Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Լեւոն մեծ իշխան Հայոց` որ պարոն ասիւր, եւ երբեմն նաեւ արքայ անուամբ պատուեալ լինէր, տեսեալ` թէ յաջողեաց նմա Տէր, եւ օրըստօրէ զօրանայ իշխանութիւն նորա, եւ հռչակի անուն նորին առ ամենայն ազգս` լեալ երեւելի յաչս իշխանաց, ցանկացաւ եւս օծանիլ հանդիսիւ թագաւոր: Եւ որպէս զի հաստատուն լիցի այս եւ օրհնութեամբ, առաքեաց դեսպանս հանդերձ թղթով առ գլուխն եկեղեցւոյ սրբազան պապն Հռովմայ Կեղեստիանոս Երրորդ. եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ հրաման եւ թագ արքայական, եւ զօրհնութիւն նորա զառաքելական: Գրեաց գիր եւ առ կայսրն հռովմէական, այն է արքայն ալամանաց Ենրիկոս Վեցերորդ` երէց որդի Փրիտերիկոսի առաջնոյ, որ խոստացեալն էր թագաւորեցուցանել զԼեւոն. եւ զայն թուղթ եւս առաքեաց առ պապն, զի նա յղեսցէ առ կայսրն ՚ի Գերմանիա. *«զի ոչ կամեցաւ նա (ասէ Կիրակոս Գանձակեցի ) այլում հնազանդիլ վասն թագաւորութեան, բայց եթէ ազգին փռանկաց. միանգամայն եւ պարծանս իւր վարկաւ զսուրբ առաքեալս Պետրոս եւ Պօղոս, որ կան ի՚ Հռովմ քաղաք. որպէս թէ ՚ի նոցունց առեալ զօրհնութիւն պսակին»:
       Ընկալեալ ապա Կեղեստիանոսի պապին զթուղթ Լեւոնի, եւ լուեալ զբազում բանս ՚ի բերանոյ դեսպանաց նորա` ուրախ եղեւ յոյժ. եւ զի յայնմ ժամանակի Ենրիկոս կայսրն էր ՚ի Սիկիլիա, յղեաց առ նա զդեսպանսն եւ զթուղթն Լեւոնի. եւ առեալ ՚ի նմանէ զհաւանութիւն նորա` ետ կազմել հրամանաւ կայսրն թագ արքայական փառաւոր յոյժ` շինուած զարմանալի. եւ օրհնեալ զայն` ետ ՚ի ձեռս Կոնրադայ արհիեպիսկոպոսին Մոգունտիոյ, որ եւ էր եպիսկոպոս Սաբինոյ, եւ էր մին յեօթանց անտի` որք էին երեւելի կարդինալք գահին Հռովմայ. որում յանձն արար եւ թուղթ առ Լեւոն` խնդրելով ՚ի նմանէ ինչ ինչ. եւ հրամայեաց նմա գնալ առ կայսրն Ենրիկոս. եւ հաւանութեամբ նորա անցանել ՚ի Կիւլիկիա: Ընդ այն հաճեալ եւ կայսերն` արձակեաց զարհի եպիսկոպոսն առ Լեւոն, առաքեալ առ նա միանգամայն եւ զդրօշակ առիւծանշան` ըստ անուան նորա, զայն կրել այնուհետեւ առաջի իւր. զի յառաջն զարծուէնշան կրէին թագաւորք Հայոց` ըստ գրելոյ ոմանց:
       Արդ` եկեալ արքեպիսկոպոսին յաշխարհն Կիւլիկիոյ` պատուով մեծաւ ընկալեալ եղեւ ՚ի Լեւոնէ եւ ՚ի կաթուղիկոսէն Գրիգորէ: Եւ յետ աւուրց ինչ իբրեւ բանք եղեն առաջի Լեւոնի, խնդրեաց եպիսկոպոսն ՚ի Լեւոնէ ՚ի դիմաց պապին երեք ինչ` առ բառնալոյ զպատճառս գայթակղութեան այլոց ազգաց քրիստոնէից: Առաջինն է` տօնել զերեւելի տօնսն ըստ աւուրց պատշաճի: Երկրորդն է` զժամերգութիւնս հանդիսիւ կատարել ՚ի մէջ եկեղեցւոյ, եւս եւ մի ' մնալ ժողովրդեան արտաքոյ եկեղեցւոյ ՚ի ժամ պատարագի: Երրորդն է` յերեկոյի ճրագալուցի Ծննդեան եւ Յարութեան մի ' լուծանել զպահսն:
       Իսկ Լեւոն կոչեալ առ ինքն զկաթուղիկոսն եւ զեպիսկոպոսունս` արար ժողով. եւ եդ առաջի նոցա զխնդիր արքեպիսկոպոսին մոգունտացւոյ. զի՞նչ ասէ տացուք պատասխանի: Եւ նոցա խորհուրդ արարեալ` թէպէտեւ հաւանեցան ընդ այն, բայց վասն կատարման տօնիցն ասեն` զի՞նչ արասցուք, եւ զիա՞րդ կարասցուք ժողովրդեան հաւանեցուցանել զայդ. որովհետեւ հաստատեալ կան նոքա յիւրեանց սովորութեան: Ապա զայլ հնարս խորհեալ Լեւոնի` ետ պատասխանի արքեպիսկոպոսին. զամենայն հրամայեալսն ասէ ՚ի պապէն կատարեսցուք անյապաղ. եւ թէպէտ գիտէր եւս` թէ դժուարին է կատարել, բայց կամեցաւ այսու հաճել զմիտս եպիսկոպոսին, ակն ունելով` թէ գուցէ հնարեսցի հաճեցուցանել յետոյ զժողովուրդն: Իսկ եպիսկոպոսն կասկածեալ ընդ խոստումն նորա` ասէ. ընդ այդ պա'րտ է եւ եպիսկոպոսաց քոց հաւանիլ` գո'նէ երկոտասանից: Ժողովեաց յայնժամ Լեւոն առ ինքն զերկոտասան եպիսկոպոսունս, որոց մի էր Ներսէս Լամբրոնացի, եւ միւսն Յովսէփ եպիսկոպոս կողմանցն Անտիոքայ` առաջնորդ վանաց անապատին Յեսուեանց, եւս եւ Յովհաննէս եպիսկոպոս Սսոյ` որ յետոյ նստաւ կաթուղիկոս, եւ Անանիա եպիսկոպոս Սեբաստիոյ, եւ այլք. եւ հաճեցոյց զնոսա հաւանիլ ընդ խնդիրս արքեպիսկոպոսին: Եւ նոքա յանձն առեալ` ետուն հաւանութիւն, եւ երդմամբ հաստատեցին` զոր խոստացանն:
       բ. Յետ այսորիկ հրաւէր արձակեաց Լեւոն եւ Գրիգոր կաթուղիկոս յամենայն կողմն արեւելից եւ արեւմտից, յորս կային հայք. եւ ժողովեցան ՚ի Տարսոն եպիսկոպոսունք եւ վարդապետք եւ վանահարք Հայոց, եւս եւ Յունաց եւ լատինացւոց. նաեւ զօրավարք եւ զօրք բազում եւ իշխանք երեւելիք. եւ զարդարեցին զբովանդակ քաղաքն Տարսոնի. եւ եղեւ հանդէս եւ ժողով մեծ յոյժ յոյժ յեկեղեցւոջ սրբոյն Սոփիայ. ուր մեծաշուք փառօք էօծ Գրիգոր կաթուղիկոս զԼեւոն` թագաւոր ՚ի վերայ ամենայն Հայոց, յամի Տեառն 1198. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՈԽԷ. ՚ի յունվարի. 6. յաւուր Յայտնութեան: Եւ եղեւ ուրախութիւն մեծ ցրուեալ եւ տարագրեալ ազգին: Անդ առաջիկայ գտաւ եւ Ներսէս Լամբրոնացի ՚ի վերջին ամի կենաց իւրոց . որ եւ արար զատենախօսութիւն շքեղ ՚ի ժողովի անդ:
       Զայս լուեալ շրջակայ ազգաց` ուրախ եղեն, զի սիրէին զԼեւոն. եւ բերին նմա պատարագս: Այլեւ հզօր ամիրապետն հագարացւոց` որ նստէր ՚ի Բաղտատ, դեսպանս արձակեալ` պատարագօք պատուեաց զնա: Զայսմ օծութենէ Լեւոնի գրէ եւ Վիլեբրանդ գերմանացի, որ աչօք եւս ետես զԼեւոն: Պատմէ զայս եւ Յակոբ քահանայ ՚ի յիշատակարանի համառօտ մեկնութեան կաթուղիկեայց, զոր օրինակեալ է յայնմ ամի ՚ի Հռոմկլայ. եւ ասէ, թէ գնաց կաթուղիկոսն օծանել զԼեւոն մաքրագործակ մեռոնաւ` եւ պսակել խաչանիշ թագաւ. եւ տարաւ ասէ ընդ իւր եւ զվարդապետն իմ զՍտեփաննոս ծերունի` մականուամբ տիրացու կոչեցեալ, այն` որ երբեմն ուսուցիչ լեալ էր Լամբրոնացւոյն` այր երեւելի իմաստութեամբ եւ սրբութեամբ:
       Եւ եղեւ` իբրեւ եհաս լուր այսր հանդիսի օծութեանն Լեւոնի ՚ի Կոստանդինուպօլիս, կայսրն Ալէքս Անկեղոս կասկածեալ ՚ի Լեւոնէ` ինքն եւս առաքեաց առ նա թագ ականակապ եւ փառաւոր. *«Ապաքէն հուպ էաք ասէ մեք քան զիշխանն Գերմանիոյ, եւ ձեռնհաս էաք մեծապէս եւս փառաւորել զքեզ թագիւ. այլ զի այդպէս յաջողեցաւ, ուրախ եմք. որոյ վասն իսկ կրկին թագիւ ցանկամք պսակել զթագաւորութիւն քոյ` նիզակակից մեզ ունելով զձեզ »: Գրէ աստ Կիրակոս, թէ կայսրն Յունաց պատուիրեալ եւս իցէ Լեւոնի` մի ' դնել զթագն Հռովմայեցւոց ՚ի գլուխ իւր, այլ զոր ինքն առաքեաց. եւ այս թէպէտեւ անտեղի երեւի, այլ ոչ ընդդէմ. զի գուցէ սովին կամէր Ալէքս թշնամութիւն արկանել ՚ի մէջ Հայոց եւ Լատինացւոց: Բայց Լեւոնի յերկոցունց եւս սիրով ընկալեալ զթագն` զերկոսին իսկ պատուեաց ծանրագին ընծայիւք:
       գ. Այսոցիկ այսպէս եղելոյ` իբրեւ լուան ձորոյգետացիք, հաղբատացիք եւ սանահնեցիք, թէ եպիսկոպոսունք երդումն տուեալ են լատինացւոց վասն կատարման տօնից, եւ այլն, զայրացան յոյժ յոյժ: Եւ զի գիտէին, եթէ Ներսէս Լամբրոնացին յառաջագոյն իսկ գրով եւ բանիւ հաւան ցուցանէր զինքն վասն կատարելոյ զայն այնպէս, համարեցան` թէ նորա խորհրդով իցէ գործեալ այն. վասն որոյ եւ զամենայն սրտմտութիւն իւրեանց կամելով ՚ի նա թափել, գրեցին թուղթ առ թագաւորն Լեւոն. ուր յետ պատուելոյ զնորոգ թագաւորութիւն նորա` բազում դառն բանիւք ամբաստանէին զսրբոյն Ներսիսէ, ցուցանելով զնա նորակրօն ոք եւ հերձուածօղ եւ խռովարար, եւ խանգարիչ ամենայն կարգաց եկեղեցւոյ:
       Ընթերցեալ Լեւոնի զայսպիսի բանս նոցա, թէպէտեւ ոչ հաւատաց, բայց անկաւ ՚ի կասկած. եւ կամելով զիջուցանել զսրտմտութիւն սրտից նոցա կոչեաց առ ինքն զՀեթում Սեբաստոս զիշխանն Լամբրոնի` այն է եղբայր Լամբրոնացւոյն, եւ պատուիրեաց նմա գնալ եւ համոզել զեղբայր իւր , զի դադարեսցէ ՚ի նորաձեւութեանց անտի. եւ զի գիտէր` թէ նա ոչ առնու յանձն, մանաւանդ զի երդմամբ եւս հաւանեալ էր ընդ այն` զոր առնէր, սպառնայր ընկենուլ զնա ՚ի պատուոյն:
       Իսկ Լամբրոնացւոյն լուեալ զայսպիսի բանս Լեւոնի ` զարմացաւ յոյժ. եւ առեալ ՚ի ձեռս զսքանչելի գրիչ իւր` գրեաց թուղթ առ նա. յորում վեհագոյնս խօսի ընդ նմա` ո'չ իբրեւ զմարդ, այլ` առաւել քան զմարդ. եւ սկսեալ ՚ի վերուստ` յայտ յանդիման առաջի դնէ զնախանձ ձորոյգետացւոցն եւ յաւէտ զՏուտէորդւոյն. եւ ցուցանէ` թէ ինքն քանի ' ուղղութեամբ ընթացաւ եւ ընթանայ ՚ի պաշտամունս եկեղեցւոյ. եւ այլ բազում բանք: Եւ իբրեւ ընթերցաւ Լեւոն զայս թուղթ, զգաստացեալ բանիւք նորա` գրեաց զյանդիմանութիւն առ Տուտէորդին եւ առ համախոհս նորա, եւ լռեցոյց զբաջանաղս նոցա. թէպէտեւ նոքա տակաւին ոխս պահէին, եւ դժկամակեալ կային. որպէս եւ յայտ լիցի ՚ի յաջորդ գրելոցդ:
       Իսկ երանելին Ներսէս Լամբրոնացի ՚ի նմին ամի հասեալ ՚ի սահմանեալ կէտ կոչման իւրոյ, յաւուր միում` յորժամ ՚ի քարոզութեան կայր, կալեալ ՚ի ցաւոց ինչ` անկաւ ՚ի հիւանդութիւն մեծ. եւ գիտելով` թէ մերձեալ է վախճանն, սկսաւ ցնծալ ՚ի հոգի իւր. քանզի զօր ամենայն անձկանօք ցանկայր ելանել ՚ի մարմնոյ, եւ մտանել առ Աստուած. որպէս յայտ առնէ եւ նա ինքն ՚ի թուղթն առ Լեւոն. եւ հանապազորդեան հառաչանք սրտի նորա այս էր. *«ե'րբ եկից երեւեցայց երեսացդ Աստուծոյ. ըստ գրելոյ Գրիգորի Սկեւռացւոյն: Կոչեալ ապա առ ինքն զաշակերտս իւր` խրատեաց եւ օրհնեաց զնոսա. եւ ընկալեալ զյետին թոշակ փրկութեանն` ամբարձ զաչս իւր յերկինս, եւ ասէ. *«՚ի ձեռս Քոյ Յիսո'ւս աւանդեմ զհոգի իմ. ընկա'լ զհոգի Ներսեսի Քոյ »: Եւ զայս ասացեալ ` աւանդեաց զամենամաքուր հոգի իւր, յամի Տեառն 1198. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՈԽԷ. յառաջնում ամի թագաւորութեանն Լեւոնի. ՚ի յուլիսի 14. ՚ի հասակի ԽԵ. կամ ԽԶ. ամաց: Զորոյ զպատուական մարմինն բարձեալ թաղեցին ՚ի մեծաշէն դամբարանի ՚ի վանսն անդ` որոյ էր առաջնորդ, այսինքն է ՚ի սուրբ ուխտն Սեւռայ` առընթեր դղեկին Լամբրոնի. եւ հրամանաւ կաթուղիկոսին կարգեցին ամ յամէ կատարել զտօն յիշատակի նորա ՚ի նմին իսկ աւուր վախճանի նորին. որ եւ այժմ եդեալ կայ Յայսմաւուրս երեք աւուրբք յետոյ` այն է ՚ի յուլիսի. 17:
       Յետ մեռանելոյ սրբոյն` քեռորդի նորա, որ եւս կոչիւր Ներսէս` քահանայ սրբակրօն, ցանկանալով գովեստս յօրինել ՚ի վերայ նորա` խնդրէր գտանել ՚ի Հայոց զճարտար ոք կատարել զփափաք իւր: Էր յայնմ ժամանակի այսպիսի ճարտարութեամբ զարդարեալ Գրիգոր վարդապետ ՚ի Սկեւռայ վանաց` զորոյ զանունն յիշեցաք բազում անգամ, այր իմաստուն եւ սրբակեաց, որ եւ զբազում ժամանակս կենցաղավարեալ էր ընդ Լամբրոնացւոյն: Զսա բազում թախանձանօք աղաչեաց Ներսէս, եւ ետ շարագրել զպանծալի ներբող գովեստից ՚ի վերայ սրբոյն չքնաղ քերթուածով եւ վայելչահիւս ոճով եւ իմաստիւք, ՚ի թուին Հայոց ՈԾԳ. եւ առեալ զօրինակ գովեստիցն` առաքեաց առ Մարիամ հարազատ իւր, որ հրաժարեալ էր յաշխարհէ եւ յամենայն փառաց նորա, եւ էր արգելական կուսան:
       Սա ինքն Գրիգոր Սկեւռացի` որ եւ ծննդեամբ ՚ի Լամբրոնէ գոլով` Լամբրոնեցի եւս կոչի, բազմօք վայելեալ յերանաշնորհ վարդապետութեան սրբոյն Ներսեսի Լամբրոնացւոյն, եւ իբրեւ գլխաւոր աշակերտ եւ հետեւօղ նորա համարեալ ՚ի մէջ վանականաց Սկեւռայ, ծաղկեցաւ զկնի նորա ՚ի մէջ Հայոց գիտութեամբ եւ առաքինութեամբ եւ ճգնաւորական կենօք. որ եւ ըստ վկայելոյ Ներսեսի քահանայի` ՚ի յօրինելն զներբողական վարս Լամբրոնացւոյն` զիւր առաքինութիւնսն եւս իբրեւ զնմանէ պատմէ: Յօրինեաց սա ինքն Գրիգոր Սկեւռացի եւ զբազում գրուածս. արար եւ ճառս սքանչելի ՚ի Յարութիւնն Քրիստոսի, եւ ՚ի Վերափոխումն Սուրբ Աստուածածնին, եւ այլն. արար եւ զընտիր շարականն ՚ի ծնունդ Յովհաննու Մկրտչի, այն է *«արեգականն արդարութեան: Շարագրեաց եւ զվարս սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոյ. արար եւ գիրս աղօթից, եւ պէսպէս մեկնութիւնս գրոց, որպէս եւ զմեկնութիւն մարգարէութեանն Եսայեայ. յորմէ հատուած ինչ առաջի դնի ՚ի յիշատակարանի միում. մեկնեաց եւ զմի ՚ի գրոց սրբոյն Եւագրի աշակերտի Բարսղի Կեսարացւոյ` զկոչեցեալն լուսաւոր պատերազմ. եւ էր ինքն առատ ՚ի բանս եւ ՚ի գիրս, եւ ճարտար ամենայնիւ յարհեստ ընտիր գրչութեան:
       Առ սա եկեալ Արիստակէս ոմն գրասէր յաշխարհէ Մեծին Հայոց` քաջ մարզեցաւ յարուեստ քերթողութեան եւ հռետորութեան, եւ արար զգիրս գրչութեան ` առ ՚ի պէտս անսխալ գրելոյ եւ վերծանելոյ. արար սոյն այս Արիստակէս եւ զհամառօտ ինչ բառգիրք. ըստ որում յիշատակէ Եզնկացին: Եւ զկնի ժամանակաց Գէորգ վարդապետ ոմն ՚ի Սիս քաղաքէ ընթերցեալ զգրչութիւն Արիստակեայ օրինակեաց զայն նորոգ յերիւրելով, ինչ ինչ յապաւեալ` եւ ինչ ինչ յիւրմէ յաւելեալ. որպէս եւ ինքն վկայէ ՚ի յիշատակարանի. ըստ որում խնդրեալ էին ՚ի նմանէ Կոստանդին գրիչ Կիւլիկեցի, եւ Ստեփաննոս Կայծառոնցի` գոյն երիցանց կոչեցեալ, կամ գերագոյն երէց:
       Այլ յաւուրս Գրիգորի Սկեւռացւոյն ծաղկեալ էր եւ Գէորգ վարդապետ Սկեւռացի, զոր յիշեցաք ՚ի գլուխ Ի. զորմէ եւ պատուով խօսի Սամուէլ ծերունի ականատես եւ կրօնակից. եւ հաւաստի երեւի թէ սա է այն` որ արար զմիւս մեկնութիւն մարգարէութեանն Եսայեայ, զոր ունիմք ամբողջ առ մեզ, յօրինեալ յստակ եւ ընտիր բանիւք. ուր եւ ասէ ՚ի սկզբան, թէ *«ոմանք յառաջեցին քան զմեզ գրել զմեկնութիւն սորա ». որով իմանայ զԳրիգորին եւ զՍարգսին. եւ զի դնի ՚ի վերնագրի *«արարեալ հրամանաւ Հեթմոյ », գուցէ յօրինեալ իցէ ՚ի խնդրոյ Հեթմոյ Սեբաստոսի եղբօր Լամբրոնացւոյն: Մա'րթ էր եւս ասել, թէ թերեւս զայն մեկնութիւն արարեալ իցէ Գէորգ վարդապետ` Մեղրիկն կոչեցեալ, զորմէ յիշեցաք ՚ի գլուխ Բ. ՚ի խնդրոյ առաջնոյն Հեթմոյ` հաւու Լամբրոնացւոյն. եւ կամ այլ ոք յայսոսիկ դարս. բայց նախասացեալդ թուի հաւանական:
       Ծաղկեցաւ ՚ի ժամանակս սկեւռացւոյն Գրիգորի եւ Գէորգեայ` եւ Մխիթար քահանայ անեցի` մի յերիցանց կաթուղիկէին Անւոյ` այր հմուտ եւ լեզուագէտ. որ շարագրեաց զպատմութիւն հնախօսութեամբ ՚ի վերայ Հայոց եւ Վրաց եւ Պարսից. արար եւ ազգի ազգի գրուածս. թարգմանեաց եւ զգիրս աստղագրութեան եւ զպատճառս խաւարման արեգական եւ լուսնի ՚ի պարսկական գրոց ՚ի հայս, եւ գծագրեաց զայն ՚ի բոլորածիր աղիւսակս. որպէս պատմէ Վարդան: Ա'յլ է ՚ի սմանէ Մխիթար Սկեւռացի ընդիմախօս, որ երեւեցաւ զկնի սակաւուց:
       դ. ՚Ի նմին ամի յորում մեռաւ Լամբրոնացին, եհաս վախճան կենաց եւ Կեղեստիանոսի պապին. եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա Իննովկենտիոս Երրորդ. եւ ՚ի դառնալ եպիսկոպոսին մոգունտացւոյ ՚ի յաջորդ ամի ՚ի Հռովմ, գրեցին թուղթ շնորհակալութեան եւ սիրոյ եւ հպատակութեան Գրիգոր կաթուղիկոս եւ Լեւոն թագաւոր առ նոյն պապ: Եւ նա գրեաց պատասխանի առ նոսա` օրհնելով եւ հաստատելով զնորապսակ թագաւորութիւնն Լեւոնի. ընդ որ ուրախ լեալ Գրիգորի` գրեաց վերստին առ նա թուղթ սիրոյ եւ հպատակութեան: Գրեաց ապա թուղթ պատասխանւոյ եւ Իննովկենտիոս առ Գրիգոր կաթուղիկոս, ցուցանելով բազում սէր առ ազգն Հայոց. եւ օրհնեաց կրկին օրհնութեամբ զԼեւոն թագաւոր իբրեւ զորդի իւր : Այսմ թղթոյ պատասխանի գրեալ Գրիգորի կաթուղիկոսին, յետ բազում բանիւք շնորհակալ լինելոյ զնմանէ` խնդրեաց առաքել առ ինքն զմատանի եւ զվերարկու օրհնութեան, որ էր նշան լրութեան հայրապետական իշխանութեան, եւ զներողութիւն խաչակիր զինուորաց: Գրեաց եւ Լեւոն զայլ թուղթ առ պապն, եւ առաքեաց ՚ի ձեռն Ռուբերտոսի ասպետի, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ առաքել զնշան սրբոյն Պետրոսի` առ ՚ի զօրանալ նովաւ ընդդէմ թշնամեաց իւրոց: Եւ Իննովկենտիոս վաղվաղակի առաքեաց առ նոսա ՚ի ձեռն երկուց կարդինալաց` Սոփրեսդեայ եւ Պետրոսի, զոր միանգամ խնդրեալ էին հանդերձ թղթով:
       Յետ այսորիկ դարձեալ գրեաց թուղթ սիրոյ Լեւոն թագաւոր առ պապն Իննովկենտիոս ՚ի ձեռն այլոց հրեշտակի, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ, զի մի ' ոք յեպիսկոպոսացն լատինացւոց ձեռն արկցէ իշխել Հայոց . եւ մեք ասէ յամենայնի հպատակ եմք հրամանի սրբութեան քում: Եւ Իննովկենտիոս ընկալեալ սիրով զորդիական սէր նորին` գրեաց առ նա նամակ հաստատութեան. յորում արգելու` զի մի ' ոք բնաւ յեպիսկոպոսացն լատինացւոց կամ այլոց ազգաց կարասցէ իշխել Հայոց, եւ կամ համարձակեսցի ընդ բանիւ առնել զնոսա. որպէս է տեսանել ՚ի գործս այսր քահանայապետի. գիրք Բ. թուղթ 44. յորոց ինչ ինչ յառաջ բերէ եւ Կլեմէս Գալանոս ՚ի պատմութեան իւրում:
       ե. Զայսու ժամանակաւ. շփոթութիւն մեծ էր ՚ի կայսերական քաղաքն Յունաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս. քանզի` որպէս յիշեցաք վերագոյն, Ալէքս Անկեղոս` այն որ առաքեաց թագ առ Լեւոն, կուրացուցեալ էր զեղբայր իւր զԻսահակ եւ արկեալ ՚ի բանտ, եւ բռնութեամբ տիրեալ Աթոռոյն: Յորոյ երեսաց փախստեայ գնացեալ որդի Իսահակայ` որ եւս Ալէքս կոչիւր, անկաւ առ քահանայապետն Հռովմայ, եւ խնդրեաց օգնութիւն ՚ի նմանէ, խոստացեալ տալ զօրաց լատինացւոց բազում գանձս, զի հաստատեսցեն զնա յԱթոռ ժառանգութեան հօր իւրոյ. եւ քահանայապետն յանձն արար զնա խնամով ՚ի ձեռս զօրաց գաղղիացւոց, վենետկեցւոց, եւ այլոց ազգաց լատինացւոց: Եւ նոցա դիմեալ նաւուք ուղղեցան եւ հասին մօտ ՚ի Կոստանդինուպօլիս հանդերձ Ալեքսիւ. եւ եկեալ պաշարեցին զքաղաքն, եւ նեղեցին յոյժ սաստիկ պատերազմաւ, եւ արարին վնաս բազում. մինչեւ յոգիս ապաստան եղեալ միւս Ալէքսի` որ անիրաւութեամբ նստեալ էր կայսր, ել ՚ի քաղաքէն եւ փախեաւ: Եւ քաղաքացիքն հանեալ ՚ի բանտէ զկուրացեալն զԻսահակ նստուցին զնա վերստին յԱթոռ կայսերութեան. եւ պատգամ խաղաղութեան առաքեալ առ լատինս` ընկալան ՚ի ներքս զորդի Իսահակայ զԱլեքս հանդերձ մեծամեծօք լատինացւոց. եւ նստան հայրն եւ որդին` այսինքն Իսահակ եւ Ալէքս ՚ի միասին կայսր Յունաց, մին զուրկ յաչաց, եւ միւսն զուրկ յիմաստից` տղայ հասակաւ:
       Յետ այսորիկ թէպէտեւ մեկնեցան զօրք լատինացւոց ՚ի քաղաքէն, բայց մեծամեծք նոցա իբրեւ երախտաւորք կայսերն` կալան անդ բնակութիւն, եւ իշխանութեամբ վարէին ՚ի քաղաքին, եւ պահանջէին գանձ բազում ՚ի Յունաց ըստ որում խոստացեալ էր Ալէքս. եւ վասն այսր իսկ անկաւ գժտութիւն եւ խռովութիւն մեծ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. քանզի կայսրն առ ՚ի հատուցանել նոցա ինչս բազումս` կողոպտեաց զմեծագին անօթս եկեղեցեաց. եւ յաւել եւս դնել հարկս ծանունս ՚ի վերայ քաղաքացւոցն, զի մի ' գանձք իւր վատնեսցին . եւ ՚ի չառնուլ նոցա յանձն, եւ յառաւելուլ շփոթութեանց` նորանիստ կայսրն Ալէքս սպանաւ ՚ի մեծ իշխանէն Ալէքսէ Դուկասայ` որ կոչիւր Մորզուփլոս. եւ նա ինքն Մորզուփլոս կացուցաւ կայսր ՚ի քաղաքացւոց:
       Ընդ այս դժուարեալ յոյժ լատինացւոց` հանին աղմուկ մեծ ՚ի քաղաքի անդ. եւ յոյնք մերժեցին զնոսա արտաքս: Եւ այսու առաւել եւս զայրացեալ նոցա, եւ ՚ի թշնամութիւն դարձեալ ընդդէմ Յունաց համօրէն` ժողովեցին զամենայն ցրուեալ զօրս իւրեանց, եւ վառեցան պատրաստեցան ամենայն զօրութեամբ` մարտ դնել ընդ քաղաքին Կոստանդինուպօլսոյ, եւ առնուլ վրէժս ՚ի Յունաց: Եւ եղեն այնուհետեւ բազմադիմի պատերազմունք, եւ կոտորած անչափ. մինչեւ առին լատինացիք զթագաւորական քաղաքն յամի Տեառն 1204. ՚ի 12. ամսեանն ապրիլի. եւ նստուցին կայսր ՚ի Կոստանդինուպօլիս զզօրավարն Փլանդրացւոց այսինքն Ֆիանտրիոյ զԲաղդովինոս. եւ սպանին զԱլէքս Մորզուփլոս: Այլ թէ քանի ' աղետալի հարուածք եւ հրկիզութիւնք, աւերութիւնք եւ աւարառութիւնք եղեն յայնմ ժամանակի ՚ի քաղաքին, անպատմելի է. զորմէ երկար եւ ցաւագին գրէ Նիկետաս յոյն պատմիչ ականատես. գիրք ԺԹ. Ի. եւ ԻԱ. եւս եւ Գէորգ Ակրոպոլիտ, եւ այլք:
       Նստան այնուհետեւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս հետզհետէ հինգ կայսերք յազգէ լատինացւոց, ամս ԾԸ. մինչեւ ՚ի վերստին նստիլ անդ յոյն կայսերաց: Այլ ՚ի սմին ժամանակի` յորում տիրեցին անդ լատինք, երեք այլ եւս կայսերք յազգէ Յունաց նստէին յայլեւայլ տեղիս, ՚ի Տրապիզոն Կապադովկիոյ, ՚ի Նիկիա Բիւթանացւոց, եւ յԱդրիանուպօլիս: Իշխանութիւնք կայսերութեան Նիկիոյ եւ Ադրիանուպօլսոյ սակաւ ժամանակս մնացին. զի ՚ի վերստին տիրել Յունաց Կոստանդինուպօլսոյ ` նոքին եւս ընդ նովին անկան. իսկ իշխանութիւնն Տրապիզոնայ տեւեաց բազում ժամանակս` մինչեւ ցաւուրս սուլտան Մէհէմմէտի, որ էառ զԿոստանդինուպօլիս, եւ եբարձ նաեւ անտի զայն կայսերութիւն: Այլ մեք դարձցուք յառաջիկայ կարգ պատմութեան Հայոց: