Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Եղիազար վարդապետ Անթապցի` զոր բազում անգամ յիշատակեցաք ՚ի նախընթաց գլուխսդ, քանզի էր այր հզօր բանիւք եւ արդեամբք, եւ ստացեալ էր զմեծ փարթամութիւն, ՚ի բազմաց հետէ երկնէր հանապազ ՚ի մտի լինել գլուխ ազգին Հայոց, եւ նստիլ առանձին կաթուղիկոս ՚ի վերայ այնոցիկ` որք կային ընդ իշխանութեամբ օսմանցւոց, եւ դնել զԱթոռ իւր յԵրուսաղէմ, ուր ունէր զիշխանութիւն փոխանորդութեան եւ գործակալութեան Աստուածատրոյ պատրիարգի, եւ ծանօթ էր երկրին: Այսպիսի խորհրդով ձեռն արկեալ սկսաւ շինել յԵրուսաղէմ զեկեղեցի, զոր յետոյ կոչեաց Էջմիածին: Նոյնպէս կանգնեաց եւ զայլ եկեղեցի յաւանն Ռամլայու` որ եւ ասի Ռէմլէ` ընդ մէջ Յոպպէի եւ Երուսաղէմի. եւ կառոյց վանս ՚ի նմա յանուն սրբոյն Գէորգեայ զօրավարին. եւ ծախեաց վասն այսոցիկ բազում դրամս ՚ի դրունս բդեշխից: Եւ ինքն երբեմն նստէր յԵրուսաղէմ, եւ երբեմն ՚ի Ռամլայ. զոր ոմանք շփոթելով ընդ Հռոմկլայու` Հռոմկլացի կոչեցին զԵղիազար:
       Դէպ եղեւ ՚ի նոյն աւուրս գալ յուխտ յԵրուսաղէմ Խաչատրոյ կաթուղիկոսին Սսոյ. որում բազում սէր եւ մեծարանս պատուոյ ցուցեալ Եղիազարու` եւ ընտելութիւն արարեալ` յանկոյց յինքն զսիրտ նորա. եւ յառանձին պահու ՚ի տեղւոջ ուրեք` կոչեցեալ գլխադիր Սրբոյն Յակոբայ` յայտնեաց նմա զխորհուրդս սրտի իւրոյ. եւ յաւել ասել` թէ ՚ի յաջողել կաթուղիկոսութեան իմոյ ոչ հասցէ քեզ բնաւին վնաս ինչ. այլ մանաւանդ յամի ձեռնտու եղէց քեզ. կալցի ասէ Էջմիածին զիշխանութիւն իւր ՚ի վերայ արեւելեայց եւեթ` որք կան ընդ տէրութեամբ Պարսից. եւ դու զիշխանութիւն քո զառաջին ՚ի սահմանս Կիւլիկիոյ. եւ ես դիւրաւ ձգեմ յիս զամենեսին` որք կան արտաքոյ քումդ վիճակի ընդ տէրութեամբ օսմանցւոց ՚ի բովանդակ Հոռոմստան: Եւ զի Խաչատուր էր պարզամիտ ոք, ՚ի խօսիլն Եղիազարու բազում ինչ` հանդերձ խոստմամբ, ետ նմա հաւանութիւն. յայնժամ երկոքին նոքա ՚ի միասին ուխտիւք դաշինս եդեալ` հաստատեցին ՚ի դիպօղ ժամու ՚ի գլուխ տանիլ զիրսն:
       բ. Եւ եղեւ ՚ի դառնալ անտի Խաչատրոյ` եկն առ նա Անդրէաս ոմն Բերիացի յազգէ Ասորւոց, որ ծախեալ էր բազում ինչ ՚ի դուռն մեծի բդեշխի Մութաղայ փաշայի, զի լիցի առանձին կաթուղիկոս մասին միոյ ազգին իւրոյ որք էին ՚ի Բերիա. եւ հրամանաւ նոյն բդեշխին ձեռնադրեցաւ ՚ի Խաչատրոյ ՚ի քաղաքի անդ ՚ի Բերիա: Ընդ այս գործ Խաչատրոյ գժդմնեալ Դաւիթ վարդապետ Բերիացի` զոր ոմանք Կարկառեցի կոչեն, ՚ի վէճ անկաւ ընդ նմա. եւ ապա գրգռեալ ՚ի մեծ կաթուղիկոսէն Ասորւոց, խորհեցաւ վարել զԽաչատուր յԱթոռոյ, եւ յինքն կորզել զիշխանութիւն նորա. որոյ վասն գնացեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս առ Յովհան պատրիարգ Թութունճի կոչեցեալ` հաճեցոյց զնա դրամովք, եւ էառ ՚ի նմանէ գիր վկայութեան (կամարզ ) յարքունիս, թէ Խաչատուր կաթուղիկոս Սսոյ մերժեալ է ՚ի ժողովրդենէ իւրմէ վասն այս ինչ եւ այն ինչ յանցանաց, եւ ընտրեալ է փոխանակ նորա Դաւիթ: Եւ ՚ի յաջողել գործոյն` դարձաւ Դաւիթ կաթուղիկոսական իշխանութեամբ ՚ի Սիս. եւ գտեալ զոմանս իւր համակամ եւ գործակից` ձեռնադրեցաւ ՚ի նոցանէ, եւ խոստացաւ եւս ժողովրդեան թեթեւացուցանել զտուրսն` զոր տային Աթոռոյն Սսոյ:
       Դիմեաց յայնժամ եւ Խաչատուր կաթուղիկոս ՚ի Կոստանդինուպօլիս, բողոք կալեալ առ հայս` թէ զի'նչ վնաս գտիք յիս, զի միաբանեցաք յանկումն իմ. եւ նոքա ասեն. մեք ինչ ոչ մխեցաք ձեռն յայդ գործ, այլ միայն Յովհանն այն: Եւ մինչդեռ ջանայր Խաչատուր հաճել ընծայիւք զդրունս մեծամեծաց, եհաս անդրէն փութանակի եւ նորընծայ Դաւիթ կաթուղիկոս. եւ սկսան ելեւելս առնել զմիմեամբք ՚ի թագաւորական քաղաքին: Հրամայեաց ապա Յովհան պատրիարգ ժողովիլ գլխաւորաց Հայոց առ ինքն. ուր եկն եւ Մինաս Գաղատացի . կոչեցին զԽաչատուր եւ զԴաւիթ. եւ յետ բազումս վիճելոյ` ձանձրացեալ Խաչատրոյ, եւ տեսեալ թէ Յովհան եւ Թլթլեանք ՚ի կողմն Դաւթի են, յանձն էառ` զի եւ Դաւիթ վարեսցէ զկաթուղիկոսութիւն ՚ի մասին իւրոյ վիճակի. իբր զի նստցի նա ՚ի Բերիա, եւ հովուեսցէ զմերձակայ սահմանս եւեթէ, եւ օգնական լիցի պիտոյից կաթուղիկոսին Սսոյ. եւ այսպէս հաւանեալ ելին եւ գնացին ՚ի տեղիս իւրեանց. այլ յետոյ իբրեւ մերժեցաւ Դաւիթ ՚ի ժողովրդենէ` մնաց դարձեալ Խաչատուր առանձինն . բայց այսու ամենայնիւ կրէր եւ Դաւիթ զանուն կաթուղիկոսի:
       Այս Խաչատուր կաթուղիկոս Սսոյ` որ մականուամբ Մինտէրճի կոչիւր, էր աշակերտ Յովհաննու Ուռհայեցւոյ` եպիսկոպոսին Ամդայ. զոր յիշեցաք ՚ի գլուխ ԻԷ. որ եւ նստաւ առ ժամանակ մի պատրիարգ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. որպէս ասացաք ՚ի նոյն գլուխ: Սա ՚ի ժամանակս կաթուղիկոսութեան իւրոյ գրեաց յամի 1665. ՌՃԺԴ. թուղթ ուղիղ դաւանութեան միաբան ստորագրութեամբ երեքտասան եպիսկոպոսաց, եւ ինն վարդապետաց. եւ առաքեաց զայն ՚ի Հռովմ ձեռամբ եպիսկոպոսին Աշոցայ: Գրեաց եւ այլ թուղթ ուղիղ վարդապետութեան ՚ի վերայ խորհրդոյ հաղորդութեան` յամի 1672. ՌՃԻԱ. ընդ որում աւանդէ Նոյենտէլ թարգման, որ եւ աչօք տեսել էր զնա: Սոյնպէս գրեաց եւ կաթուղիկոսակից նորա Դաւիթ թուղթ ուղիղ վարդապետութեան ՚ի վերայ խորհրդոյ հաղորդութեան` յամի 1668. ռճժէ. զոր եւ յիշատակէ Միքայէլ Լեքէն:
       գ. Այլ յորժամ ՚ի Կոստանդինուպօլիս էր Խաչատուր կաթուղիկոս Սսոյ` վասն բանին Դաւթի, Եղիազար Անթապցի փութացե'ալ էառ ընդ իւր ոսկի բազում յոյժ. եւ դիմեաց առ ոտս եպարքոսին, այն ինքն է` Քեօփրիւլիւ օղլու Ահմէտ փաշայ, որ յայնժամ գնացեալ էր ՚ի վերայ մաճառաց, ըստ որում յիշեցաք ՚ի նախընթաց գլուխդ. եւ մատուցեալ նմա զընծայս իւր առատ` հաճեցոյց զնա, եւ էառ հրովարտակ առանձին կաթուղիկոսութեան, զոր խորհեալն էր` ՚ի վերայ Հայոց եղելոց ընդ տէրութեամբ օսմանցւոց. էառ միանգամայն եւ զպատրիարգութիւն Երուսաղէմի: Էր ՚ի բանակի եպարքոսին մի ոմն յիշխանաւորացն Հայոց` Ապրօ Չէլէպի ասացեալ` այն է Աբրահամ. զսա եւս յանկոյց Եղիազար ՚ի կամս իւր. եւ արար զնա իւր սրտակից եւ ձեռնտու: Եւ խորհուրդ առեալ ՚ի նմանէ չյայտնել զիրսն այլում առ ժամանակ մի` մեկնեցաւ անտի, եւ դարձ արարեալ գնաց ՚ի Բերիա` որ է Հալէպ: Յղեաց անտի վաղվաղակի թուղթ ՚ի Կոստանդինուպօլիս առ Խաչատուր կաթուղիկոս Սսոյ. յորում գրեալ էր այսպէս. հոգեւոր եղբա'յրդ մեր Խաչատուր կաթուղիկոս, ՚ի հասանել գրոյս ՚ի ձեռս քոյ` փոյթ ընդ փոյթ եթէ հնար իցէ` դու ինքնին եկեսցես ընդ սուրհանդակաց առանձին ՚ի Բերիա. եւ զսպասաւորք եւ կարասիք քո զկնի ելցեն ՚ի ճանապարհ. մի ' յամեր աղաչեմ. զի ժամ է կատարելոյ զբան մեր` զոր հաստատեցաք ՚ի միասին յերուսաղէմ:
       Ընթերցեալ Խաչատրոյ զայս գիր` պատրաստեցաւ յուղի անկանիլ. բայց զգուշացեալ` զի մի ' ՚ի գործել նորա զայսպիսի ինչ շտապաւ` ծագեսցի աղմուկ շփոթից, եւ ինքն ՚ի պատճառս այլոց ՚ի բերան անկցի ամենեցուն, կոչեաց ՚ի ծածուկ զոմանս յերեւելեացն Հայոց եւ ՚ի զգօնամիտ անձանց, ընդ որս էր եւ Երեմիա Չէլէպի Քեօմիւրճեանց. եւ խորհուրդ արար ընդ նոսա վասն իրացս այսոցիկ: Իսկ նոքա իբրեւ լուան, ափշեցան եւ զահի հարան, յայտնի տեսանելով` թէ ո'րպիսի պառակտումն հանդերձեալ է լինել ՚ի մէջ ազգին, եւ պառակտումն անկարկատելի . մանաւանդ զի գիտէին` թէ հաւան է բովանդակ ազգն ընդ Յակոբ կաթուղիկոս Էջմիածնի, եւ սիրով կապեալ ընդ նմա վասն բարելաւութեան նորա. եւ չէր ուրուք գտեալ ՚ի նմա արատս ինչ. վասն որոյ բազում աղաչանօք հաւանեցուցին զԽաչատուր մի ' վաղվաղել. զի թերեւս գտցեն հնարս ինչ. եւ մեք ասեն առաքեմք զո յառաջագոյն քան զքեզ` երթալ եւ խօսիլ ՚ի դիմաց մեր ընդ Եղիազարու, զի դադարեսցի յայնպիսի խորհրդոց: Եւ քանզի գրեալ էր Եղիազար առ Յովսէփ վարդապետ ` զոր եթող իբր փոխանորդ իւր ՚ի Կոստանդինուպօլիս, զի յղեսցէ առ ինքն զԵրեմիա Չէլէպին` վասն լինելոյ նորա յաջողակ ՚ի գիր եւ ՚ի բան, զնա ինքն զԵրեմիա յղեցին պատգամաւոր առ Եղիազար. զի թերեւս կարասցէ նա իմաստութեամբ իւրով փոխել զմիտս նորա:
       դ. Հասեալ Երեմիա ՚ի Բերիա` յանդիման եղեւ Եղիազարու. եւ խօսեցաւ ընդ նմա բազում ինչ ՚ի բազում աւուրս. այլ ինչ ոչ օգտեցաւ. քանզի ասէր Եղիազար. իմ առեալ է արքունի հրովարտակ յեպարքոսէ վասն կաթուղիկոսութեան. ապա զի՞ եւս ընդունայն աշխատիք նանրացուցանել զայն. եւ սկսաւ առաջի դնել նորա` թէ ՚ի նստիլ իմում յԱթոռ հայապետութեան` ակն ունիմ բազում օգուտ ցուցանել եւ առնել ազգիս Հայոց` շինութեամբք եւ կարգաւորութեամբք, եւ չառնուլ բնաւ նուէրս ՚ի ժողովրդենէ եւ այլն: Եւ Երեմիա Չէլէպի անյոյս լեալ ՚ի փոխելոյ զմիտս նորա` ծանոյց գրով ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       Յետ սակաւուց եկն եւ Խաչատուր կաթուղիկոս Սսոյ ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ ՚ի Բերիա. եւ անդ վերստին խորհեալ ընդ Եղիազարու, եւ տեսեալ ՚ի ձեռին նորա զարքունի հրովարտակ, զիջաւ կամաց նորա. եւ ձեռնադրեալ էօծ զնա կաթուղիկոս: Գրեաց յայնժամ Եղիազար թուղթ օրհնութեան առ ամենայն հայս եղեալս ընդ տէրութեամբ օսմանցւոց. եւ յայտ արարեալ նոցա զիշխանութիւն իւր` զոր ընկալաւ թագաւորական հրովարտակաւ, յորդորեաց զամենեսին կալ սիրով ընդ իւր` խոստացեալ նոցա առնել բազում բարիս, եւ ըստ ժամանակին առաքել ՚ի ձեռն նուիրակաց զմիւռոնն ձրի` առանց իրիք նուիրաց եւ տրոց. եւ ինքն ելեալ գնաց յԵրուսաղէմ:
       Այլ Աստուածատուր վարդապետ` յորմէ յափշտակեաց Եղիազար զպատրիարգութիւնն Երուսաղէմի, բազում ընծայիւք հաճեցուցեալ զբդեշխ քաղաքին` որ կոչիւր Էմիրհաճ փաշայ, վարեաց զԵղիազար յԵրուսաղեմէ, եւ ոչ եթող նմա մնալ անդ. եւ նա ելեալ` դեգերէր այսր եւ անդր յայլեւայլ քաղաքս` ՚ի յԵվիպտոս, ՚ի Դամասկոս, յԱնտիոք եւ ՚ի Բերիա` մինչեւ հաճեցուսցէ զբդեշխսն, զի հնար լիցի նմա դառնալ անդրէն յԵրուսաղէմ, եւ նստիլ անդ իբրեւ կաթուղիկոս:
       ե. ՚Ի ժամանել թղթոցն Եղիազարու յայլեւայլ տեղիս` ծագեցաւ շշնջիւն ՚ի ժողովուրդս Հայոց. զի ոմանք հաւան ցուցանէին զինքեանս ընդ այն, եւ բազումք եւս ոչ. նաեւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս յերկուս պառակտեցան ժողովուրդք. կէսք ՚ի կողմն Էջմիածնի էին, մանաւանդ նոքա` որք եկեալ էին ՚ի քաղաք անդր յաշխարհէ Մեծին Հայոց եւ Պարսից, որք եւ կոչէին արեւելցիք. եւ կէսք` մանաւանդ թէ յոլովք` ՚ի կողմն Եղիազարու, եւ սոքա էին բնակք քաղաքին` ժողովեալ անդր ՚ի սահմանաց Փոքուն Հայոց եւ Հոռոմստանու. եւ կոչէին հոռմցիք: Սկսան ապա այս երկու դասք մաքառիլ ընդ միմեանս, եւ անգոսնել զիրեարս. սոքա զնոսա արեւելցի եւ յակոբեան կոչելով. եւ նոքա զսոսա` հոռմցի եւ եղիազարեան ձայնելով:
       Եհաս վաղագոյն լուր այսր ամի առ Յակոբ կաթուղիկոս Էջմիածնի. ընդ որ կասկածեալ նորա յոյժ, եւ տեսեալ զառաջիկայ վտանգ խռովութեանն եւ շփոթութեան` գրեաց նամակս խրատականս յայլեւայլ կողմանս, եւ յորդորեաց զամենեսին յետս կալ յայնպիսի վրդովալից գործոյ եւ ՚ի բաժանելոյ զԱթոռ Լուսաւորչին ՚ի գայթակղութիւն բազմաց եւ ՚ի վնաս ազգին. միանգամայն խնդրէր եւ իրաւունս, թէ զի'նչ պատճառք իցեն` զի կամին որոշիլ ՚ի հարազատ գլխոյ իւրեանց: Գրեաց եւ առ երուսաղէմացիս եւ առ սսեցիս, եւ աղաչեաց զնոսա մի ' զհետ լինել Եղիազարու` ակնկալութեամբ ընդունայն շահու: Յղեաց եւ ՚ի Բերիա առ Եղիազար միջնորդ խաղաղութեան զՅովհան վարդապետ Արղնցի` զայրն զգօնամիտ եւ իմաստուն. եւ ինչ ոչ օգտեցաւ: