Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Մինչչեւ էր նստեալ Շնորհալին Ներսէս յԱթոռ հայրապետութեան, ՚ի յետին աւուրս կաթուղիկոսութեան եղբօր իւրոյ Գրիգորի` յարեաւ խռովութիւն մեծ ՚ի մէջ երկուց իշխանաց հայկասեռից, Թորոսի մեծի պանՍեբաստոսի` տեառն Կիւլիկիոյ, եւ Օշնի Սեբաստոսի` տեառն Լամբրոնի . քանզի Թորոս ստիպէր զՕշին` հնազանդիլ ինքեան, եւ ոչ լինել հարկատու Յունաց, իսկ Օշին լաւ համարելով անձին` ընդ ձեռամբ կալ կայսեր. ոչինչ անսայր Թորոսի. այլեւ խրատ տայր նմա մի մնալ ինքնիշխան, այլ` մտանել ընդ հպատակութեամբ Յունաց, զի թէպէտ նա հաշտ էր յայնժամ` ընդ յոյնս, բայց չէր նոցա հարկատու: Եւ ՚ի խոստանալ երկուց կողմանց եւս` գրգռեցաւ թշնամութիւն սաստիկ ՚ի մէջ նոցա, եւ սկիզբն եղեւ պատերազմի յորում ոչ սակաւ հեղմունք արեանց լինէին:
       Զայս տեսեալ Գրիգորի կաթուղիկոսի` յորդորեաց զեղբայր իւր զՆերսէս Շնորհալին, գնալ առ նոսա` եւ իւրով իմաստութեամբ եւ անոյշ բանիւքն միջնորդ լինել հաշտութեան ՚ի մէջ նոցա: Գնացեալ ապա Շնորհալւոյն` բազում յորդորանօք եւ ազդու խրատուք հաճեցոյց զերկոսին եւս ՚ի հաշտութիւն, յօդեալ զնոսա յանքակտելի սէր, մինչեւ խնամութիւն եւս առնել նոցա ՚ի մէջ իւրեանց. քանզի ետ Թորոս զդուստր իւր ՚ի կնութիւն Հեթմոյ որդւոյ Օշնի` ըստ գրելոյ Վահրամայ: Յաւարտիլ հաշտութեան` Օշին իշխանն կամեցաւ տանիլ զՇնորհալին ՚ի Լամբրոն. զի օրհնեսցէ զքաղաքն եւ զբնակիչս գաւառին. եւ ՚ի գնալ նոցա` դէպ եղեւ պատահիլ ՚ի քաղաքն Մամեստիա, որ էր յայնժամ ընդ իշխանութեամբ Յունաց:
       Էր անդ ՚ի նոյն աւուրս պռօտօստրատոր կամ սպայապետն Յունաց Ալէքս դուքս` փեսայ Կիռ Մանուելի կայսեր. որ եկեալ էր անդր իբր տեսուչ սահմանացն այնոցիկ: Սա տեսեալ զՇնորհալին եւ խօսեցեալ ընդ նմա` սքանչացաւ յոյժ ընդ իմաստութիւն նորա եւ ընդ քաղցրութիւն բանիցն. եւ յաւուր միում բանս էարկ առաջի նորա, եւ խնդրէր ուսանիլ ՚ի նմանէ զպատճառ պառակտման եկեղեցւոյ յայլեւեւայլ անդամս: Եւ զոր միանգամ եհարց նա ՚ի վերայ այսր նիւթոյ, պատասխանի արար Շնորհալին իմաստութեամբ կարգի, եւ եցոյց` թէ այս պառակտմունք ՚ի բառս են եւ ՚ի ծէսս. եւ յայտ արար նմա, թէ զոր ինչ դաւանին յոյնք, զնոյն դաւանին եւ հայք:
       Լուեալ իշխանին զամենայն աղաչեաց զՇնորհալին, զի զոր միանգամ խօսեցաւ բանիւք` ՚ի գիր անցուսցէ, եւ տացէ զայն ինքեան. որպէս զի այնու առաւել եւս իմացեալ զմիտս դաւանութեան Հայոց` միջնորդ կարգեսցի միաբանութեան: Եւ գրեալ քանի մի բանս տարակուսանաց` ետ ՚ի Շնորհալին, զի տացէ այնց մի առ մի պատասխանի:
       Հաւանեցաւ Շնորհալին, եւ գրեաց նամակ մի մեծ ` ընդարձակ վարդապետութեամբ, սկսանելով այսպէս. *«Բանիւք դուզնաքեայ իմն խօսելով ՚ի լսելիս խոհեմագունիդ եւ աստուածասիրի անձին` յաղագս մերոյ հաւատոյ եւ կարգաց եկեղեցւոյ` հարցմանցն որ ՚ի մէնջ` տալով պատասխանի: Եւ քանզի խօսեցեալն իմաստք շրթամբք ո'չ է բնաւորեալ ՚ի շտեմարանս յիշողականին մնալ անծախապէս` զմոռացութին ունելով հակառակ, վասն որոյ խնդրէք գրով արձանացուցանել զնոյնն յաղագս անաղօտ մնալոյ առ ձեզ յիշատակ բանիցն` որ ՚ի մէնջ: Զոր եւ տացուք սիրողաբար` սիրողիդ զիմաստութիւն` ըստ տխմար գիտութեան մերոյ եւ տկարութեան եւ ժամուս փութոյ` համառօտ եւ յայտնի բանիւ. սակայն զբովանդակն պարագրելով հաւատոյ մեր ճշմարտութիւն, եւ զեկեղեցւոյ մեր կարգաւորութիւն ՚ի հարցն սրբոց աւանդից ընկալեալ. որ է այսպէս»:
       Եւ աստ նախ առաջի դնէ զուղղափառ դաւանութիւն առ Ամենասուրբ Երրորդութիւնն. եւ ապա զդաւանութիւն մարդեղութեան Բանին, ցուցանելով` թէ ուղիղ է ասել ՚ի Քրիստոս երկու բնութիւն. եւ թէ` հայք մի բնութիւն ասելով` զնոյն իմանան, եւ յապացոյց այնմ յաւելուն ասել` անշփոթ միաւորեալ. եւ թէ զբառդ բնութիւն` առնուն նոքա անդ փոխանակ անձնաւորութեան. եւ այլն: Զայս բան Շնորհալւոյն եդեալ եմք. ՚ի հատորն Բ. երես 227 եւ 228: Զկնի այսոցիկ գրեաց եւ ՚ի վերայ այլոց աւանդից: Նախ` թէ հայք ՚ի սկզբանէ հետէ զտօն Ծննդեանն ըստ հին սովորութեան տօնէին ՚ի յունվարի. 6. եւ թէ` սուտ է այն, զոր ասեն ոմանք` թէ հայք զտօն Աւետեաց կատարեն ՚ի նախընթաց աւուր Յայտնութեան: Երկրորդ` թէ հայք վասն պակասութեան ձիթենեաց զմիւռոնն յիւղոյ ծաղկանց առնեն: Երրորդ` թէ հայք ընդունին զյարգութիւն պատկերաց: Չորրորդ` թէ հայք ՚ի կազմելն զփայտեայ Խաչս` ոչ վասն այլ ինչ խորհրդոյ բեւեռօք հաստատեն, բայց եթէ վասն զօդելոյ զմասունս նորա ընդ միմեանս. իսկ զմիաձոյլ արարեալս յայլոց նիւթոց ոչ բեւեռեն. զի ոչ պիտոյանան անդ բեւեռք: Հինգերորդ` թէ հայք ՚ի դէմս Որդւոյ երգեն զոր Աստուածն: Վեցերորդ` թէ սովորութիւն ուտելոյ զկիթս ՚ի շաբաթ եւ ՚ի կիւրակէ յաւուրս քառասնորդաց այժմ խափանեալ է ՚ի մէջ ժողովրդոց, եւ որ մնացեալն է յոմանս յիշխանաց` այն եւս բարձցի: Եօթներորդ` թէ սովորութիւնն պարզ գինեաւ առանց ջրոյ պատարագելոյ ՚ի հայս` է ՚ի սկզբանէ ՚ի սահմանելոյ Լուսաւորչին: Եւ հուսկ յետոյ` թէ զի'նչ խորհուրդ իցէ առաջաւորաց պահոցն: Զայսցանէ ընդ երկար բանիւք գրեալ Շնորհալւոյն` ընծայեաց զնամակն ցԱլեքս իշխան. եւ նորա խնդութեամբ ընկալեալ զայն նամակ` պահեաց առ իւր. եւ մեծապէս պատուեալ զնա` յուղարկեաց ՚ի Լամբրոն. ուր կացեալ Շնորհալւոյն զժամանակ ինչ` չոքաւ ՚ի Հռոմկլայ առ եղբայր իւր Գրիգոր կաթուղիկոս, եւ պատմեաց նմա զամենայն:
       Իսկ Ալէքս դուքս ՚ի լնուլ ամի իշխանութեանն դարձ արարեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ տարեալ զնամակ Շնորհալւոյն` եցոյց Մանուէլի կայսեր եւ Միքայէլի պատրիարգին: Եւ նոցա վաղվաղակի թարգմանեալ զայն ՚ի յոյն լեզու, եւ ընթերցեալ` զարմացան յոյժ ընդ բանսն, մանաւանդ ընդ ոճ ասիցն` եւ ընդ շարապենտեկոստ կարգին, եւ վառեցան սիրտք նոցա ՚ի սէր միաբանութեան, եւ ՚ի տեսութիւն պատուական անձին Ներսեսի Շնորհալւոյ: Որոյ վասն փութացեալ կայսեր` առաքեաց վաղվաղակի զմի ոմն ՚ի ներքինեաց իւրոց` Սմբատ անուն` հայ ազգաւ, ընդ նմին եւ զմի ՚ի ծառայից իւրոց արուխ անուն հայ, հանդերձ թղթով` զոր գրեաց առ Գրիգոր կաթուղիկոս` ՚ի ԺԵ. ընդիքտիոնի. այսինքն յամի Տեառն 1167. յամսեանն սեպտեմբերի. յորում յետ յորդորելոյ զնա ՚ի միաբանութիւն` աղաչէր Առաքել ՚ի Կոստանդինուպօլիս զեղբայր իւր զՆերսէս Շնորհալին, զի բերան ՚ի բերան խօսելով` դիւրին լիցի բառնալ ՚ի միջոյ զկրճիմն բաժանմանն. եւ եթէ կայցէ ինչ տարակոյս, լուծցի: Եւ էր օրինակ թղթոյն այս:
       *«Մանուէլ ծիրանածնունդ արքայ` կարող եւ բարձր միշտ, օգոստոս ինքնակալ հոռոմոց Կոմնինոս, եւ Քրիստոսի Աստուծոյ հաւատարիմ թագաւոր, առ շնորհիւ նորին պատուական եւ սրբազան կաթուղիկոսն Հայոց տէր Գրիգորիս` ողջոյն սիրոյ առաքեմք: Պա'րտ է ամենեցուն, որք ՚ի ձեռն աստուածային մկրտութեանն զՔրիստոս զգեցեալ են, լնուլ անթերի զբովանդակ արդարութիւնն եւ նախ քան զամենայն` խնամ տանել, որք մերձ են յամբիծ հաւատս, որպէս զի միաւորեալք ՚ի քրիստոնէական լրումնս` մի հօտ լինիցին ամենայն քրիստոնեայք, եւ ՚ի միոյ հովուապետէ ուսանիցին, որ վասն մեր մարդացաւ տէրն, եւ միով գաւազանաւ հաւատոյ հովուին ՚ի միասին, եւ ՚ի միում դալարւոջ ուղղափառացն բանից` եւ ՚ի նոյն ջրոյ առողջ վարդապետութեանցն կերակրեսցին եւ արբցեն. եւ ՚ի մի փարախ ուղղափառ եկեղեցւոյ տաւաղեսցին: Զոր առաւել եւս մանաւանդ Աստուած պահանջէ յիմում թագաւորութեանս. եւ քան աշխարհական Աթոռոյս բազմապատիկ հոգոց` այսմ մանաւանդ հոգ տանել Աթոռոյ հաստատութեան. եւ որքան կարողութիւն է` փոյթ ունել եւ ջան յաղագս ուղղութեան ամենայն քրիստոնէից:
       Ոչինչ նուազ եւ ձեզ պատշաճ իցէ քահանայապետիցդ, եւ մանաւանդ որք աստուածային օրինացն ընթերցման պարապեալդ էք, եւ հոգեւորական բանից հարցն վարդապետութեան հմուտք , եւ Սրբոց Գրոց յանհատանելի մարդս թեթեւացեալ մտօք սրաթռիչ մեղուօրէն եղեալ աշխատասէրք ՚ի միասին, եւ զբարիոքն առեալ ՚ի հաւասարէն զցօղ գեղեցկութեան: Զոր ծանեաւ թագաւորութիւնս մեր ՚ի սիրեցեալ փեսայէն մերմէ պռտօստռատօրէն. եւ զբանսն` զոր ՚ի նմանէ եւ ՚ի ձէնջ յաղագս միաւորութեան մեր եւ ձեր շարժեցաւ ՚ի միջի ձերում, ընկալաւ թագաւորութիւնս մեր գրով տուեալ առ ՚ի ձէնջ: Յայտ առնեմք ձեզ` յառաջագոյն խորհել եւ այց առնել թագաւորութեանս մերում յաղագս քրիստոնէից Հայոց հաւատոյդ: Զոր եւ ՚ի միտ առեալ զեդեալ բանս ՚ի գիրս բարեպաշտութեան ձերոյ, որ թարգմանեալ ցուցաւ, ուրախութիւն եղեւ Աստուծոյ եւ մեզ: Վասն որոյ խորհի թագաւորութիւնս մեր լինել միջնորդ միաւորութեան` բաժանման ձերոյ. քանզի զպատուականութիւն ձեր, եւ զաստուածասէր մտադիւրութիւն, եւ զբարւոք առաջնորդութիւն ծանեայ ՚ի ձեռն այսր գրոյ:
       Եւ արդ` խորհուրդ առեալ ձեր` արագ Առաքել առ թագաւորութիւնս մեր հանդերձ ամենայն զգուշութեամբ եւ պատրաստութեամբ զբանաւոր եղբայրդ ձեր, որ բանիւ զարդարեալ` եւ յիմաստութիւն սեպհականեալ, զի ածցի ՚ի թագաւորական քաղաք առ սրբազան պատրիարգս եւ սուրբ եւ աստուածային ժողովս` մերձ գոլ եւ թագաւորութեանս մերոյ. որպէս զի գործ բարւոք իրաւամբք ըստ Աստուծոյ տնօրինեսցի: Եւ եթէ հնար լինի, բարձցի պատճառ ինչ դուզնաքեայ` որ ՚ի միջի մերում. եւ ոչ համարեսցի վէմ գայթակղութեան եւ քար գլորման` Քրիստոս, այլ` գլուխ անկեան` ճշմարիտ վէմն մեր, որ ՚ի միասին յօդեալ միաւորէ զմեզ. եւ խարիսխ հաստատութեան եւ հիմն անսասանելի, որ առ նա զհաւատս պահեցաք անդրդուելի , յոր հաւատացաքն եւ բժշկեցաք. եւ դուք յայսպիսի բարութեանց մեծագոյն պատճառէ բազմապատիկ զվարձս շտեմարանէք: Վասն որոյ եւ թագաւորութիւնս մեր առաքեաց առ ձերդ պատուականութիւն զսպասաւոր պաղատանս զՍմբատ` յաղագս եկաւորելոյ եղբօրդ ձեր. որում եւ հրամայեցաւ պատմել ձեզ զամենայն բանս զայս. կարող էք հաւատալ առ ՚ի դմանէ ասացելոյն. ո'ղջ լերուք»:
       բ. Մինչչեւ հասեալ էր Սմբատայ դեսպանի կայսեր ՚ի Հռոմկլայ, եհաս վախճան կենաց Գրիգորի կաթուղիկոսի. եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա եղբայր նորին Ներսէս Շնորհալին. որպէս գրեցաք ՚ի գլուխ ԺԴ: ՚Ի նմին շաբաթու վախճանեցաւ եւ կաթուղիկոսն Ասորւոց. եւ եպիսկոպոսաց նորա ժողով արարեալ ձեռնադրեցին նոր կաթուղիկոս. եւ հաւանութեամբ նորին առաքեցին զերկու եպիսկոպոսունս առ Շնորհալին` խօսիլ վասն միաբանութեան. եւ Շնորհալւոյն սիրով ընկալեալ զնոսա` բան եդ ընդ նոսա ՚ի պատշաճ ժամանակի ժողով առնել եւ խօսիլ ՚ի վերայ իրաց ինչ, որք լեալ էին առիթ բաժանման:
       Եկեալ Սմբատայ յԱթոռն հայրապետական` մատոյց զթուղթն առ Շնորհալին, եւ պատմեաց նմա բերանով բազում` ինչ ՚ի դիմաց կայսեր. եւ հրաւիրէր զնա գնալ ընդ իւր ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Բայց քանզի անհնար էր նմա յայնժամ թողուլ զԱթոռն եւ գնալ անդր, գրեաց միայն պատասխանի` լի իմաստութեամբ եւ սքանչելի բանիւք: Եւ զի երկար է յոյժ այն թուղթ, քաղելով եւեթ զմիտս բանին դիցուք առաջի: Եհաս ասէ առ մեզ գիր ինքնակալիդ գրեալ առ եղբայրն իմ. եւ մեք զարթեաք որպէս ՚ի քնոյ զուարթարար բանիւք աստուածասէր թագաւորիդ, որ գտար արժանի ոչ միայն անուանակցութեան ճշմարիտ Էմմանուէլի , այլեւ նորին գործակցութեան` կամելով քակել զմիջնորմն ցանկոյն. եւ վասն այսր կա'մ եղեւ ձեզ նաեւ կենդանի ձայնիւ խօսիլ ընդ մեզ, առ ՚ի բառնալ ՚ի միջոյ զատելութիւն չարին: Առ այդ այնչափ է իմ յօժարութիւն, մինչ զի ոչ կենդանութեամբ միայն, այլեւ եթէ հնար էր` ՚ի գերեզմանէ յարուցեալ ըստ Ղազարու` գայի առ ձայնն աստուածային. բայց քանզի այժմ յամենայն կողմանց ալեօք կոծիմք, անկարանամք գալ այդր: Նա ' թէ եւ այս ոչ էր պատճառ խափանման, այսու ամենայնիւ չէր մեզ համարձակելի մատչիլ ՚ի հարցփորձ առաջի ձեր. որովհետեւ իբրեւ կաթիլ մի է գիտութիւն մեր առաջի համատարած ծովու իմաստութեան ձերոյ. զի մեր ամենայն ինչ բարձաւ. այս միայն է մեր մխիթարութիւն, զի կամք հաստատուն ՚ի սահման հաւատոյ ճշմարտութեան. եւ հաւատամք յողորմութիւն Աստուծոյ` որ շարժեաց զձեզ եւ զմեզ ՚ի յորդոր սիրոյ, նոյն ՚ի միաբանութիւն եւս զօդեսցէ:
       Եւ եթէ ձեզ դէպ լիցի գալ ՚ի կողմանս արեւելից ՚ի պատճառս սորին գործոյ, նմանօղ լինիք խոնարհութեան երկնաւոր թագաւորին, որ եկն ՚ի խնդիր ազգի մարդկան. եւ գիտեմք ստուգիւ, զի ոչ այնքան բարբարոսական պատերազմաց յաղթութեամբք եւ ամուր քաղաքաց առմամբ անուն տէրութեան ձերոյ բարձրանայ, որչափ եկեղեցւոյ Քրիստոսի առնելով խաղաղութիւն, եւ խորտակելով զզէնս թշնամւոյն` զհեռ եւ զնախանձ չարեաց, որ ընդ մէջ երկուց ազգացս: Եւ զո'ր օրինակ տէրն մեր տեսեալ զմարդիկ ախտացեալ ՚ի հպարտութենէ` դեղ բժշկութեան եգիտ զխոնարհիլն, եւ եցոյց զպտուղս նորա զհեզութիւն եւ զքաղցրութիւն. եւ այնպէս յինքն ձգեաց զհեռացեալս, նոյնպէս պարտ է առնել եւ ձեզ` ո'չ թագաւորական ահարկու զօրութեամբ եւ հարստահարութեամբ, այլ` մարդասիրութեամբ եւ քաղցրութեամբ միաբանեալ զմեզ ընդ ձեզ: Քանզի որպէս ոչ լինի բռնութեամբ ձեռին ուղղել զտունկ ընկողմանեալ` փոխելով ՚ի միւս կողմն, զի այնու յաւէտ բեկանի` քան թէ ուղղի, այսպէս եւ հարիւրաւոր ամաց բաժանումն անդամոցս Քրիստոսի կարծրացելոց ատելութեամբ` ո'չ ուղղի բռնութեամբ, այլ` կարօտ է բազում հոգեւոր բժշկական օծման իւղոց, այսինքն սիրոյ եւ քաղցրութեան, եւ ցուցանելոյ նաեւ արտաքուստ զգութ առ ժողովուրդ ազգիս մերոյ` որ ընդ իշխանութեամբ ձերով իցեն:
       Քանզի ՚ի ձերոցդ են բազումք, որք արդարութիւն եւ աստուածային օրինաց կատարումն եւ բաւական պատճառ ժառանգելոյ զարքայութիւն համարին զատելն զմեզ եւ զհայհոյելն, աւերել զեկեղեցիս մեր, եւ խորտակել զխաչս, կործանել զսեղանս` եւ այպանել զպաշտամունս, նեղել եւ հալածել զպաշտօնեայս մեր. այնչափ առաւելութեամբ` զորպիսիս ոչ կրեմք յանհաւատից. փոխանակ զի կամելով մեր ՚ի նոցունց զերծանիլ` առ ձեզ էաք ապաւինեալ իբր յամուր ապաստանի, եւ ՚ի դերեւ ելաք ՚ի յուսոյ մերմէ ցայսչափ ժամանակ: Եւ յայտ է թէ այսպիսի գործք ոչ միայն զբաժանեալսն ոչ միաւորեն, այլեւ զմիաւորեալսն քակտեն ՚ի միմեանց: Եւ այս եղիցի ահա իբր առաջին դեղ այսր հիւանդութեան ` փոխարկել զատելութին ՚ի սէր եւ ՚ի գթութիւն. զի զայս լուեալ եւ բնակչաց մեծին Հայոց` յօժարեսցին ՚ի նոյն: Այլ ՚ի վերայ այսր ամենայնի խնդրեմք եւս, զի պատուէր տաջիք եկեղեցեացդ ընդ ամենայն տեղիս աղօթս առնել` զի ինքն տէր յաջողեսցէ զկատարումն միաբանութեանս. որպէս եւ մեք պատուիրեմք` առնել զսոյն յեկեղեցիս մեր եւ ՚ի վանորայս:
       *«Այլեւ զայս եւս հայցեմք ՚ի ներօղ քաղցրութենէ ձերմէ, զի թէ տնօրինեսցէ Աստուած խօսել մեզ առ միմեանս (ժողովով ), մի եղիցի որպէս տեառն առ ծառայս, եւ ծառայից առ տեարս. զի դուք զմերն պակասութիւն դնէք մեր առաջի, եւ մեք ոչ համարձակիմք ՚ի ձերոց ինչ` յորոց գայթակղիմք, ծանուցանել ձեզ: Եւ այս մարմնաւորաց է օրէն, եւ ոչ հոգեւորաց. զի թէպէտ եւ ՚ի նիւթականացս զբարձրագոյնն ունիմք ամենայնիւ, եւ յիմաստութիւն առաւելեալ քան զբնաւս, այլ` աննիւթական շնորհաւն մի են հաւատացեալք ՚ի Քրիստոս` մեծամեծք եւ փոքունք` ըստ Պօղոսի: Վասն որոյ եթէ ողորմութիւնն Աստուծոյ զհիմնարկեալս ՚ի ձէնջ շինուած խաղաղութեամբ յաւարտումն հասուսցէ` լինել քննութեան բան ՚ի միասին ժողովելոց, դիցուք երկոցունց բաժանեալ որմոցս գլուխ անկեան եւ թագաւոր զվէմն Քրիստոս□ Եւ քննութիւն ո'չ հակառակութեամբ եւ անօգուտ բանակռուութեամբ, որպէս մինչեւ ցայժմ, յորոց ոչինչ օգտեցաւ եկեղեցի յայսքան ժամանակ, այլ մանաւանդ վնասեցաւ իսկ. այլ` եղիցի հեզութեամբ եւ հանդարտութեամբ, եւ զբեռն իրերաց բառնալով` եւ զտկարութիւն տկարաց բժշկելով` ըստ հրամանի առաքելոյն »: Եւ երկաքանչիւր կողմանքս յորժամ զցաւս իրերաց առաջի դնեմք` հաւանեսցուք միմեանց իբրեւ հաւատարիմ բժշկաց. եւ զոր ոչն տեսանեմք` հաւատասցուք վկայութեան այլոց իբր տեսողաց. եւ այս չէ ինչ տարադէպ, զի *«նաեւ հմուտ բժշկաց սովորութիւն է ոչ անարգանս համարել` յորժամ հիւանդանան, յաշակերտաց իւրեանց ընդունել դեղս բժշկութեան □ նաեւ բիբք աչաց` թէպէտ եւ սրագոյն լինի զայլս տեսանելով, բայց զինքն եւ որ շուրջ զինքեամբ են դիրք մարմնոյն` անկարանայ նկատել, որ եւ յախտանալն` այլում կարօտանայ աչաց եւ ձեռին` վասն առողջութեան»:
       Այսչափ ինչ (ասէ ՚ի վախճանի ) շատ լիցի գրով ծանուցանել. կարող էք սակաւուք զյոլովս իմանալ, այլեւ տեղեկանալ բազում ինչ ՚ի բերանոյ դեսպանացդ. *ո'ղջ լեր թագաւոր Օգոստէ` երկնաւոր թագաւորին պահպանեալ զօրութեամբ»:
       Ընդ այսմ թղթոյ առաքեաց Շնորհալին եւ զայլ նամակ հաւատոյ, ըստ որում թախանձելով խնդրէր Սմբատ դեսպանն ՚ի դիմաց կայսեր` զի առաւել եւս տեղեկասցին յոյնք դաւանութենէ եկեղեցւոյն Հայոց. եւ յայսմ նամակի կրկին առաջի դնէ երկար եւ մեկին բանիւք զայն ամենայն` զոր գրեալ էր յառաջին նամակին, *«ո'չ ասէ ճարտարութեամբ բանից` յորս եւ ոչ կրթեցաք ունել, այլ` ճշմարտութեամբ Հոգւոյն, որպէս ծանուցաւ մեզ յունողացն զնա. ո'չ զհերձուածողական խաւար ինչ ծածկելով կերպարանեմք զբանս լուսով ուղղափառութեան, որպէս եւ կարծիմք յոմանց զնոյն ախտացելոց, այլ` զոր ունիմք յաներեւոյթ ոգւոջ, զնոյն խօսիմք եւ երեւելիս գրով, վկայութեամբ մտաց մերոց` եւ սրտից տեսողի Հոգւոյն, որ զամենայն քննէ եւ դատէ »: Եւ յետ ճոխագոյնս վարդապետելոյ ՚ի վերայ խորհրդոյ երրորդութեան եւ մարդեղութեան վկայութեամբ հարց սրբոց. գրէ այսպէս. *«Եւ մեր այսոցիկ համաձայնեալ` հաւատամք, եթէ բանն` որ եղեւ մարմին ընդ Յովհաննու, ո'չ ՚ի մարմին փոխեցաւ` զիւրն կորուսանելով բնութիւն, այլ` ընդ մարմնոյ միացեալ` եղեւ մարմին ճշմարտապէս, եւ մնաց անմարմին` որպէս էրն ՚ի սկզբանէ. ոչ` այլ ոմն մարմին, եւ այլ ոմն անմարմին, այլ` մի եւ նոյն Քրիստոս է մարմին եւ է անմարմին. մարմին ըստ մարդկութեանս` զոր էառ, եւ անմարմին ըստ Աստուածութեանն` զոր ունէր. եւ նոյն տեսանելի եւ անտեսանելի, շօշափելի եւ անշօշափելի, ժամանակեայ եւ առանց ժամանակի, Որդի մարդոյ եւ Որդի Աստուծոյ, համագոյ Հօր ըստ Աստուածութեանն` եւ համագոյ մեզ ըստ մարդկութեանս »: Եւ յետ բազում բանից խօսի եւ զաստուածային եւ զմարդկային կամացն Քրիստոսի. եւ ցուցանէ` թէ մարդկային կամքն Քրիստոսի յամենայնի եւ ըստ ամենայնի հպատակ էր աստուածային կամաց. *«զի ոչ եթէ ասէ մարդկային կամքն զաստուածայինն բռնադատէր, որպէս ՚ի մեզ` զի կամք մարմնոյն ցանկայ հակառակ հոգւոյն , այլ` մարդկայինն աստուածայնոյն հետեւիւր կամաց. զի յորժամ կամէր եւ թոյլ տայր, յայնժամ զիւրսն կրէր մարմինն□
       Ըստ կամացս օրինակի` զոր ասացաքս, ՚ի միոյ անձնիշխան կամաց Աստուածութեանն` երկուց լինել անհակառակաբար` աստուածայինն եւ մարդկայինն, հաւատամք եւ ներգործութեանցն նոյնպէս լինել` աստուածայնոյն եւ մարդկայնոյն ՚ի միաւորութեան անդ. ո'չ զբարձրագոյնսն` Աստուածութեանն միայն տալով առանց մարմնոյն, եւ ոչ զխոնարհագոյնսն` մարդկութեանն առանձինն առանց աստուածայնոյն. զի թէ այսպէս. ոչ էր, զիա՞րդ ասիւր որդին մարդոյ յերկնից իջեալ, կամ Աստուած խաչեալ, եւ արիւն Աստուծոյ լեալ. այլ` միոյ անձնաւորութեան զերկոսին զայսոսիկ խոստովանիմք, երբեմն որպէս զԱստուած` զաստուածայինսն ներգործելով, եւ երբեմն որպէս զմարդ` զմարդկայինսն. զոր յայտ առնեն եւ տնօրէնութեան նորա գործք ՚ի սկզբանէն մինչեւ ցկատարումն□ Քաղցեաւ որպէս զմարդ, եւ զբիւրս կերակրեաց ՚ի սակաւ հացից որպէս զԱստուած□ աղօթէր ընդ մեր եւ վասն մեր որպէս զմարդ, եւ ընդունէր ընդ հօր իւրում զաղօթս ամենեցուն որպէս զԱստուած□ Եղեւ անխօս որպէս զորոջ առաջի կտրչի ըստ մարդկային բնութեանն, այլ` Բան է Աստուծոյ` որով երկինք հաստատեցան` ըստ աստուածային բնութեանն□ մեռաւ մարդկային բնութեամբն որպէս զՄարդ, եւ զմեռեալս յարուցանէր Աստուածային զօրութեամբն որպէս զԱստուած: Ճաշակեաց ՚ի մահուանէ մարմնով` որպէս զՄարդ, եւ ելոյծ մահուամբն զմահ` որպէս զԱստուած. ո'չ ոմն մեռեալ, եւ ոմն լուծիչ մահու, այլ` Ինքն մեռեալ` եւ Ինքն կենդանի եւ կենդանարար մեռելոց: Քանզի մի եւ նոյն Քրիստոս` Մարդ գոլով` բնութեամբ մահկանացու, եւ Աստուած գոլով` բնութեամբ անմահ, ո'չ ՚ի յերկուս բաժանեալ զառ ՚ի յերկուց միացեալ բնութիւնսն, որպէս թէ ոմն չարչարելի եւ մեռեալ` եւ ոմն անչարչարելի եւ անմահ, այլ` միաւորեալն յերկուց ընդդիմակացն եւ մի լեալն կրէր զերկաքանչիւր հակառակացն զկիրս. մարդկային բնութեամբն զչարչարանս եւ զմահ, եւ աստուածային բնութեամբն զանչարչարութիւն եւ զանմահութիւն: Զի Նա` որ մեռեալն եղեւ մարմնովն, Նոյն կենդանի էր Աստուածութեամբն. եւ որ չարչարեալ` Նոյն էր եւ անչարչարելի . եւ որ քրտնեաց յերկիւղէ, Նոյն ընկրկեաց եւ զյարուցեալսն ՚ի վերայ. եւ որ փոքր մի քան զհրեշտակս խոնարհեալ զօրացաւ ՚ի հրեշտակաց, Նոյն զօրացուցանէ զարարածս ամենայն, եւ որ Արարիչ գոլով էիցս ըստ Աստուածութեանն ընդ Հօր, նոյն արարած յաղագս մարդկութեանն ընդ մեզ. զոր եւ քարոզիչք Բանին քարոզեն` Աստուած եւ Մարդ կատարեալ, գերագոյն միութեամբ միաւորեալ քան զհոգի եւ զմարմին. զի մարդկայինն ոգի ՚ի ձեռս Հօր աւանդեալ` բաժանեցաւ ՚ի մարմնոյն, բայց Աստուածութիւնն անբաժանելի մնաց յերկոցունցն ». եւ այլն:
       Եւ յետ այսր դաւանութեան յաւելու խօսիլ ընդարձակ բանիւք եւ զաւանդութենէ ծիսից Հայոց ըստ յառաջագոյն գրելոցն առ Ալէքս: Եւ ՚ի վախճանի ասէ. *«Արդ` այս ինչ որ յաղագս աւանդութեան հաւատոյ եւ կարգաց եկեղեցւոյ գրեցաւ ՚ի մէնջ սակաւուք, յորժամ ընթերցցի առաջի դերակատար իմաստութեան սուրբ թագաւորութեան ձերոյ, մի ' կարծեսցի խաբէութեան եւ մարդահաճութեան ախտիւ զայսոսիկ գրել մեզ, որպէս եթէ այլ ինչ խօսել գրելովս, եւ զայլ ինչ ունել ծածկեալ ՚ի սրտի ». այլ` անխարդախ ճշմարտութեամբ: Եւ զայս վասն այն ստէպ յուշ առնէ, զի որպէս ինքն յիշատակէ անդ` ոմանք ՚ի Հայոց` որք դարձեալ էին ՚ի հոռոմութիւն եւ կային ՚ի դուռն կայսեր, պէսպէս չարախօսութեամբ եւ ստաբանութեամբ ջանային աղարտել զվարդապետութիւն եւ զծէսս Հայոց առ հաճոյանալոյ Յունաց. եւ ասէին առ յոյնս` թէ հայք երկդիմի բանիւք ջանան պատրել զմիտս ձեր:
       գ. Իբրեւ եհաս այս մեծ նամակ Շնորհալւոյն ՚ի Կոստանդինուպօլիս, ինքնին ՚ի ձեռս առեալ զայն Մանուէլի կայսեր` տարաւ առ պատրիարգն. զորոյ զթարգմանութիւնն ընթերցեալ ատենադպրի առաջի համագումար դասուց եկեղեցականաց, ամենեքին առ հասարակ զարմացան ընդ բանսն. եւ այնուհետեւ ՚ի բաց թողեալ զատելութեան բերումն` փափաքէին միաբանութեան: Եւ կայսրն թէպէտ եւ ցանկացաւ ինքնին ճանապարհ առնել յարեւելս հանդերձ ոմամբք աստուածաբանօք, եւ խօսակից լինել ընդ Շնորհալւոյն ՚ի վերայ ինչ ինչ իրաց մանրախոյզ քննութեամբ, բայց զբաղեալ գոլով ՚ի շփոթութիւնս արեւմտեան կողմանն` ոչ կարաց գնալ. այլ` առաքեաց ՚ի տեղի իւր զերեւելի աստուածաբանն Յունաց Լիզիոն Մաստռ Թէորիանէ` զայր ճարտարաբան` ճոխացեալ փիլիսոփայական գիտութեամբ եւ եկեղեցական ուսմամբ, ընդ նմին եւ զհայր վանաց Հայոց ՚ի Փիլիպուպօլեայ աշխարհէն զՅովհաննէս` որոյ մականուն էր Ութման, հանդերձ արքայական թղթով գրեալ Յընդիքտիոնի. Գ. այսինքն յամի Տեառն 1170. յամսեանն մայիսի. ուր ասէ` թէ յոյժ ուրախ եղաք ընդ յօժարութիւն ձեր սակս միաւորութեան եկեղեցւոյ եւ ուղղափառ հաւատոյ. որոյ վասն իսկ ասէ արձակեցաք առ ձեզ զարս իմաստունս խօսիլ ընդ ձեզ իբրեւ ՚ի բերանոյ մերմէ, եւ զամենայն տարակոյս եւ զկրճիմն բառնալ ՚ի միջոյ:
       Եկեալ Թէորիանեայ եւ Յովհաննու ՚ի Հռոմկլայ` գտին ժողովեալ զեպիսկոպոսունս Հայոց ՚ի հայրապետանոցն, զորս գումարեալ էր Շնորհալին վասն խորհրդոյ միաբանութեան: Մատուցեալ ապա Թէորիանեայ առ Շնորհալին` ետ նմա զթուղթ կայսերն. եւ հարք ժողովոյն պատուով մեծաւ ընկալեալ զայրն` յայտ արարին նմա զփափաք իւրեանց. եւ նա եւս եցոյց զկամս հաճութեան կայսերն եւ եկեղեցւոյն Յունաց: Բերեալ էր ընդ իւր եւ զօրինակ նամակի Շնորհալւոյն` քննել զտարակուսանս ինչ, զոր ունէին յոյնք ՚ի վերայ քանի մի բանից այնր նամակի. միանգամայն եւ ՚ի վերայ այլոց իրաց` զորս լուեալ էին ՚ի չարախօսաց: Եւ ապա սկսան յերկուց կողմանց խօսիլ ընդ միմեանս հարցաքննութեամբ. Թէորիանէ ընթերցեալ կարգաւ զնամակ Շնորհալւոյն` հարցանէր, եւ Շնորհալին պատասխանէր. նախ ` ՚ի վերայ բանի երկոյութեան բնութեան եւ կամաց ՚ի մի անձն Քրիստոսի, եւ առաւել եւս ՚ի վերայ բանին Կիւրղի, թէ զի'նչ կամի յայտ առնել յասելն, մի է բնութիւն բանին մարմնացելոյ. երկրորդ ՚ի վերայ աւուր տօնի ծննդեանն Քրիստոսի. երրորդ` ՚ի վերայ երեք սրբասացութեան. չորրորդ` ՚ի վերայ միւռոնի. հինգերորդ` ՚ի վերայ աղօթելոյ յեկեղեցւոջ. վեցերորդ` ՚ի վերայ ժողովոյն Քաղկեդոնի. եւ այս բազում բանիւք եւ ընդարձակ քննութեամբ: Ուր եւ ՚ի վախճանի յիշատակեաց Շնորհալին զմեծանուն հայրապետն Հայոց զՅովհան իմաստասէր, զորմէ գրեալ եմք. գիրք Դ. գլուխ 60. եւ յայտ արար, թէ սա գրեաց գիրս ՚ի ջատագովութիւն երկու բնութեան ՚ի մի անձն Քրիստոսի. եւ զայս գիրք սորա ասէ` որ ցարդ առ բազումս անծանօթ էր, ստորագրութեամբ հաստատեցին` որք յառաջ նստան քան զիս: Եւ ՚ի խնդրել Թէորիանեայ տեսանել զայն` ետ բերել առաջի նորա. եւ յընթեռնուլ նոցա փոքր ինչ բանս ՚ի գրոց անտի` սքանչացաւ յոյժ Թէորիանէ. եւ աղաչեցեալ զՇնորհալին` էառ զօրինակ նորին` տանիլ ընդ իւր ՚ի յոյնս:
       ՚Ի խօսակցիլ սոցա կային մօտ եւ քանի մի եպիսկոպոսունք, այսինքն են Սահակ եպիսկոպոս, եւ Գրիգոր եպիսկոպոս եղբօրորդի Շնորհալւոյն, եւ Վրթանէս կամ Վարդան վարդապետ, եւ այլք ոմանք ՚ի վարդապետաց Հայոց: Եւ զամենայն բանսն ըստ տանելոյ ժամանակին ՚ի գիր անցուցանէր Թէորիանէ. որպէս գրի ՚ի պատմութեան այսր ժողովոյ. զոր եւ յիշէ Լամբրոնացին ՚ի ներբողեան Շնորհալւոյն` յասելն. *«իմաստասէրն այն (Թէորիանէ ) հաւանէր, զպատասխանիսն արձանագրէր »: Օրինակ այսր գրութեան կայ տպագրեալ յունարէն եւ լատիներէն ՚ի մատենագրութիւնս սրբոց հարց. եւ առանձինն եւս տպեալ ՚ի Բասիլիա` յամի Տեառն 1578. ՚ի մի երես յունարէն, եւ ՚ի միւսն լատիներէն. զոր եւ թարգմանեալ իսկ է Կլեմեսի Գալանոսի ՚ի հայ բարբառ. հատոր Ա. գլուխ 21. երես 242. մինչեւ ՚ի 322. այլ զայսմանէ տե'ս եւ ՚ի ծանօթութեան:
       Գրեալ էր Մանուէլ կայսրն թուղթ եւ առ Միխայէլ կաթուղիկոսն Ասորւոց ձեռամբ Քրիստափորի ուրումն ՚ի վերայ միաբանութեան . ըստ աւանդելոյ Բարեբրեյոսի Ասորւոյ առ Ասսեմանեայ. հատոր Բ. գլուխ 42. եւ յորժամ եկն Թէորիանէ ՚ի Հռոմկլայ, ազդ արար Միխայէլի կաթուղիկոսի` գալ անդր եւ խօսիլ ՚ի միասին. եւ կաթուղիկոսն արձակեաց փոխանակ իւր զՅովհաննէս եպիսկոպոս Կեսոնի. որոյ եկեալ եւ տեսեալ թէ Շնորհալին հաւանեալ է ընդ յոյնս, սկսաւ մեղադիր լինել. բայց յետոյ խօսեցեալ ընդ նմա բազում ինչ` դարձաւ լռութեամբ ՚ի տեղի իւր:
       Յետ աւարտելոյ ամենայն բանից` ետ Շնորհալին զթուղթ ցԹէորիանէ` գրեալ զամի Տեառն 1170. եւ ՚ի թուին Հայոց ՈԺԹ. յամսեանն արեգի, որ է հոկտեմբեր. ուր եւ խօսելով ընդ կայսերն` ասէ. Ընդ թղթոյ ինքնակալիդ ծանուցին մեզ զկամս ձեր առաքեալքդ ՚ի ձէնջ. որով եւ հաւատացաք ոչ մարդկային լինել զայս խնդիր, այլ` աստուածային տնտեսութիւն. քանզի անկարօտ գոլով ձեր յամենայնի` իբրեւ զկարօտս կամիք մերումս աղքատութեան հաղորդիլ: Արդ` ՚ի խօսիլ մեր ընդ իմաստունսդ` մերկացաւ պատրուակեալ ստաբանութիւնն, որ կարծիւր զերկաքանչիւր ազգաց. *«եւ յայտնի եղեւ ճշմարտութիւն եւ հաստատեցաւ, հեռի գոլով ձեր ՚ի Նեստորի բաժանմանէ, եւ մեր յԵւտիքեայ (շփոթմանէ ). եւ հուպ եկեալք միմեանց ուղիղ դաւանութեամբ հաւատոյ շնորհօքն Աստուծոյ »: Այլ այժմ որպէս զի հաստատուն կացցէ այս կամք միաբանութեան մերոյ` գրեցից առ ամենայն եպիսկոպոսունս Հայոց. եւ առից հաւանութիւն ՚ի նոցանէ ՚ի վերայ քանի մի խնդրոց ձերոց. զի մի ' առանց հաւանութեան նոցա լինելով փոխանակ միաբանութեան երկպառակութիւն անկցի ՚ի միջի: Եւ զի հրեշտակքդ ձեր խնդրեցին տալ գրով եւս նորոգ նամակ դաւանութեան հաւատոյ առ ձեզ` զայն եւս եդից աստ: Զայս ասացեալ` առաջի առնէ զդաւանութեան բան ՚ի վերայ խորհրդոյ մարդեղութեան համաձայն այնմ` զոր յառաջն գրեաց, յաւելեալ ՚ի նոյն եւ զվկայութիւնս սրբոց հարց` թէ ուղիղ է ասել ՚ի Քրիստոս երկու բնութիւն վասն կատարեալ Աստուածութեան եւ կատարեալ մարդկութեան. յոր եւ յաւելու` թէ մեք եւս մի բնութիւն ասելով բանին մարմնացելոյ` ըստ Կիւրղի ձայնին, այդպէս իմանայք եւ այդպէս իմանամք. եւ վասն անբաժանելի միաւորութեան միայն ասեմք զայդ . եւ նզովեմք զայնոսիկ` որք ըստ Եւտիքեայ շփոթմամբ ասիցեն մի բնութիւն. եւ ՚ի վերայ այսոցիկ խօսի Շնորհալին երկար. որոց քանիցն զմասն ինչ եդեալ եմք. ՚ի հատորն Բ. երես 480 եւ 481:
       դ. Առեալ Թէորիանեայ եւ Յովհաննու ութմանայ զթուղթ Շնորհալւոյն` դարձան ուրախութեամբ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ մատուցին զայն առաջի կայսեր` հանդերձ հարցաքննութեամբն: Զորս ընթերցեալ կայսերն եւ հայրապետին եւ երեւելի վարդապետաց Յունաց` հիացան յոյժ ընդ իմաստալից բանս Շնորհալւոյն. եւ առաւել եւս յորժամ լուան ՚ի Թէորիանեայ, թէ քանի ' շնորհօք եւ գիտութեամբ եւ խոնարհութեամբ եւ հեզահոգիութեամբ զարդարեալ էր նա. որով եւ վառեցան ՚ի սէր նորա. եւ սքանչանալով ասէին. *«Տեսէ'ք զկաթուղիկոսին Հայոց խոհական ճարտարութեան հանճար. նայեցարո'ւք ընդ շաւիղս ուղիղ խոստովանութեան ` ընդ որ գնայ երանելին բովանդակ զարիւն. փա'ռք Աստուծոյ, որ տեսանեմք առաջնորդ եկեղեցւոյ այսպիսի ՚ի նուազեալս ժամանակ »: Եւ այսպէս զմեծ ատելութին` զոր նախ ունէին առ ազգս Հայոց, ՚ի սէր դարձուցեալ, ըղձանային փութով ՚ի միաբանութիւն իւրեանց ածել զնոսա: Բայց միայն առ փոքր մի մեղադիր լինէին` թէ ընդէ՞ր հայք յետ ընդունելոյ զերկու բնութիւն, եւ դաւանելոյ յայտնի զամենայն ուղղափառութիւն` սովորեալ իցեն եւ մի բնութիւն ասել. եւ թէպէտ ասեն նաեւ յուղիղ միտս մեկնեսցեն ` դժուարին է մեզ տանիլ այդմ. ուստի եւ կամէին` զի եւ այն կրճիմն եւս իսպառ բարձցի ՚ի միջոյ` հանդերձ քանի մի ծիսովք, եւ լիցի անքակտելի միաբանութիւն սիրոյ:
       Ապա փոյթ ՚ի մէջ առեալ կայսերն` խորհեցաւ վերստին առաքել առ երանելին զնոյն այր իմաստուն զԹէորիանէ եւ զՅովհաննէս վանահայր հանդերձ թղթովք` զոր գրեաց ինքն եւ Միքայէլ պատրիարգն` Յընդիքտիոնի. Ե. այսինքն յամի Տեառն 1172. յամեանն դեկտեմբերի. խնդրելով ՚ի Շնորհալւոյն հոգ տանիլ գործոյն. զի մի ' վախճան դիպեալ միում ՚ի նոցանէ` խափանեսցի: Եւ յղեաց եւս առ նա` ՚ի դիմաց եկեղեցւոյն Յունաց զինն գլխակարգութիւնս. զի ժողով արարեալ վարդապետաց Հայոց` ընկալցին զնոսին, մանաւանդ զասելն` ՚ի Քրիստոս երկու բնութիւն, եւ ոչ մի. եւ զորս ոչ կարեն ընդունիլ, տայցեն ՚ի դէպ պատասխանի. որպէս զի այնու անտարակոյս կատարեսցի միաբանութիւնն: Եւ բանք ինն գլխոցն էին սոքին:
       ա. *«Նզովեցէ'ք զասօղսն մի բնութիւն ՚ի Քրիստոս. զԵւտիքէս եւ զԴէոսկորոս եւ զՍեւերիոս եւ զՏիմոթէոս զկուղն, եւ զամենայն համախոհս նոցունց: բ. Եւ զի խոստովանիցիք զՏէր մեր Յիսուս Քրիստոս` մի Որդի, մի Դէմք, մի Անձնաւորութիւն յերկուց կատարելոց բնութեանց, միացեալք ՚ի մի Անձնաւորութիւն` անորիշ, անփոփոխ, անայլայլելի , անշփոթ. ո'չ այլ զՈրդին Աստուծոյ ասել, եւ այլ զՈրդին սրբոյ Աստուածածնին. այլ` զնոյն Որդի Աստուծոյ եւ Որդի մարդոյ. զմին (այսինքն զՔրիստոս ) խոստովանիլ Աստուած եւ մարդ յերկուս բնութիւնս: Զնոյն զմի Քրիստոս` ունելով երկուս ներգործութիս եւ երկուս կամս բնականս աստուածային եւ մարդկային, ո'չ հակառակք միմեանց, այլ` ընթանայ մարդկային կամքն զկնի Աստուծոյ կամացն: գ. Եւ կամիմք, զի ասիցէք զերեք սրբասացութիւնն` բաց ՚ի խաչեցելոյն վասն մեր, եւ բաց յեւէն: դ. Տօնեսջի'ք եւ զտօնսն ընդ հոռոմք, այս է` զաւետեացն Տեառն ՚ի ԻԵ. մարտի. եւ զծնունդն ՚ի դեկտեմբերի ԻԵ. զթլփատութիւնն յութերորդն զկնի ծննդեանն Քրիստոսի, այս է` յառաջինն յունվարի, եւ զմկրտութիւնն ՚ի վեցն յունուարի. եւ զՏեառն ընդառաջն ՚ի փետրվարի Բ. եւ պարզաբար զամենայն տօնսն տէրունականս եւ զսրբուհւոյ Աստուածածնին, եւ զԿարապետին, եւ զսրբոց առաքելոցն եւ զայլոցն: ե. Եւ զի առնիջիք զմիւռոնն ձիթով ՚ի պտղոյ ծառոց: զ. Եւ զի առնիջիք զաստուածային հաղորդութիւնն խմորուն հացիւ, գինեաւ եւ ջրով: է. Եւ զի կայցեն ամենայն քրիստոնեայքն, քահանայք եւ ժողովրդականք ՚ի ներքս յեկեղեցւոջն, յորժամ կատարի աստուածային պատարագն, բաց յայնցանէ` զորս արգելուն կանոնք յաղագս ապաշխարութեան. նոյնպէս եւ յայլ կարգս եկեղեցւոյ: ը. Եւ զի ընդունիցիք զչորրորդ եւ զհինգերորդ եւ զվեցերորդ եւ զեօթներորդ զտիեզերական ժողովսն: թ. Եւ զի ընդունիցիք զառաջարկութիւն կաթուղիկոսին միայն ՚ի թագաւորէն Հոռոմոց:
       Իբրեւ հասին դեսպանքն Յունաց ՚ի Հռոմկլայ առ Ներսէս Շնորհալին, եւ մատուցին զթուղթսն, պատուով մեծաւ ընկալեալ նորա զնոսա կոչեաց առ ինքն զերեւելի եպիսկոպոսունս եւ զվարդապետս Հայոց ՚ի լերանցն Տորոսի եւ ՚ի սահմանացն Միջագետաց. եւ ընթերցաւ զամենայն առաջի: Եւ թէպէտ դիւրին եղեւ նոցա հաւանիլ գլխաւոր խնդրոցն Յունաց, բայց քանզի բազում եւ այլ եպիսկոպոսունք կային Հայոց յարեւելեան կողմն` մանաւանդ ՚ի մեծն հայք` աւելի քան զերեք հարիւր, եւ վարդապետք յոլովք, որոց դժուարին էր ընդունիլ զայն խնդիրսն, խորհեցան զնոսին եւս կոչել. եւ ընդհանուր ազգային ժողով արարեալ` հաւանութեամբ ամենեցուն գրել զպատասխանի այնոցիկ ինն գլխոց. զի մի ' ասեն յետոյ երկպառակութիւն ինչ ծագեալ ՚ի միջի` չար եւս ինչ պատառումն լիցի:
       Զայս իմացեալ հրեշտակացն` ուղիղ դատեցան զխորհուրդ նոցա . բայց գիտացեալ` թէ այս գործ երկարի մինչեւ ցամառն, խորհէին մեկնիլ անտի: Այլ Շնորհալին գրեաց թուղթ առ Միխայէլ կաթուղիկոս Ասորւոց ըստ աւանդելոյ Բարեբրեյոսի Ասորւոյ. եւ առաջի եդ նմա զխնդիրսն Յունաց. նոյնպէս գրեաց եւ Թէորիանէ առ նոյն կաթուղիկոս. եւ յորդորեաց զնա միւսանգամ` գալ անդր ՚ի Հռոմկլայ: Եւ նորա չառեալ յանձն` առաքեաց զաշակերտն իւր զԹէոդորոս միայնակեաց զկոչեցեալն Բարվեհեբոն` տեղեակ չորից լեզուաց, Ասորւոց, Յունաց, Հայոց եւ տաճկաց. եւ եղեւ ասէ Բարեբրեյոս` վիճաբանութիւն ՚ի վերայ բառիցս գոյացութիւն եւ բնութիւն ՚ի վարդապետութենէ Արիստոտէլի. այլ ոչ հաւան գտեալ ընդ բանս իրերաց` դարձաւ Թէոդորոս ՚ի տեղի իւր: Յայնժամ եւ Թէորիանէ եւ ընկեր նորա Յովհաննէս վանահայր գնացին ՚ի Կոստանդինուպօլիս հանդերձ թղթովք ` զորս գրեաց Շնորհալին առ Մանուէլ կայսրն, եւ առ Միքայէլ պատրիարգ վասն սոցին իրաց, խոստացեալ նոցա առնել ժողով մեծ, եւ ՚ի նմին որոշել եւ տալ պատասխանի խնդրոյն: Եւ թէ ՚ի խնդրոց ձերոց ասէ ինունց` *«զոր հնար լիցի` բռնադատել զերկրորդ բնութիւն զհնացեալ աւանդ սովորութեան ազգիս, ընկալցուք յայժմուս. եւ այն յաղագս աստուածային սիրոյն հաղորդութեան, եւ ոչ իբր ՚ի մոլորութենէ դառնալով ՚ի ճշմարտութիւն□ եւ մնացեալն կամ ներելի ՚ի ձէնջ□ եւ կամ փոքր փոքր աճմամբ սիրոյն ուղղեսցի»:
       Ապա յետ այսորիկ գրեաց Շնորհալին թուղթ առ ամենայն առաջնորդս եւ վարդապետս եւ վանահարս բնակեալս յաշխարհն Հայստանեայց եւ յայլ տեղիս, սկսեալ ՚ի կողմանցն Ասորւոց մինչեւ յԱղուանս եւ ՚ի Վիրս եւ ՚ի Պարսս, եւս եւ յարեւմտային սահմանս. եւ ծանոյց նոցա զամենայն անցս` որք անցին վասն միաբանութեան. եւ յորդորէր զնոսա` առաւելուլ յաղօթս, միանգամայն եւ պատրաստ լինել, զի յառնուլ իւրեանց զայլ թուղթ հրաւիրանաց` եկեսցեն անդանդաղ ըստ սահմանեալ ժամադրութեանն: Առաքեաց եւ զՍտեփաննոս վարդապետ ոմն առանձին թղթով ՚ի յԱնի եւ ՚ի Հաղբատ վասն այսոցիկ իրաց:
       ե. Այլ յանցանել ամսոց ինչ` մինչդեռ ՚ի պատրաստի էր Շնորհալին գրել զթուղթն հրաւիրանաց վասն ժողովոյն, անքննելի տեսչութեամբն Աստուծոյ եհաս նմա հրաւէր երկնային կոչման, եւ եկն ՚ի վերայ նորա հիւանդութիւն ծանր. որով վախճան հասեալ երջանիկ կենաց նորա ՚ի հասակի իբր ՀԵ. ամաց. փոխեցաւ առ անձկալին իւր Քրիստոս յամի Տեառն 1173. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՈԻԲ. յաւուր հինգշաբաթի. ՚ի ԺԳ. ամսեանն օգոստոսի (թէպէտ Յայսմաւուրս. ՚ի սեպտեմբեր 25. դնի ՚ի Ե. օգոստոսի եւ ՚ի յունիս 13 դնի. ՚ի ՀԱ. ամաց հասակի ). կացեալ յԱթոռ հայրապետութեան ամս Է. եւ ամիսս 4. որ եւ ըստ թուոյ ամաց իշխանութեանն ձեռնադրեալ էր եօթն եպիսկոպոսունս եւեթ: ՚Ի մեռանիլ երանելւոյն` որովհետեւ խուռն ընթացեալ էին անդր ժողովուրդ ՚ի համբոյր աջոյ նորին` անթաղ թողին զնա զաւուրս ինչ: Անդ էր եւ Ներսէս Լամբրոնացի, եւ այլ եւս վարդապետք եւ եպիսկոպոսունք բազում:
       Իսկ Գրիգոր եղբօրորդի նորա գնացեալ էր յաւուրսն յայնոսիկ յայլ տեղի, եւ լուեալ զմահաբեր հիւանդութիւն երանելւոյն` փութացեալ զայր տեսանել զնա նախ քան զմեռանիլ նորա. եւ ՚ի ճանապարհի պատահեալ ամիրային Իկոնիոյ` պատուեցաւ` ՚ի նմանէ վասն իւրոյ վայելչադիր հասակի, եւ հոգիազարդ գեղոյն եւ իմաստալից բանիցն: Եւ հրաժարեալ ՚ի նմանէ եկն ՚ի Հռոմկլայ, եւ եգիտ վախճանեալ զերանելին, եւ սուգ մեծ առեալ ՚ի վերայ մահու նորա. մեծաւ յուղարկաւորութեամբ եւ բազմութեամբ ժողովրդեան տարեալ եդ զնա ՚ի դամբարանի անդ որ ՚ի Հռոմկլայ` առ եղբօր նորին Գրիգորիսի:
       ՚Ի կատարիլ հանդիսի թաղման Շնորհալւոյն` բազմութիւնք ժողովրդեանն միաբերան սկսան աղաղակել, եւ խնդրել իւրեանց կաթուղիկոս զնա ինքն զԳրիգոր` տղայ մականուանեալ` որդի Վասլի եղբօր Շնորհալւոյն: Յայնժամ եւ եպիսկոպոսունքն ` որք անդ էին, արժանի համարեալ զնա այնմ աստիճանի` տարան յեկեղեցին, եւ օծին կաթուղիկոս ՚ի վերայ ազգին Հայոց. եւ ՚ի նմին աւուր հաւանութեամբ Գրիգորի նոր կաթուղիկոսի կարգեցին կատարել զտօն Շնորհալւոյն ամի ամի: Եւ էր սա ինքն Գրիգոր սիրելի եւ հաճոյ յաչս ամենեցուն` վասն իւրոյ առաքինութեան եւ խոհականութեան եւ փառահեղ տեսլեան անձինն: Որ եւ ՚ի նստիլ իւրում կաթուղիկոս` զգեցեալ զհոգի Շնորհալւոյն, ՚ի փոյթ սիրոյ միաբանութեան բազումս ջանացաւ. որպէս եւ յայտ լիցի այժմ: