Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Առաքել պատմիչ լուեալ յականատեսից` գրէ պատմութիւն ինչ երկար ՚ի վերայ նշխարաց սրբոյն Հռիփսիմեայ կուսի. զորով չկամելով մեր զանց առնել` պատշաճ վարկաք դնել աստ առաջի` քաղելով ՚ի բանից նորա: ՚Ի ժամանակի` յորում նստէր Մելքիսէթ կաթուղիկոս յԵրեւան քաղաք, եւ Դաւիթ կաթուղիկոս յԱսպահան, եկին յաշխարհն Արարատայ երկու փատրիք` այսինքն հարք կրօնաւորք ՚ի լատինացւոց, որոց անուանք էին Գուլիելմոս եւ Արքանճելի, հանդերձ սպասաւորաւ միով. եւ հանդիպեալ տեսութեան Մելքիսէթ կաթուղիկոսի` մատուցին նմա ընծայս. զի նորա հաճութեամբ անկասկած կարողասցին շրջիլ յամենայն վանորայս Հայոց: Ունէին սոքա առ իւրեանս գրուած ինչ աշխարհագրական, յորում կային նշանակեալ մի ըստ միոջէ լատին գրով տեղիք նշխարք սրբոց` որք էին ՚ի հայս. մինչեւ անվրէպ ցուցանել` թէ յո'ր վանս, եւ յորո'ւմ վայրի իցէ տապան իւրաքանչիւր սրբոյ. եւ թէ` ո'րպիսի շինուածք իցեն վկայարանաց. կամ ընդ ո'ր կողմն մուտ ունիցին, եւ այլն. եւ գուցէ զայս առեալ էին ՚ի գրութենէ անտի ` զոր յղեաց ՚ի Հռովմ փոքր մի յառաջ Միքայէլ կաթուղիկոս վասն տեղեկութեան ամենայն վանորէից Հայոց եւ տեղեաց աշխարհին` ՚ի ձեռն Աբգարու դեսպանի. ըստ որում յիշեցաք ՚ի գլուխ ԺԱ. երես 520:
       Շրջեալ այսոցիկ կրօնաւորաց յայլեւայլ տեղիս` եկին ՚ի գիւղն Կարենիս, եւ իջին ՚ի վանքն Առաքելոց` որ ՚ի ձորամիջին. եւ գտին անդ ըստ ցուցանելոյ գրոյն ՚ի ներքոյ բեմին զգլուխ սրբոյն Անդրէի առաքելոյ. եւ բարձին զայն անտի` տանիլ ընդ իւրեանս: Այլ իբրեւ ՚ի վեր ել բանն, եւ լու եղեւ եպիսկոպոսի վանացն` էառ զայն գանձ ցանկալի ՚ի ձեռաց նոցա. եւ եդ յարժանաւոր տեղւոջ ՚ի վանս անդ. զոր եւ բազում անգամ տեսեալ է իմ ասէ Առաքել, եւ համբուրեալ:
       բ. Իսկ լատին կրօնաւորք յետ սակաւուց չոքան յԷջմիածին. եւ անդ օթեւանս կալեալ` ընտելացան ընդ միաբանս տեղւոյն, եւ երթեւեկէին համարձակ ՚ի շրջակայ տեղիսն. եւ զօր ամենայն գնային ՚ի վկայարան սրբոյն Հռիփսիմեայ, որ յայնմ ժամանակի խարխալեալ էր յոյժ ` եւ թողեալ աւերակ. որպէս եւ Գայիանեայն: Եւ զի նշանակեալ էր ՚ի գրի իւրեանց, թէ ՚ի ներքոյ աւագ բեմին կայ ընդ երկրաւ մատուռն մի փոքրիկ, եւ անդ է տապան Հռիփսիմեայ. եւ թէ` դուռն կամ կափարիչ այնր մատրան է վէմ մեծ` եդեալ ՚ի շարս վիմաց որմոյն հիւսիսային խորանին, բազումս աշխատեցան խախտել զնոյն զայն վէմ, եւ ոչ կարացին. վասն որոյ անյոյս լեալ անտի` բացին տեղի ՚ի յաւագ բեմին ընդ հիւսիսակողմն, եւ անտի թաւալեցուցին զկափարիչն. եւ իջեալ ՚ի մատուռն` տեսին տապանաքար մի մեծ. եւ ՚ի բաց առեալ զայն խնդութեամբ` ոչինչ գտին. վասն որոյ սկսան փորել զգետինն ՚ի ներքոյ նորա, մինչեւ երեւեցաւ արկղն կամ տապան սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ . եւ բազում աշխատութեամբ արտաքս հանեալ զայն` բերին ՚ի մէջ եկեղեցւոյ. եւ բացեալ զտապանն` սկսան ժողովել մաքուր կտաւօք ՚ի քսակ մի մեծ զնշխարս սրբուհւոյն:
       Դէպ եղեւ ՚ի նմին պահու շրջիլ երկուց եպիսկոպոսաց Էջմիածնի` որոց անուանք էին Գրիգոր եւ Վարդան` յայնոսիկ վայրս իբր ՚ի զբօսանս. եւ ՚ի ժամանել մերձ ՚ի տաճարն Հռիփսիմեայ` իմացեալ զայն լատին կրօնաւորաց` ջանացան ամենայն իրօք ծածկել զիրսն. եւ ելեալ փութապէս ընդառաջ նոցա` սկսան յայլ զրոյցս զբաղեցուցանել զնոսա , զի մեկնեսցին անտի. իսկ նոքա թէպէտ եւ ինչ որ գիտէին, այլ կամեցան մտնել ՚ի ներքս ՚ի տաճարն. եւ տեսեալ տապան մի ՚ի միջի, եւ զկողմն մի խորանին քանդեալ, զարմացան եւ զահի հարան. եւ իջեալ ՚ի մատուռն տեսին` զի թաւալեալ կայ տապանաքարն Հռիփսիմեայ, եւ բրեալ տեղի տապանին: Զայրացեալ նոցա ընդ այս յոյժ` սկսան կագել ընդ կրօնաւորսն, եւ սոքա ընդ նոսա. եւ այնչափ սաստկացաւ վէճն, մինչեւ հարկանել զմիմեանս եւ վիրաւորել: Այլ յետոյ զօրագոյն գտեալ եպիսկոպոսաց` վանեցին զկրօնաւորսն. եւ զտապանն բերին յԷջմիածին. եկին ընդ նոսա եւ այն կրօնաւորք: Եւ ՚ի լինել վրդովման` ընթացան անդր միաբանք Էջմիածնի, եւ գիւղականք բազում. եհաս ապա եւ Մելքիսէթ կաթուղիկոս. եւ իբրեւ լուան զեղեալսն` յափշութիւն ըմբռնեցան. եւ սկսան բարկանալ ընդ կրօնաւորսն, թէ զիա'րդ իշխեցիք զանգին գանձս մեր հանել ՚ի տեղւոջէ իւրմէ. եւ յորդորէին զՄելքիսէթ կաթուղիկոս` զի պատուհասեսցէ զնոսա: Եւ զի լուռ կայր նա, համարձակեցան լատին կրօնաւորք ձեռն մխել առ ՚ի ժողովելոյ զայլ եւս նշխարս ՚ի տապանէ անտի. մին ՚ի նոցանէ կալաւ զքսակն, եւ միւսն եհան ձեռամբ զմասունս նշխարաց, եւ ելից անդր:
       ՚Ի վերայ յարձակեցան յայնժամ եպիսկոպոսունք եւ այլք ընդ նոսա, եւ ՚ի բաց կորզեցին զքսակն. եւ հանեալ անտի զնշխարսն` եդին անդրէն ՚ի տապանն. բայց մնացին առ կրօնաւորսն ՚ի քսակ նոցա քանի մի եւս մասունք ՚ի նշխարաց անտի, եւ մասն մի առ միաբանս Էջմիածնի: Ապա բարձեալ զտապանն պատուով տարան բազմութեամբ անդրէն ՚ի տաճար սրբուհւոյն. եւ իջուցեալ ՚ի ներքին մատուռն, եւ խորագոյն փորեալ զտեղին` հանգուցին անդ զտապանն. եւ յամենայն կողմանց ամրացուցին կրով եւ մանր քարամբք. եւ եդին ՚ի վերայ զտապանաքարն. փակեցին ապա եւ զփորուածս խորանին. բայց զդուռն մատրան ոչ փակեցին, այլ` թողին բաց: Եւ զայսոսիկ պատմեաց մեզ ասէ Առաքել` նա ինքն Վարդան եպիսկոպոս:
       գ. Իսկ կրօնաւորք լատինացւոց առեալ զքսակ իւրեանց ` յորում էին մնացորդք ինչ նշխարաց, խոյս ետուն անտի եւ եկին յԵրեւան. եւ ապա գնացին յերկիրն Նախջուանայ. եւ հասեալ յԵրնջակ գաւառ` յաւանն Ապարան` կալան օթեւանս առ ունիթօռս. եւ անդ յերիս բաժանեալ զնշխարս սրբուհւոյն զորս ունէին առ իւրեանս` զերկուսն եդին ՚ի պահեստի յայլեւայլ տեղիս. իսկ զերրորդ մասն առաքեցին ՚ի ձեռն սպասաւորի իւրեանց յԱսպահան ՚ի վանս լատինացւոց` Հուսէնիա կոչեցեալ. զի յղեսցեն անտի յարեւմուտս: Իսկ Դաւիթ կաթուղիկոս` որ նստէր յԱսպահան, ոչ իմացաւ զիրսն. բայց էր նորա սպասաւոր մի Գրիգոր անուն, որ գիտակ էր իտալական լեզուին, եւ առնէր երբեմն ծառայութիւն ՚ի վանս լատինացւոց. եւ եղեւ յաւուր միում` զի խօսեցաւ ընդ նմա լատին սպասաւորն, եւ ասէ . գնացաք յաշխարհ ձեր, եւ տեսաք զԱթոռ ձեր զԷջմիածին. եւ անտի հանաք զնշխարս սրբոյ կուսին Հռիփսիմեայ, եւ բերաք այսր. եւ ահա ամփոփեալ կայ պատուով ՚ի վանս մեր յայն ինչ սենեկի յարկեղ միում. եւ կամիմք տանիլ յարեւմուտս: Զայս լուեալ Գրիգորի` լուռ եղեւ առ ժամն. եւ ապա երթեալ պատմեաց Դաւթի կաթուղիկոսի: Եւ նորա հիացեալ ընդ այն` կոչեաց առ ինքն զերեւելիսն ՚ի Հայոց եղելոց յԱսպահան, մանաւանդ զԵրեւանեցիս. եւ ասաց նոցա զեղեալսն . եւ նոցա եւս զարմացեալ յոյժ` տրտմեցան ընդ իրսն:
       Խորհուրդ արարեալ ապա Դաւիթ կաթուղիկոս, եւ Յովհաննէս երէց Երեւանցի` աղայ տէր տէրն կոչեցեալ, եւ խօճայ Սաֆար Ջուղայեցի, չոքան ՚ի միասին առ միրզա Մահամատ քաղաքապետ Ասպահանու. եւ առեալ ՚ի նմանէ զօրականս` մտին յանկարծակի ՚ի վանս լատինացւոց. եւ բացեալ զսենեակն նշանակեալ` գտին զարկղն հանդերձ նշխարօք. եւ առեալ բերին առ քաղաքապետն. եւ նորա կնքեալ մատանեաւ իւրով` ետ յաւանդ ցխօճայ Սաֆար` պահել զայն ՚ի տան իւրում մինչեւ ՚ի գալուստ Շահաբասայ, որ էր յայնժամ ՚ի Դավրէժ: Յետ այսորիկ գրեցին հայք թուղթ առ Նազար մեծ իշխան Ջուղայեցի` որ գնացեալ էր ընդ Շահաբասայ ՚ի Դավրէժ. եւ ծանուցին նմա զեղեալսն. եւ նա հրամանաւ արքայի յղեաց յերկիրն Նախջուանու զոմն ՚ի Հայոց` Ալթուն Աւետիք կոչեցեալ` աստապատցի, հանդերձ պարսիկ սպասաւորօք, զի կալեալ ածցէ յատեան զլատին կրօնաւորսն: Հասեալ Ալթունայ ՚ի գիւղն Ապարան` առանց յայտնելոյ զինքն` թէ հայ իցէ , կալաւ զբազումս յունիթօռաց եւ ՚ի լատինացւոց` զեկեղեցականս եւ զաշխարհականս. եւ ստիպէր ցուցանել ինքեան զկրօնաւորսն` որք հանին զնշխարս: Եւ յորժամ ոչ կամեցան նոքա յայտնել, ետ կախել եւ գանել զնոսա բրովք. մինչեւ բռնադատեալ նոցա ետուն ՚ի ձեռս նորա զգուլիելմոս եւ զարքանճելի: Եւ Ալթուն խնդրեաց ՚ի նոցանէ զմնացորդս նշխարացն. եւ իբրեւ ոչ հաճեցան նոքա տալ, ձեռն էարկ խստագոյնս տանջել զնոսա:
       Կալաւ եւ զերէց մի ապարանցի, եւ ետ գանել զնա չարաչար. եւ զի եղբօրորդի նորա մանուկ փոքրիկ կայր առ նմա, եհարց լալով` թէ ընդէ՞ր հարկանէք զհօրեղբայրն իմ: Եւ յասել նոցա` թէ վասն նշխարաց, զոր բերեալ են յայս գիւղ, եւ ոչ կամին յայտնել զտեղին, ասէ մանուկն . զի՞նչ է ապա այն` որ կայ ՚ի տան մերում ՚ի ներքին սենեկի, որոյ առաջի ճրագ վառեմք զօր ամենայն: Յայս վայր ոչ խօսէր Ալթուն հայերէն. բայց ՚ի լսել զայս բան մանկանն` ասէ ցնա. զի՞նչ ասացեր ո'րդեակ. եւ ՚ի կրկնել նորա զբանսն` ասէ Ալթուն ցմանուկն. եթէ ցուցցես ինձ զասացեալդ, արձակեմ ազատ զհօրեղբայր քո, եւ տամ քեզ եւ նմա պարգեւս. ապա թէ ոչ` այնչափ հարկանեմ, մինչեւ մեռցի: Գնաց ապա Ալթուն հանդերձ մանկամբն եւ սպասաւորօք ՚ի տուն անդր. եւ գտեալ զնշխարսն եդեալ ՚ի բարձր տեղւոջ` էառ եւ եբեր արտաքս. եւ կատարեաց զխոստումն իւր` զոր արար առ մանուկն:
       դ. Յետ այսորիկ սկսաւ Ալթուն առաւել եւս տանջել զերկոսին կրօնաւորսն. զի թէ կայցեն եւ այլ մասունք նշխարաց, փութով ՚ի յայտ բերցեն. եւ նոքա չկարացեալ այլ եւս տոկալ խոշտանգանաց` խոստովան եղեն զստոյգն, թէ գոյ եւ մասն մի այլ, զոր թաղեցաք ասեն արծաթի անօթով ՚ի լերինն` որ կոչի Բօլու` մերձ յապարան գիւղ. եւ Ալթուն գնացեալ հանդերձ նոքօք` եհան եւ էառ զայն եւս: Եւ ՚ի ստիպել անդրէն Ալթունայ եւ ՚ի սպառնալ` անկան առաջի նորա եւ աղաչեցին արտասուօք , եւ երդմամբ հաստատեցին` թէ չի'ք առ մեզ այլ մասն: Ապա առեալ Ալթունայ զնշխարսն եւ զկրօնաւորսն` եկն ՚ի գիւղ իւր յԱստապատ. եւ հանդիպեցաւ անդ Պօղոսի վարդապետի Մոկացւոց, զոր յիշեցաք ՚ի նախընթաց գլուխդ. եւ եբաց առաջի նորա զգանձն հոգեւոր. եւ ասաց առնուլ իւր բաժին. եւ նա էառ զմասն մի մատնաչափ: Յայնժամ ասէ ցնա Ալթուն. եթէ ոչ լիցիս ինձ մեղադիր, հանդերձեալ եմ բառնալ զգլուխս երկուց այնոցիկ կրօնաւորաց, եւ տանիլ առ թագաւորն. եւ մարմինք նոցա քեզ լիցին: Բայց Պօղոս վարդապետ` որ էր այր բարեսէր, բազում աղաչանօք արգել զնա չմեղանչել ՚ի նոսա. եւ սա ինքն Պօղոս վարդապետ զայն մասն` զոր էառ` տարաւ յետ ամաց ինչ ՚ի գիւղն Վարդագլուխ` որ եւ Կիւլթէփէ ասիւր յայլազգեաց` մօտ ՚ի Նախջուան. եւ շինեալ անդ եկեղեցի յանուն սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ` հանգոյց զայն մասն ՚ի հիմունս նորին:
       Իսկ Ալթուն տարաւ զկրօնաւորսն հանդերձ նշխարօք ՚ի Դավրէժ առաջի Շահաբասայ. եւ շահն քննեալ զամենայն անցս` կամեցաւ պատուհասել զնոսա. բայց վասն ունելոյ ուխտ խաղաղութեան ընդ թագաւորս քրիստոնէից` չարար ինչ նոցա չար: Եւ նոքա իբրեւ տեսին` եթէ խնայեաց ՚ի նոսա թագաւորն, աղերս արկին առաջի նորա, եւ ասեն. որովհետեւ այսքան աշխատութիւնս եւ վիշտս կրեցաք մահուամբ չափ վասն նշխարացս այսոցիկ, գո'նէ մասն մի փոքրիկ շնորհեսցի մեզ. բայց ո'չ լուաւ նոցա թագաւորն. այլ` առաքեաց ամբողջ զամենայն յԱսպահան` պահել ՚ի տան խօճայ Սաֆարին ընդ միւս մասինն:
       ե. Իսկ երկոքին այն կրօնաւորք յետ այսչափ տառապանաց իւրեանց սկսան միւսանգամ շրջիլ ՚ի գիւտ այլ եւս նշխարաց. եւ ՚ի միում նուագի ելեալ յԵրեւանայ` կամէին գնալ ՚ի Գեղարքունի. էր ընդ նոսա եւ սպասաւոր մի ապրակունեցի ` Աղամիր անուն` յունիթօռաց անտի. եւ ՚ի ժամանել նոցա ՚ի լեառն` որ կոչի Սիւլէյմանայ սար, հասին զկնի նոցա հինգ արք պարսիկք հեծեալք. եւ հարին զնոսա յանկարծակի եւ սպանին. զի ասի` թէ նոքա անարգեալ էին զդենս Պարսից առաջի Մաղսուտայ ամիրային Նախջուանու. եւ թէ նա վասն այսորիկ յղեալ արս` ետ սպանանել զնոսա. կամ ըստ ասելոյ այլոց` գործեալ իցէ այս հրամանաւ Ամիրգունայ նախարարին Երեւանու. իբր զի ցասուցեալ նորա ընդ կրօնաւորսն վասն հանելոյ նոցա զայնոսիկ նշխարս ՚ի տէրութենէ իւրմէ, կարծելով միանգամայն` թէ գտեալ իցէ նոցա գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ, հրամայեալ իցէ սպանանել զնոսա:
       Այլ այն պարսիկք` որք սպանին զկրօնաւորսն, վիրաւորեցին չարաչար եւ զսպասաւոր նոցա զԱղամիր. զոր յետոյ գտեալ Հայոց անկեալ զճանապարհ այն` բարձին ՚ի վերայ գրաստու. եւ տարեալ դարմանեցին. գտեալ ապա եւ զմարմինս կրօնաւորացն ՚ի դաշտի, եւ զամենայն թուղթս եւ զգրեանս նոցա ցրուեալս ՚ի բացի, թաղեցին զնոսա ՚ի տեղւոջ անդ: Եւ զայսոսիկ նա ինքն Աղամիր պատմեաց մեզ ասէ Առաքել, յորժամ հանդիպեցաք նմա ՚ի գիւղն Ապարան կամ Ապարաներ:
       Զկնի այսորիկ եկն այլ ոմն կրօնաւոր յարեւմտից` Փատրի Մելքիօր անուն. եւ եգիտ պատիւ ՚ի Շահաբասայ. եւ հրամանաւ նորա բարձեալ զմամինս երկուց կրօնաւորացն` տարաւ յաշխարհ իւր: Յետ ամաց ինչ ՚ի գալ Շահաբասայ յԱսպահան, եւ ՚ի մտանել նորա ՚ի տուն խօճայ Սաֆարին` անդ պատահեցան քանի մի կրօնաւորք լատինացւոց. որոց աղերս մատուցեալ առ Շահաբաս` աղաչեցին զնա տալ ինքեանց մասն ինչ ՚ի նշխարաց սրբոյն Հռիփսիմեայ: Եւ Շահաբաս ետ բանալ զարկղն. եւ առեալ ՚ի ձեռս իւր մասն մի` եհաս զկէսն դանակաւ, եւ ետ կրօնաւորացն այնոցիկ. եւ զմիւս կէսն եդ յառաջին տեղին. Եւ կրօնաւորացն առեալ զայն մասն տարան յաշխարհն Հնդկաց ՚ի սահմանս Պումպայու եւ Սուրաթու ՚ի Կուա` որ ընդ տէրութեամբ Լիւսիտանացւոց. եւ եդին անդ ՚ի վանս կուսանաց. ուր եւ ասի լինէլ մինչեւ ցայժմ: Իսկ այն մասն` որ մնաց առ միաբանս Էջմիածնի, յետ ժամանակաց անկաւ ՚ի ձեռս Մինաս վարդապետի Ակնեցւոյ Փէրվազեանց` եպիսկոպոսին Զմիւռնիոյ` եւ նա ՚ի ճանապարհորդել իւրում յարեւմուտս` տարաւ ընդ իւր յԻտալիա յամի Տեառն իբր 1736: Այլ այն մեծ նշխար մասանց սրբուհւոյն` որ էր ՚ի տան խօճայ Սաֆարին Ջուղայեցւոյ, մնաց անդ զբազում ժամանակս ՚ի ձեռս որդւոց եւ թոռանց նորա. եւ զկնի ամաց բազմաց` յաւուրս մեր յամի Տեառն 1755. թոռն թոռին խօճայ Սաֆարին` պարոն Պետրոս Մելիքեան Խալդարենց` այր փառաւոր ` առեալ զայն ՚ի Ջուղայէ` տարաւ ՚ի Բաղտատ. եւ ապա պարոն Պօղոս ոմն Սեբաստացի` որ եւ կոչի Ստամպօլցի` եբարձ անտի եւ տարաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս: