւ առ Աստուած խրախուսեալ` ընդդէմ զինուց թշնամեացն արիաբար նահատակէին: Եւ իբրեւ ետես զանգի, թէ դժուարին է նմա խաղալ ՚ի ներքս, ետ քարոզ կարդալ ՚ի բանակի անդ իւրում, եւ ասել. տաց ամենայնի զամենայն աւար եւ զգերութիւն քաղաքիդ, եթէ զօրասջիք ՚ի պատերազմիլ: Եւ անդէն հրամայեաց հնչեցուցանել միանգամայն զամենայն փողս պատերազմի, եւ առ հասարակ ամենեցուն միաբերան աղաղակել, եւ միահաղոյն դիմել ՚ի ներքս` զիա'րդ եւ յաջողեսցի:
       Յայս գոչիւն աղաղակի նոցա` թէպէտեւ զահի հարան քաղաքացիքն, որք եւ մեծապէս վաստակեալ էին ՚ի պատերազմելոյ. զի ամսօրեայ ժամանակ տեւեաց մարտն. բայց այսու ամենայնիւ ընդդէմ դարձեալ` արգելուին զմուտ նոցա: Եւ սակայն ՚ի միում կողման պարսպին ոչ կարացեալ զդէմ ունիլ` նահանջեցան յետս. եւ ընդ այն` մուտ գտեալ թշնամեաց ` հորդան ետուն, եւ խաղացին ՚ի ներքս. եւ որպէս վկայեն բազում պատմիչք յազգէն լատինացւոց, պատճառ այսր մտից նոցա եղեւ այր ոմն չար ՚ի քաղաքացւոց անտի, որ թշնամութեամբ էր ընդ լատինացիս:
       գ. Իբրեւ տեսին ժողովուրդք քաղաքին զյորդել թշնամեաց ՚ի ներքս, սոսկացան յոյժ. եւ չգտեալ զայլ հնարս` սկսան ցրուիլ եւ փախչիլ. ոմանք արտաքոյ քան զքաղաքն, եւ ոմանք ՚ի դղեակն` այսինքն ՚ի ներքնաբերդն: Այլ որ պահապան էր դղեկին, փակեաց զդուռն ընդդէմ նոցա, եւ ոչ եթող եւ ոչ միոյ ՚ի նոցանէ մտանել ՚ի ներքս. եւ նոցա կուտեալ առ դրունս դղեկին, եւ զմիմեամբք դիզեալ` վտանգէին զմիմեանս. եւ յետս դառնալ եւս ոչ զօրէին յահէ թշնամեաց, որովեւ բազումք անդէն ՚ի խռան ՚ի միմեանց խեղդեցան: Յայնժամ Ճոսլին կոմսն անկեալ ՚ի յուսոյ ազատութեան` եմուտ ՚ի կերպարանս աղքատի. եւ փախուցեալ ՚ի քաղաքէ անտի` դիմեաց ՚ի Թլպաշար քաղաք. զի եւ այն սահմանք ընդ իշխանութեամբ նորա էին: Իսկ թշնամեացն տեսեալ զխուճապումն փախստականաց, սուր եդեալ ՚ի վերայ` կոտորեցին զնոսա, զորս գտին առ դրան դղեկին, եւ զորս ՚ի հրապարակի. զորս ՚ի տան` եւ զորս ՚ի փողոցի այլ զմանկահասակս ՚ի գերութիւն վարէին: Յայնմ պահու աղետից եդին գանձինս ՚ի վտանգ մահու ՚ի վերայ հօտին` չորեքին եպիսկոպոսունք չորից ազգաց որք կային ՚ի քաղաքի անդ, այսինքն են` եպիսկոպոսն Լատինացւոց, Հայոց, Ասորւոց, եւ Յունաց, եւ միջամուխ լեալ ՚ի թշնամիսն` հարին զբազումս ՚ի նոցանէ. այլ վտանգեալ անկաւ անդ լատին եպիսկոպոսն. զոր տեսեալ եպիսկոպոսին Հայոց` առաւել եւս սաստկացոյց զկոտորածն ՚ի թշնամիս, եւ ահ արկեալ սասանեցոյց զնոսա. եւ ապա զերծաւ ՚ի տեղի անքոյթ այլովքն հանդերձ:
       Իսկ այլազգիք իբրեւ կուտեալ դիզեցին ՚ի մէջ քաղաքին զդիակունս հաւատացելոց, խորհեցան ձեռն արկանել եւ յամրականսն, եւ հնարիւք կոտորել զնոսա: Վասն որոյ մատուցեալ զանդեայ ՚ի միջնաբերդն` ձայնեաց ՚ի ներքս, եւ ասէ, եթէ տայք ինձ զդղեակդ, արձակեցից զձեզ անվնաս. ապա թէ ոչ տայք, հանգոյն սոցա կոտորեցից զձեզ: Իսկ որք ՚ի ներքս ՚ի դղեկին էին, թէպէտ եւ ոչ կամէին տալ զայն, բայց քանզի չունէին պաշար կերակրոյ, եւ ոչ ջուր ըմպելոյ, պայման եդեալ ՚ի միջի` յետ աւուրց ինչ ետուն զայն ՚ի ձեռս նորա: Իսկ Զանգի կալեալ զնոսա` կապեաց ձեռս ՚ի յետս. եւ զմի մի ՚ի նոցանէ կացուցեալ ՚ի հեռուստ ՚ի հանդիպոյ` ետ հարկանել նետիւք ՚ի սիրտ նոցա , եւ ասէ. ահա չանիրաւիմ յուխտն իմ. զի ոչ սպանանեմ զձեզ միանգամայն, այլ` մի մի առանձինն:
       դ. Յետ այսորիկ յաւարի առեալ զօրաց նորա զամենայն զքաղաքն` մերկացուցին զնա յամենայն զարդուց նորին, եւ կողոպտեալ, զեկեղեցիս` առին զսպասս նոցին, եւ զսեղանսն կործանեցին. զնշանս սրբոյ խաչին խորտակեցին, եւ զպատկերսն այրեցին. եւ ապա ձայնարկուք նոցուն ելեալ ՚ի բարձր տեղիս եւ ՚ի զանգակատունս` կատարեցին բարձրագոչ զպաշտամունս իւրեանց` ՚ի նշանակ հաստատութեան առման քաղաքին: Այլ բազումք ՚ի նոցանէ` որք էին յազգէ Պարսից, առեալ զարիւն սպանելոցն` օծանէին նոքօք զանձինս. եւ զոմանց զորովայնսն հերձեալ` զլեարդն հանեալ խածանէին. եւ զոմանց զգլուխսն քերթեալ` զմորթ նոցա յինքեանս առնուին. զի տարցին ընդ իւրեանս յաշխարհ իւրեանց ՚ի պարծանս անձանց իւրեանց. եւ ապա բաշխեալ ՚ի մէջ իւրեանց զամենայն զգերիսն` ժողովեցին եւ առին զաւար նոցա եւ զանկելոցն:
       Եւ Զանգի իսպառ տիրեալ քաղաքին, եւ եօթանասուն աւանից նորա` որք շուրջ պատէին զնովաւ, արձակեաց յիւրմէ զզօրս այլոց ազգաց ՚ի տեղիս իւրեանց եւ պահապանս եդեալ ՚ի քաղաքի անդ` գնաց ՚ի վերայ Խլաթայ. ուր եւ ՚ի յաջորդ ամի սպանաւ ՚ի կապարճակրէ իւրմէ: Եւ թէպէտ յետ երկուց ամաց էառ զայն վերստին Ճոսլինն ձեռնտուութեամբ Պաղտունայ կոմսին Մարաշոյ եւ Քեսնոյ, այլ զկնի սակաւ աւուրց կրկին յափշտակեցին զայն այլազգիք. յորում ժամանակի անկաւ ՚ի մարտի նա ինքն Պաղտուն կոմս ցուցեալ զմեծամեծ քաջութիւնս. եւ արար ՚ի վերայ նորա ճառ ողբերգական Բարսեղ Մարաշեցի կամ Քեսունեցի վարդապետ Հայոց` այր իմաստուն եւ սրբակրօն, որ էր հայր խոստովանութեան Պաղտունայ. ըստ որում գրէ Գրիգոր երէց քեսունցի ականատես եղելոցն: Իսկ ինքն Բարսեղ վարդապետ վախճանեցաւ ՚ի թուին Հայոց ՈԺԱ. եւ թաղեցաւ ՚ի Դրազարկ:
       Առումն այսր մեծի քաղաքիս Եդեսիոյ եղեւ յամի Տեառն 1144. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՇՂԳ. ՚ի 23 դեկտեմբեր ամսոյ, յաւուր շաբաթու` ՚ի հնգետասաներորդ ժամու ՚ի ԼԲ. ամի կաթուղիկոսութեան Գրիգորի Պահլաւունւոյ. զորմէ եւ յերկար գրեաց յետ ժամանակաց եղբայր նորա Ներսէս Շնորհալին ողբերգական բանիւք դիմառնաբար եւ ցաւագին նկարագրութեամբ` ՚ի խնդրոյ եղբօրորդւոյ իւրոյ Ապիրատայ պատանւոյ. այն է որդի Շահանայ զօրավարի. ըստ որում յիշատակի անդանօր: Զայսմանէ գրեցին եւ այլք բազումք. ընդ որս եւ Գրիգոր երէց ժամանակակից . որ յաւելու եւս ասել, թէ զանգեայ տեսեալ զկոտորած այնչափ մարդկան` շարժեցաւ ՚ի գութ, եւ արգել զսուրն. թէպէտ եւ առաւել քան զչափն յագեալ էր սուր նորա:
       ե. ՚Ի սոյն աւուրս վախճանեցաւ Մատթէոս Ուռհայեցի. եւ կամ գուցէ յառման անդ քաղաքին Եդեսիոյ անկեալ իցէ ՚ի բերան սրոյ թշնամեաց ընդ այլ բազմութիւնս հաւատացելոց. ուստի եւ ոչ ժամանեաց գրել զայս աղետալի անցս քաղաքին իւրոյ: Սա արար զպատմութիւն Հայոց սկսեալ յաւուրց Աշոտոյ ողորմածի արքային Բագրատունեաց մինչեւ ցժամանակս իւր. ուր գրէ հաւատարմութեամբ եւ բազում ինչ ՚ի վերայ Պարսից եւ Հագարացւոց` Յունաց եւ Լատինացւոց` արժանի տեղեկանալոյ: Իսկ թէ քանի ' աշխատութիւն կրեալ իցէ ՚ի գլուխ տանիլ զայն գործ` ինքն իսկ յիշատակէ բազում ուրեք. եւ ՚ի միում տեղւոջ ասէ. *«ութն ամ անհանգիստ քննութեամբ աշխատ եղէ, եւ զայս ամենայն յօժարեցի ՚ի տեսութիւն եւ ՚ի մատենագրութիւն ածել գրով »: Սա կոչէ զինքն երբեմն վանական, եւ երբեմն վանաց երէց: Զպատմութիւն սորա լրացոյց եւ շարունակեաց Գրիգոր երէց` որ էր ՚ի քաղաքէն Քեսնոյ. եւ վախճանեցաւ իբր քառասուն կամ յիսուն ամօք յետոյ քան զնա:
       ՚Ի ժամանակս սոցա էր եւ Սամուէլ Անեցի` մի յերիցանց կաթուղիկէին Անւոյ. որ հրամանաւ Գրիգորի կաթուղիկոսի եղբօր Շնորհալւոյն արար զքրոնիկոնն , այսինքն է` ժամանակագրութիւն յաղիւսակս բովանդակեալ` հանդերձ մասնաւոր պատմութեամբք. ուր եւ ՚ի խօսիլն ՚ի վերայ կարգի նախնի թագաւորաց եւ գործոց նոցա` առնու բազում ինչ ՚ի բանից Եւսեբեայ Կեսարացւոյ եւ այլոց հին մատենագրաց: Սա ինքն Սամուէլ երէց` ըստ նշանակելոյ իւրոյ` էր աշակերտեալ Գէորգեայ մեծի վարդապետի. որ եւ երեւի լինել Մեղրիկն. եւ ասեն ոմանք` թէ աշակերտեալ էր եւ Սարկաւագ վարդապետի. որպէս եւ բանք իւր վկայեն ըստ իմիք: Կայ եւ այլ Սամուէլ աբեղայ Սկեւռացի յետոյ քան զսա, որ գրեաց զվարս Լամբրոնացւոյն. զորոյ զանունն ունիմք յիշել ՚ի ստորեւ ՚ի գլուխ ԺԷ:
       Այլ մեք դարձցուք ՚ի կարգ պատմութեան գործոցն Թորոսի: