Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Մխիթար վարդապետ` որ Աբբայ հայրն կոչեցաւ, ծնաւ ՚ի Սեբաստիա` յամի Տեառն 1676. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց. ՌՃԻԵ. ՚ի փետրվարի. 7. անուն հօր նորա էր Պետրոս Մանուկեան, եւ մօրն Շահրիստան: Եւ ՚ի տղայական տիոց անտի սնաւ ՚ի բարի վարս եւ յերկիւղի Տեառն, խրատեալ յերկուց սրբակրօն կուսանաց, որոց միոյն անուն էր Մանասէ, եւ միւսոյն Մարիամ. ՚ի սոցա հոգեշահ բանից վառեալ սիրտ Մխիթարայ` ջանայր զարգանալ յառաքինութիւնս, եւ յուսումն իմաստից: Եւ հասեալ ՚ի չորեքտասաներորդ ամենայն` ձեռնադրեցաւ սարկաւագ: Եւ զի ունէր նա զուարթադէմ կերպարանս, եւ զգօնամիտ բանս, եւ մանաւանդ զպարկեշտ վարս, բազումք ՚ի վարդապետացն Հայոց կամեցան ձգել զնա յաշակերտութիւն իւրեանց. որոց ոմանց եւս աշակերտեցաւ. եւ գնացեալ յԷջմիածին` եկաց անդ զժամանակ ինչ. եկաց ապա եւ յայլ վանս: Եւ իբրեւ եղեւ վեշտասան ամաց, ցաւեցան աչք նորա, եւ կացին ՚ի տեսանելոյ. եւ յայն վիշտս գոլով` ասաց զայն երկար երգսն ոտանաւորաց ըստ կարգի այբուբենից յերեսուն եւ վեց կարգս ՚ի գովեստ սուրբ Աստուածածնին. որ եւ կայ տպագրեալ այժմ: Եւ յետ առողջանալոյ աչացն առաւելեալ նորա ՚ի ջանս` վարժեցաւ եւ զարգացաւ առանց վարժապետի յիմաստս Գրոց: Եւ լեալ քսան ամաց` ձեռնադրեցաւ քահանայ. եւ էառ յետոյ գաւազան վարդապետութեան ՚ի Մարգար վարդապետէ Կարնեցւոյ. եւ սկսաւ քարոզել այնչափ առատ բանիւք ՚ի բազում տեղիս, մինչեւ զարմացուցանել զամենեսին` որք միանգամ լսէին զքարոզս նորա: Եւ էր նա ինքն խոնարհամիտ եւ քաղցրաբարոյ, բազմահանճար եւ վսեմախոհ, փառացի եւ անձնեայ, լայնախորհուրդ եւ զգուշաւոր. ձայն նորա ահեղ, եւ տեսիլ դիմացն վեհ. քարոզութիւն նորա ազդու, եւ բանքն յարգոյ. կրթութիւն նորա ՚ի հոգեւորական կեանս անկշռելի, եւ փոյթ ջանիցն իմաստութեան անբաւ:
       Ըստ այսպիսի իւրոյ անձին հանգամանաց ցանկայր եւ փափաքէր յամենայն սրտէ սա ինքն Մխիթար վարդապետ մուծանել եւ արմատացուցանել յամենեսին զուղղութիւն բարի վարուց, եւ զուսումն ճշմարիտ իմաստութեան եւ ողջամիտ վարդապետութեան. եւ վասն այսր իսկ խորհէր հաստատել զմիաբանութիւն ինչ, եւ կրթել ՚ի նմա զանձինս առ ՚ի հանապազորդել ՚ի նոյն, եւ նովին լցուցանել զփափաք իւր: Եւ քանզի յայնմ ժամանակի Խաչատուր վարդապետ Կարնեցի աշակերտ դպրատան Փրօփականտայու երեւելի էր, եւ նստէր ՚ի Կոստանդինուպօլիս, գնաց առ նա, եւ յայտնեաց նմա զխորհուրդ իւր` կամելով օգնական ունիլ զնա ինքեան. եւ խոստանայր նմա` զի նա լիցի գլուխ, եւ ինքն հոգատար եւ ծառայօղ. իսկ նա առաջի եդեալ զբազում դժուարութիւնս, եւ զպիտոյութիւն յոլով դրամոց , հրաժարեցաւ անտի: Զայն տեսեալ Մխիթարայ վարդապետի` դարձաւ յարեւելս. եւ եկեալ առ Մարգար վարդապետ` նմա եւս եցոյց զբանն` զոր ունէր ՚ի մտի. եւ խնդրէր` ՚ի նմանէ, զի ձեռնտու լիցի ինքեան: Բայց նա եւս եդ առաջի զբզազում դժուարութիւնս. որով հատեալ Մխիթարայ զյոյս իւր ՚ի մարդկային հնարից` ապաւինեցաւ յԱստուած. եւ ՚ի նա յանձն արար զելս իրացն:
       բ. Ելեալ ապա յարեւելից` եկն միւսանգամ ՚ի Կոստանդինուպօլիս յամի 1700 ՌՃԽԹ . եւ նստաւ ՚ի ժամատան եկեղեցւոյ Սուրբ Լուսաւորչին. որպէս ասացաք ՚ի գլուխ Խ. եւ հրամանաւ պատրիարգին սկսաւ քարոզել անդ ձրի: Եւ գային առ նա ՚ի լսել զքարոզութիւն նորա ժողովուրդ բազում յոյժ. եւ շահէին ամենեքին, եւ սքանչանային ընդ նա. եւ բազում մեծարանօք պատուէին զնա: Բայց նորա զամենայն պատիւ եւ զյարգութիւն մարդկան ոչինչ համարեալ` ջանայր միշտ զամենեսին յուղղութիւն եւ յաստուածապաշտութիւն վերածել. եւ յամենայն ժամ հառաչէր ՚ի սրտէ` գտանել զելս կատարման խորհրդոց իւրոց : Զայս դիտելով նորա` սկսաւ ժողովել զաշակերտս, եւ մարզել զնոսա ՚ի զգաստութիւն անարատ վարուց, եւ յիմաստս աստուածային գիտութեան:
       Էր յայնմ ժամանակի ՚ի Կոստանդինուպօլիս վարդապետ ոմն Եղիա անուն, որ եկեալ էր ՚ի քարոզութիւն հրամանաւ Մինաս վարդապետի պատրիարգին Երուսաղէմի: Սա յարեալ ՚ի սէր Մխիթարայ վարդապետի` աշակերտեցաւ նմա: Եւ եղեւ թիւ աշակերտաց նորա ինն. որոց եւ յայտնեաց զխորհուրդ իւր, այսինքն թէ` կամի զհասարակութիւն ինչ հաստատել, զի նովաւ մտցէ յազգ մեր հաստատուն կարգ գիտութեան, եւ ուսումն ողջամիտ վարդապետութեան: Եւ ՚ի յօժարիլ նոցա յայս խորհուրդ` առաւել եւս փութայր Մխիթար վարդապետ կրթել զնոսա: Ուստի եւ վասն հոգեւորական կրթութեան նոցին, եւ վասն շահելոյ նաեւ զհոգիս այլոց, եւ տպագրել զգիրսն կոչեցեալ Թովմա Գեմբացի. զի ընթերցմամբ այնր գրոց վառեսցին սիրտք նոցա ՚ի սէր աստուածային, եւ յարհամարութիւն աշխարհի: Ապա ետ տպել եւ զգիրս ինչ մտածութեանց. նաեւ զմեկնութիւն Յայտնութեանն Յովհաննու` զթարգմանեալն ՚ի Յովհաննէս վարդապետէ Մծխիթացւոյ. եւ զմեկնութիւն Երգոց Երգոյն Սաղոմոնի, որ թարգմանեալ էր ՚ի Խաչատուր վարդապետէ: Եւ ՚ի պատճառս կազմութեան այսոցիկ գրոց առ իւր պահէր զաշակերտսն. եւ ուսուցանէր զնոսա ՚ի տան միում, զոր կալեալ էր ՚ի վարձու ՚ի Պերա, այսինքն ՚ի Պէյօղլու. եւ ինքն յաւուրս կիւրակէից իջեալ յեկեղեցի Սուրբ Լուսաւորչին` քարոզէր անդ: Ետ ապա ձեռնադրել զոմանս յաշակերտաց իւրոց քահանայ, եւ առաքեաց զնոսա ՚ի քարոզութիւն. որոց բանիւք բազումք դարձան ՚ի չար ճանապարհէ, եւ զովացան պասքեալ սիրտք մեղաւորաց. եւ բազումք` որք յառաջն յամին միանգամ հազիւ խոստովանէին, այնուհետեւ յամենայն ամիսս, եւ ոմանք յամենայն շաբաթս ՚ի խոստովանութիւն փութային:
       գ. Այլ յորժամ Մխիթար վարդապետ յայսպիսի գործս ձեռն արկեալ էր, եկին հասին ՚ի վերայ նորա բազում տառապանք . եւ արկաւ խոչընդոտն առաջի եւ խափան յաջողելոյ իրացն` զոր կամէր կատարել. եւ առաքեցան ՚ի վերայ նորա խնդրակք յԱւետիք վարդապետէ ըմբռնել զնա. ըստ որում յիշեցաք ՚ի գլուխ ԽԱ: Զայն զգացեալ Մխիթարայ վարդապետի` արձակեաց զաշակերտս իւր գնալ ՚ի տունս իւրեանց, մինչեւ այց արասցէ Տէր. եւ ինքն զամենայն կահս կազմութեան Գրոց եդեալ ՚ի տունս դրացեաց` էջ փութանակի միով աշակերտաւ ՚ի Ղալաթիա. եւ գնացեալ ՚ի վանս յիսուսեան կրօնաւորաց` խնդրեաց ՚ի նոցանէ սենեակ մի : Եւ նոքա ասեն ցնա. այդ քեզ չէ ' բարի. եթէ կամիս ապահով լինել, գնա ' ՚ի Պէյօղլու յապարանս դեսպանին գաղղիացւոց. եւ անդ ոչ ոք կարէ ըմբռնել զքեզ:
       Եւ նա թէպէտ բարի համարեցաւ զխորհուրդ նոցա, բայց ոչ կամէր այլ եւս երեւիլ արտաքոյ, կասկածելով` թէ գուցէ խնդրակքն գտցեն զնա ՚ի ճանապարհի. զի հեռի էր տեղին` յոր գնալոյ էր: Այլ յԱստուած ապաւինեալ` ել անտի, եւ յուղի անկեալ գնայր. գնային մօտ ՚ի թիկանց նորա եւ խնդրակքն, որք էին սպասաւորք ոստիկանին Ղալաթիոյ ծպտեալք ՚ի կերպարանս Հայոց. զորս եւ փութացուցանէր որ առաջնորդն էր նոցա` վաղ հասանել ՚ի տուն Մխիթարայ վարդապետի. եւ տեսեալ յառաջոյ իւրմէ զնա ինքն զՄխիթար վարդապետ ` ոչ միտ դնէր ճանաչել զնա, թէպէտեւ յառաջն բարւոք գիտէր. եւ ինքն Մխիթար վարդապետ եւս ոչ իմանայր, թէ խնդրակքն գան զկնի իւր. զի զայս այլք տեսին, եւ յետոյ պատմեցին նմա: Եւ ապա հասեալ նորա յապարանս դեսպանին` եմուտ ՚ի վանս լատին կրօնաւորաց Քափուջինաց, զի այն վանք կից է յապարանսն. եւ խնդրեալ ՚ի նոցանէ սենեակ մի` բնակեցաւ անդ. ուր եկին եւ այլ երկու աշակերտք նորուն:
       Եւ իբրեւ առաւել եւս սաստկացան ՚ի վերայ նորա տառապանք յերեսաց Աւետիքեանց, որպէս եւ ծանուցաք սակաւուք ՚ի գլուխ ԽԱ. գիտաց ստուգիւ, զի ոչ եւս է նմա հնար յայնոսիկ կողմանս ՚ի յանդորրու մնալ. վասն որոյ խորհեցաւ գնալ յանքոյթ տեղի ինչ յաշխարհն քրիստոնէից` ՚ի Պեղոպոննիդա, այսինքն ՚ի Մօռա, որ էր յայնժամ ընդ իշխանութեամբ վենետիկեան թագաւորութեան, եւ անդ ՚ի գլուխ տանիլ զփափաք իւր: Եւ յաղագս այսորիկ հաստատեալ բանս ընդ աշակերտաց իւրոց, որք էին թուով ինն, եդ առաջի նոցա զկարգ ուխտի կրօնաւորութեան. եւ ՚ի յանձն առնուլ նոցա, նուիրեցին զանձինս յորդեգրութիւն ամենօրհնեալ սուրբ Աստուածածնի յաւուր տօնի հրաշափառ ծննդեան նորա ՚ի սեպտեմբերի. 8. յամի Տեառն 1701. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց. ՌՃԾ. խոստանալով յամենայն ամի զայն տօն ծննդեան ութօրէիւք կատարել, եթէ յաջողեսցի ինքեանց. եւ յաւելան ՚ի թիւ աշակերտացն եւ այլ եւս եօթն անձինք. զորս մի մի եւ երկու երկու յղեաց յաշխարհն Մօռայու:
       Եւ ինքն Մխիթար վարդապետ զերծեալ ՚ի սպառնալեաց Աւետիք վարդապետի, հանդերձ երեք աշակերտօք եմուտ ՚ի նաւ ՚ի կերպարանս վաճառականի. եւ գնաց ՚ի Զմիւռնիա, ունելով առ իւր չորեք հարիւր դահեկանս միայն. եւ անդ գտեալ նաւ վենետիկեցւոց` եմուտ անդր գնալ ՚ի զԱկիւնդիա, այն է Զանդա կղզի հանդէպ Մօռայու, յամի Տեառն 1702. յամսեանն հոկտեմբերի: Եւ ՚ի ճանապարհի կրեալ զանհնարին ալեկոծութիւնս, եւ ազատեալ միջնորդութեամբ սուրբ Աստուածածնին` ասաց տաղ ՚ի պատիւ նորա. որոյ սկիզբն է` *«ընտրեալ ՚ի մէջ հողեղինաց ». յորում եւ պատմէ զանցս ալեկոծութեանն:
       դ. Ելեալ Մխիթարայ վարդապետի ՚ի Զանդա, եւ տեսեալ զբարեխառնութիւն օդոցն` խորհեցաւ մնալ անդ. եւ գրեաց առ իւրսն` որք սպասէին նմա ՚ի Մօռա, թէ զիա'րդ իցէ եւ օդ այնր գաւառի, եւ թէ ո'ր իցէ ինքեանց բարի, ՚ի Զանդա բնականալ, թէ ՚ի Մօռա. եւ նոքա գրեցին եւ ասեն, թէպէտ եւ օդ այդր տեղւոյ բարւոք եւս է քան զսորայն, բայց աստ կարեմք ընդունելութիւն գտանել. զի իշխանք տեղւոյս յօժար են տալ մեզ տեղի` ոչ միայն բնակելոյ, այլեւ ապրելոյ: Զայս լուեալ Մխիթարայ վարդապետի` գնաց անդր յամի Տեառն 1703. յամսեանն փետրվարի: Եւ յետ կալոյ անդ զաւուրս ինչ` մատոյց թուղթ աղաչանաց առ իշխանս տեղւոյն. եւ ետուն նմա ձրի ընդարձակ տեղի ՚ի Մեթոն քաղաքի` որ եւ ասի Մութուն, շինել անդ վանք եւ եկեղեցի. ետուն եւ զգիւղ մի ՚ի կալուածս, եւս եւ զմասն ինչ այլոյ գեղջ:
       Բնակեալ Մխիթարայ վարդապետի հանդերձ աշակերտօք նախ ՚ի տան միում ՚ի քաղաքի անդ ՚ի մութուն` շինեաց յետոյ զվանք մի յամի Տեառն. 1706. եւ զկնի երկուց ամաց զեկեղեցի վանիցն: Եւ յայնմհետէ ձեռն էարկ առ սակաւ սակաւ բերել զձեւ եւ զտեսակ կրօնաւորական կարգի ՚ի վերայ աշակերտաց իւրոց, եւ կացուցանել զիւրաքանչիւր յիւրում պատշաճեալ պաշտաման: Ուսուցանէր նոցա զայն ամենայն, որ առ ճշմարիտ կրօնաւորութիւն հարկաւոր էր, եւ մանաւանդ առ երիս ուխտս կրօնի. եւ զմանկագոյնս յուսումն քերականութեան եդեալ` վարժէր զնոսա. եւ ընդ ուսման կրթէր զնոսա եւ ՚ի հոգեւոր վարս . եւ ապա մարզէր զնոսա յայլ ամենայն ուսմունս փիլիսոփայութեան եւ աստուածաբանութեան: Եւ ՚ի բազմանալ աշակերտաց նորա, զամենայն ինչ ըստ պատշաճի զետեղեալ` սքանչելի եւղերեւեցոյց զկարգ իւրոյ փոքու կրօնաւորական խմբի. եւ առաքեալ զոմանս յաշակերտաց իւրոց ՚ի Հռովմ էառ հաւանութիւն ՚ի սրբազան պապէն` որ էր Կղեմէս Մետասաներորդ, յամի Տեառն. 1712. ՚ի հաստատութիւն կրօնին ընդ կանոնադրութեամբ սրբոյն Բենեդիկտոսի, յանուն կարգի սրբոյն Անտոնի աբբայի. որոյ վասն եւ ինքն կոչեցաւ Աբբայ կամ Աբբայ հայր: Եւ յայնմհետէ առաւել եւս խնամով կրթէր զաշակերտս իւր յառաքինական վարս. եւ ինքն լինէր սիրելի եւ մեծարեալ յոյժ յաչս քաղաքապետին եւ այլոց իշխանաց եւ առաւել եւս եկեղեցական դասուց վասն իւրոյ վեհանձնական առաքինութեանցն, եւ շնորհալի բանիցն եւ խոնարհ սրտին: Եւ թէպէտ նեղութիւն մեծ կրէր վասն աղքատութեան, բայց զյոյս իւր յԱստուած եդեալ` քաջալերէր զինքն եւ զիւրսն, եւ ամենեքին ուրախութեամբ սրտի կային ՚ի ծառայութեան Տեառն:
       Մինչդեռ յայսպիսի գործս էր Մխիթար աբբայ, յարեան ՚ի վերայ նորա թշնամիք բազում ՚ի բազում տեղիս . եւ մատուցին զնմանէ թուղթ ամբաստանութեան ՚ի գահն Հռովմայ. բայց ընդունայն եղեն ջանք նոցա, եւ ոչինչ կարացին առնել: Եւ բազումք եւս թէպէտ բազում արգելս արկին ՚ի գործս նորա պէսպէս իրօք, սակայն նա օգնականութեամբ Տեառն եւ պաշտպանութեամբ սուրբ Աստուածածնի` յամենայնի եգիտ ելս. եւ յամենայնի ջանացաւ բարի առնել այնոցիկ, որք չարիս նիւթէին նմա: Առաքեաց ապա զոմանս յաշակերտաց իւրոց յարեւելս ՚ի քարոզութիւն բանին Աստուծոյ. որաց վարդապետութեամբ բազումք լուսաւորեցան, եւ ուղղեցան ՚ի վարս:
       Յետ այսորիկ բացաւ դուռն պատերազմի ընդդէմ վենետիկեցւոց. եւ Մխիթար վարդապետ կասկածեալ թէ գուցէ առցի եւ Մօռա` որ ընդ իշխանութեամբ նոցա էր` եթող զեօթանեսին յաշակերտաց իւրոց անդ ՚ի նորաշէն վանսն վասն խնամելոյ զնոյն եւ պահելոյ զկահս նորին. եւ առեալ ընդ իւր զայլ մետասան աշակերտս` ել անտի եւ եկն ՚ի Վենետիկ յամի Տեառն 1715 եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃԿԴ. յապրիլի. 1. ունելով ընդ իւր միայն երկու հարիւր յիսուն դահեկանս, եդեալ զյոյս իւր յայն` որ յաջողէ զամենայն յամենայնի: Եւ վարձեալ տուն մի ՚ի քաղաքի անդ` բնակեցաւ ՚ի նմա. եւ յայնմ ամի ՚ի յետին աղքատութեան գոլով` ձեռն արկեալ տպագրեաց զգիրս համառօտ աստուածաքանութեան երանելւոյն Ալպերտի: Լուեալ անդ` եթէ առաւ մութուն քաղաք, եւ աւերեցաւ նորաշէն վանք իւր եւ եկեղեցին ձեռն էարկ ՚ի խնդիր նորոյ վանից. եւ ընկալեալ ՚ի թագաւորութենէ զկղզի մի` որ կոչի Սուրբ Ղազար, տարաւ զաշակերտս իւր անդր յամի Տեառն. 1717. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃԿԶ. ՚ի սեպտեմբերի. 8. յաւուր տօնի ծննդեան Տիրամօրն. եւ ապա շինեաց անդ նորոգ ՚ի հիմանց հոյակապ վանք մեծ եւ գեղեցկաշէն. նորոգեաց եւ զեկեղեցին` որ կայր ՚ի նմա:
       ե. Տեսեալ ոմանց ՚ի քահանայից եղելոց ՚ի Կոստանդինուպօլիս` թէ յաջողին իրք Մխիթարայ աբբայի, յարեան ընդդէմ նորա եւ ընդդէմ աշակերտաց նորին, որք գնացեալ էին յարեւելս վասն քարոզութեան. եւ բազում բանիւք ամբաստան եղեն առաջի բազմաց. եւ շարժեցին զբազումս յատելութիւն ընդդէմ նոցա. որոյ աղագաւ գրեցին ոմանք դարձեալ ՚ի Հռովմ բազում ամբաստանութիւնս. եւ կամէին խոչընդոտն արկանել գնացից նորա: Էր յայնժամ ՚ի Վենետիկ Խաչատուր վարդապետ Կարնեցի ՚ի դպրատանէն փրօփականտայու. եւ սորա լուեալ թէ ամբաստանութիւն գրեալ են զՄխիթարայ աբբայէ ՚ի Հռովմ, գրեաց թուղթ ՚ի Կոստանդինուպօլիս առ ծանօթս իւր ՚ի գովութիւն Մխիթարայ աբբայ հօր, նմանեցուցանելով զնա գերագոյն իրաց. *«զարմանամ ասէ, զի ճառագայթ արեգականս այսորիկ դեռեւս առ ձեզ ոչ է հասեալ, եւ ոչ է ծանուցեալ ». եւ ապա համեմատեալ զնա նախնի մեծամեծաց` յաւելու բազում գովութիւնս զնմանէ: Բայց այսու առաւել եւս ՚ի նախանձ շարժեալ ոմանց` ամենայն ջանիւք ջանացան խափանել զյառաջադիմութիւն Մխիթարայ. գրեցին եւ առ նա ինքն Խաչատուր վարդապետ. եւ յորդորեցին զնա ձեռնտու լինել ինքեանց ՚ի ջնջել զմիաբանութիւն նորա : Այլ նա յայտնի տեսեալ զօգուտ այնր միաբանութեան` գրեաց վերստին թուղթ ջատագովութեան առ նոսա ՚ի Կոստանդինուպօլիս. գրեաց եւ ՚ի Հռովմ: Բայց այսու ամենայնիւ Մխիթար վարդապետ կոչեցաւ ՚ի Հռովմայ պատասխանի տալ վասն ամբաստանութեանցն. եւ նորա գնացեալ անդր ` եցոյց յայտնի զանմեղութիւն իւր եւ իւրոցն. եւ եղեւ սիրելի սրբազան պապին եւ կարդինալաց նորա. եւ դարձաւ պատուով ՚ի Վենետիկ: Եւ ձեռն ՚ի գործ արարեալ` եբաց ՚ի վանս իւր դպրոց ամենայն ուսմանց արտաքին իմաստից եւ աստուածային գիտութեանց. եւ աճեցուցեալ զաշակերտս` վայելչացոյց ՚ի վանսն անդ զամենայն կարգ գեղեցիկ:
       Եւ ապա փափաքելով զանազան գրեամբք լոյս ծագեալ ազգին` տպագրեաց զբազում մատեանս, այսինքն զԱստուածաշունչ, եւ առանձինն զԱւետարան, եւ զՍաղմոս, եւ զԳիրս առաքինութեանց եւ մոլութեանց, եւ զայլ եւս յոլով գրեանս: Շարադրեաց եւ զԳիրս քրիստոնէական վարդապետութեան, եւ զԿրթութիւն աղօթից, եւ զՄեկնութիւն ժողովողի, եւ զՄեկնութիւն Աւետարանին Մատթէի` պարզ ոճիւ, եւս եւ զՔերականութիւն, նաեւ զգիրս պէսպէս գիտութեանց: Ետ եւ թարգմանել զբազում գիրս. որոց զոմանս ետ տպագրել ՚ի Վենետիկ ՚ի կենդանութեան իւրում:
       Թարգմանեաց գործակցութեամբ աշակերտաց իւրոց եւ զբովանդակութիւն աստուածաբանութեան սրբոյն Թովմայի Ագուինացւոյ, եւ ասաց ՚ի վերայ նորին դաս աշակերտաց իւրոց: Արար դարձեալ գործակցութեամբ աշակերտաց իւրոց եւ զմեծ զայն Բառգիրք զգանձարան լեզուիս Հայոց: Եւ կարգեալ զամենայն ինչ ըստ օրինի, յակնարկել հրամանի վերնոյն փոխեցաւ յաստեացս` յամի Տեառն. 1749. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց. ՌՃՂԸ. յապրիլի. 16. (որ քսանեւեօթներորդն է ըստ նոր տումարի ) ՚ի հասակի եօթանասուն եւ չորից ամաց. եւ թաղեցաւ յեկեղեցւոջ այնր վանաց առաջի Աւագ Սեղանոյն: Եւ յաջորդեաց ՚ի տեղի նորա Ստեփաննոս վարդապետ Մելքոնեան Կոստանդինուպօլսեցի. որ եւ այժմ կայ եւ կառավարէ զնոյն վանսն խոհական խորհրդով: Զայսչափ ինչ համառօտիւ հարեւանցիկ յիշատակեալ աստ զգործոց Մխիթարայ մեծի աբբայի` դարձցուք ՚ի կարգ պատմութեանս: