Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Լուեալ Հայոց բնակելոց յԱսպահան եւ ՚ի Ջուղայ, թէ փախուցեալ է Սահակ կաթուղիկոս` եւ դատարկ կայ Աթոռն, եւ թէ` Մովսէս վարդապետ փոյթ մեծ ունի վասն վայելչացուցանելոյ զԷջմիածին, գրեցին առ բնակիչս մեծին եւ փոքուն Հայոց ` յորդորելով զնոսա ընտրել ՚ի կաթուղիկոսութիւն զնա ինքն զՄովսէս. զորոյ զշնորհաբուղխ վարդապետութեան եւ զսքանչելի քաղաքավարութեան բազում անգամ առեալ էին զփորձ: Եւ նոքա եւս յամենայն սրտէ յօժարամիտ եղեն ՚ի նոյն միակամութեամբ. զի տարածեալ էր յամենայն տեղիս համբաւ բարի անուան նորա: Եւ այնուհետեւ հասանէին յԷջմիածին առ Մովսէս յերեւելեաց ազգին բազում թուղթք ՚ի կողմանց կողմանց աշխարհին Հայոց եւ Պարսից եւ Վրաց, եւս եւ ՚ի Յունաստանէ եւ յայլոց տեղեաց, զի յանձն առցէ նա զկաթուղիկոսութին վասն օգտի ժողովրդեան:
       Իսկ Մովսէս վարդապետ թէպէտեւ բազում իրօք ընդդէմ եկաց ՚ի սկզբան, եւ ոչ կամէր առնուլ յանձն, բայց ստիպեալ ՚ի թախանձանաց ազգին` միանգամայն եւ ՚ի բազում գորովանաց սրտին` զոր ունէր ՚ի վերայ Էջմիածնի, հարկեցաւ ընդունիլ զայն իշխանութիւն: Եւ ՚ի ժողովիլ անդր բազում եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց, օծաւ կաթուղիկոս մեծաշուք հանդիսիւ` յամի Տեառն 1629. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՀԸ. ՚ի յունվարի 13:
       ՚Ի նոյն աւուրս չու արարեալ Շահաբասայ ՚ի Ղազբինայ, եւ եկեալ յԱշրաւ քաղաք Վահրապատու ` մեռաւ անդ ՚ի յունվարի. 7: Եւ զի նա սպանեալ էր զորդիս իւր, եւ զոմանս կուրացուցեալ, զի մի ' իշխանք նորա ապստամբեալ ՚ի նմանէ` թագաւորեցուսցեն զմի ՚ի նոցանէ, ՚ի մեռանիլ նորուն թագաւորեաց ՚ի յունվարի. 19. թոռն նորա Իսմայէլ ՚ի տղայական հասակի, որ եւ կոչեցաւ Շահսէֆի` յանուն հօր իւրոյ` անդրանիկ որդւոյ Շահաբասայ: Յայնժամ մատուցեալ Հայոց առ նոր արքայ` խնդրեցին ՚ի նմանէ հրովարտակ հաստատութեան վասն իշխանութեան Մովսեսի. եւ վաղվաղակի գրեցին յԷջմիածին առ Մովսէս կաթուղիկոս` փութալ հասանել յԱսպահան, զի թերեւս հնար լիցի ընդունիլ ՚ի նոր թագաւորէ ազատութիւն տարեկան հարկացն, որ հասեալ էր յայնժամ ՚ի հազար թուման:
       Եւ իբրեւ եհաս անդր Մովսէս, պատրաստեցին հայք բազում դրամս եւ մեծամեծ նուէրս. եւ ուղերձեալ թագաւորին եւ աւագանւոյն զառատ տուրս ընծայից ըստ չափու հազար թումանի` առին ՚ի նմանէ թուղթ ազատութեան տարապարտ հարկացն. եւ այնուհետեւ զերծաւ Էջմիածին ՚ի ծանրութենէ այնր բեռին: Իսկ Մովսէս կաթուղիկոս յետ իբր ութն ամսոց յաւուրս աշնայնոյ դարձ արարեալ յԱթոռ իւր` ձեռն ՚ի գործ արար կատարել զնորոգութիւն Էջմիածնի, յոր յառաջնմէ իսկ բուռն հարեալ էր: Եւ զի ունէր նա բազում աշակերտս ընտիրս, ընդ որս էր եւ Փիլիպպոս վարդապետ հաղբակեցի` այր առաքինի եւ զգօնամիտ, առաքեաց զնոսա նուիրակութեամբ ՚ի զանազան կողմանս աշխարհի յազգս Հայոց. զի ժողովեսցեն զինչս ՚ի պէտս նորոգութեան շինուածոց. քանզի բազում ծախք պիտոյ էին առ այն:
       բ. Եւ եղեւ իբրեւ լուաւ զայս ամենայն Սահակ կաթուղիկոս` որ նստէր ՚ի Վան, անկաւ ՚ի վարանս. եւ սկսաւ շրջիլ ՚ի դրունս մեծամեծաց` հաճեցուցանելով զնոսա ընծայիւք, զի եւ ինքն անդ ՚ի Վան վարեսցէ զկաթուղիկոսութիւն իւր ՚ի վերայ Հայոց եղելոց յիշխանութեան օսմանցւոց: Եւ մինչդեռ նա յայսպիսի գործս զբաղեալ էր, եկն անդր Փիլիպպոս վարդապետ աշակերտ Մովսեսի. եւ տեսեալ զարարսն Սահակայ, զարմացաւ յոյժ. եւ երկեաւ եւս, թէ գուցէ այսու պատճառաւ բազում խռովութիւնք ծագեսցին յազգին եւ երկպառակութիւն Աթոռոյն. վասն որոյ յորդորեաց զմեծամեծս Հայոց` որք էին ՚ի Վան, խօսիլ ընդ Սահակայ, եւ հանդարտել զնա. եւ նոցա գնացեալ առ Սահակ` խօսեցան բազում ինչ ՚ի բազում աւուրս, եւ յորդորէին զնա կալ հանգիստ. ընդէ՞ր ասեն լինիս պատճառ խռովութեան եւ բաժանման տառապեալ ազգիս . եւ առ ՚ի հաճեցուցանելոյ զնա խոստացան տալ նմա ՚ի պաշար պիտոյից ամ յամէ երեք հարիւր դահեկան, ցորքան իցէ նա կենդանի. եւ երդմամբ հաստատեցին յանձնել նմա զվանսն կոչեցեալ քուռուպաշ` հանդերձ հասիւքն. զի նստցի անդ ՚ի խաղաղութեան:
       Բայց Սահակ ոչինչ անսաց նոցա. այլ գտեալ իւր բազում համախոհս յեպիսկոպոսաց եւ ՚ի վարդապետաց, ընդ որս էր եւ վարդապետ ոմն Պօղոս անուն` եղբօրորդի Յովհաննու կաթուղիկոսին Սսոյ, ջանաց նոքօք ՚ի գլուխ տանիլ` զոր խորհեալն էր: Սմին իրի առաքեաց վաղվաղակի զՊօղոս ՚ի Կոստանդինուպօլիս առ Զաքարիա պատրիարգ. զի նա լիցի ինքեան ձեռնտու եւ կատարեսցէ զխնդիր իւր: Եւ զի Զաքարիա վարդապետ հակառակ էր Մովսեսի` եւ բարեկամ Սահակայ, վաղվաղակի փոյթ տարեալ` էառ վասն նորա թագաւորական հրովարտակ ՚ի սուլտան Մուրատէ Չորրորդէ, եւ առաքեաց առ նա. եւ յորդորեաց զնա` զի նստցի կաթուղիկոս յերկրին Տարոնոյ ՚ի Սուրբ Կարապետ, եւ իշխեսցէ ՚ի վերայ Հայոց եղելոց յիշխանութեան Օսմանցւոց: Այլ քանզի յառնուլ պատրիարգին զայսպիսի հրովարտակ եպարքոսն այսինքն վէզիրն ոչ էր ՚ի Կոստանդինուպօլիս, այլ` ՚ի յԱմիդ, վասն որոյյ ելեալ Սահակայ գնաց նախ ՚ի յԱմիդ հանդերձ Պօղոսիւ. զի եւ ՚ի յեպարքոսէ առցէ զհաւանութիւն. եւ նորա հրամանաւ երթեալ ՚ի Սուրբ Կարապետ` որ ՚ի Մուշ, նստցի անդ. վասն զի առանց հաճութեան նորա ոչ կարէր ՚ի գործ արկանել զայն իշխանութիւն: Զայս իբրեւ գիտացին հայք բնակեալք ՚ի յԱմիդ, յորս երեւելի էին երեքին սոքա, Երեմիա, Մաղսուտ, եւ Ռուհիջան հանդերձապետ եպարքոսին, ընդ որս եւ վարդապետք եւ քահանայք, ջանացան խափանել զխորհուրդ Սահակայ. եւ աղաչեցին զնա յետս կալ ՚ի գործոյ անտի, եւ վասն այսր խոստացան նմա տալ ամ յամէ հինգ հարիւր դահեկան, եւ թեմ մի մեծ ՚ի քաղաքաց անտի` ընդ որ ինքն հաճեսցի: Եւ ոչ այսչափ միայն, այլեւ նոյն ինքն Մովսէս կաթուղիկոս, եւս եւ Փիլիպպոս վարդապետ` գրեցին առ նա դարձեալ բազում աղաչանս, եւ խնդրէին ՚ի նմանէ` մի ' փեռեկտել զազգն յերկուս. բաւական է ասեն` զոր միանգամ կրեաց եւ կրէ ազգ մեր. եւ խոստանային բազում ինչ ՚ի նպաստ անձին նորա եւ Պօղոսի, եթէ դադարեսցին նոքա ՚ի խորհրդոց իւրեանց:
       Բայց այսու ամենայնիւ ոչ զիջաւ խստութիւն կամացն Սահակայ . այլ գրեալ թուղթ աղերսանաց` մատոյց եպարքոսին. եւ խոստացաւ տալ ՚ի գանձն արքունի տասն հազար դահեկան` եթէ հաճեսցի նա ըստ հրովարտակի թագաւորութիւն հաստատել զինքն ՚ի կաթուղիկոսութեան: Զայն թուղթ ընթերցեալ եպարքոսին` յօժարակամ հաճեցաւ կատարել զխնդրուածս նորա . բայց ոչ յայտնեաց նմա յայնժամ զհաճութիւն կամաց իւրոց: Յետ աւուրց ինչ մատուցին եպարքոսին թուղթ աղաչանաց եւ նոքա` որք էին ՚ի կողմն Մովսեսի կաթուղիկոսի. եւ ծանուցին նմա զամենայն որպիսութիւն անձինն Սահակայ` եւ գործակցի նորա Պօղոսի, եւ խնդրէին ՚ի նմանէ` զի մի կատարեսցէ զկամս նոցա:
       Զթուղթ սոցա եւս ընթերցեալ եպարքոսին ասէ. զիա՞րդ ոչ տաց նմա զայն կաթուղիկոսութիւն` որովհետեւ խոստացաւ նա յաւելուլ ՚ի գանձ արքունի տասն հազար դահեկան: Յայնժամ յառաջ մատուցեալ Ռուհիջան որ անդ էր, եւ ունէր համարձակութիւն առ եպարքոսն. էարկ աղերս առաջի նորա` եւ ասէ. եթէ վասն գանձու վաճառես նմա զողորմելի եւ զտառապեալ ազգ մեր. ի'նձ վաճառեա '. եւ ես ոչ եթէ տասն հազար դահեկանի, այլ` քսան հազարի գնեցից:
       Ընդ այս առաւելապէս հաճեալ եպարքոսին` սահմանեաց ժամ, զի եկեսցեն առաջի իւր յատեան Սահակ եւ Պօղոս, եւս եւ կուսակիցք Մովսեսի: Եւ իբրեւ եհաս պայմանեալ ժամադրութիւն, եւ ուղղեցաւ ատեանն, ՚ի գալ անդր Սահակայ եւ Պօղոսի` եհարց եպարքոսն ցՍահակ. եւ ասէ. յիրաւի ընկալա՞ր դու ՚ի թագաւորէ զհրովարտակ կաթուղիկոսութեան. եւ նա ասէ. այո ': Ասէ ցնա եպարքոսն. ո՞չ գիտէիր դու` թէ ես աստ եմ. ապա ընդէ՞ր առանց ազդ առնելոյ ինձ յառաջագոյն` գնացեր առեր զայդպիսի հրովարտակ. թերեւս կամէիր իշխել եւ ՚ի վերայ իմ: Զայս ասացեալ` նոյնժամայն հրամայեաց դահճաց արկանել գործի գանից յոտս նորա եւ յոտս Պօղոսի` եւ հարկանել. մինչեւ մեռցին ասէ, եւ կամ դարձցին յօրէնս իմ, եւ զերծցին:
       Եւ դահճացն անդէն վաղվաղակի կատարեալ զհրաման եպարքոսին` սկսան յերկուց կողմանց հարկանել. եւ յամենայն նուագս հարուածոյն հարցանէին. դառնա՞յք ՚ի հաւատոց ձերոց ՚ի կրօնս մեր` թէ ոչ: Զայս տեսեալ Հայոց` որք կուսակիցն էին Մովսեսի կաթուղիկոսի` երկեան յոյժ, մի ' արդեօք ուրասցին նոքա զհաւատս իւրեանց. եւ լինիցի նոցա այն խիղճ անհնարին` եւ ամօթ ազգին. վասն որոյ անկան ոմանք անդէն յոտս եպարքոսին եւ աղաչէին զնա. եւ ոմանք դիմեցին առ մեծամեծ իշխանս. եւ խոստանալով տուրս բազումս` միջնորդ կալան զնոսա վասն ազատութեան Սահակայ եւ Պօղոսի. եւ հազիւ ուրեմն զիջուցեալ զբարկութիւն եպարքոսին զերծուցին զնոսա` ՚ի ձեռաց դահճաց. եւ բարձեալ տարան ՚ի տունս իւրեանց: Եւ նոցա կացեալ ՚ի յԱմիդ զաւուրս քանի մի` մեկնեցան անտի, եւ գնացին յայեւայլ տեղիս. Պօղոս վարդապետ չոքաւ ՚ի Յունաստան, եւ անտի ՚ի Լեհաստան եւ անդ վախճանեցաւ:
       Իսկ Սահակ գնաց յաշխարհն Վրաց, եւ նստաւ անդ ամս ինչ. եւ յետոյ եկեալ յաշխարհն Արարատայ` նստաւ յԷջմիածին ՚ի խոնարհութեան եւ ՚ի սուգ ապաշխարութեան. եւ յետոյ ՚ի ժամանակս կաթուղիկոսութեան Փիլիպպոսի հիւանդացեալ ուռուցմամբ ոտից` կրեաց բազում վիշտս ցաւոց. քանզի օր քան զօր յաւելան ուռոյցքն. եւ հասին մինչեւ ցփոր նորա: Տեսեալ Սահակայ` թէ մերձեալ է ՚ի դրունս մահու` աղաչեաց բառնալ զինքն եւ տանիլ յեկեղեցին` ՚ի տեղի իջման Քրիստոսի. ուր եդեալ զերեսս իւր յերկիր` լայր դառնապէս եւ հառաչէր ՚ի փղձկեալ սրտէ ցօգուտ ժամս. եւ հեղլով զանձն առաջի Տեառն` խնդրէր զթողութիւն վասն ամենայն յանցանաց իւրոց. եւ յանձն արարեալ զինքն ՚ի խնամս Տեառն աղաչէր զի թէ բարի իցէ նմա տակաւին կեալ յառողջութեան կամ ՚ի հիւանդութեան` արասցէ որպէս եւ հաճոյ իցէ նմա. ապա թէ կամք քո է ասէ` զի մեռայց, ցանկամ եւ ես փութով հասանել մահու: Եւ անդէն ետ կոչել զծերունի եպիսկոպոս ոմն. եւ խոստովանեալ նմա արտասուօք ՚ի նմին տեղւոջ` հաղորդեցաւ ՚ի պատուական մարմնոյ եւ յարենէ Որդւոյն Աստուծոյ. եւ ապա դարձաւ ՚ի սենեակ իւր. եւ ՚ի նմին գիշերի վախճանեցաւ, յամի 1639. ՌՁԸ. կացեալ ՚ի կաթուղիկոսութեան մինչեւ ցընտրութիւն Մովսեսի ամս Ե. իսկ վտարանդութիւն նորա եւ առանձնութիւն` տեւեաց ամս Ժ:
       գ. Այլ Մովսէս կաթուղիկոս որ սկսեալ էր զհետ լինել շինութեան Էջմիածնի` յաւուրց անտի փակակալութեան իւրոյ, փութայր ամենայն ջանիւք ՚ի կատարումն ածել. եւ նախ իբրեւ կամեցաւ մաքրել զփլատակն` որ դիզեալ եւ բարձրացեալ էր բլրաձեւ շուրջ զեկեղեցեաւ, տարակուսէր յոյժ. զի ոչ բաւէին առ այն հազարաւոր մշակք ՚ի բրել եւ ՚ի պեղել զայնչափ աւերակ, եւ տանիլ այլուր. ապա հնարեցաւ եւ եգիտ զելս այսպիսի. ետ բանալ առու ՚ի մերձակայ գետոյն յաւերակն կոյս. ընդ որ սաստկութեամբ յորդեալ ջրոյն` ողողեաց զտեղին, եւ առեալ տարաւ զամենայն աւերակսն. եւ մնացին միայն քարինք. որք պիտոյ եղեն յետոյ ՚ի գործ շինուածոյն:
       Յետ այսորիկ ետ պատել շուրջանակի զտեղեաւն պարիսպ ՚ի հողոյ լայն եւ ընդարձակ. եւ կանգնեաց ութն բրգունս ՚ի նմա. եւ քանդեալ զխարխալեալ կերտուածս` ձեռն էարկ նորոգ կառուցանել զամենայն քարամբք եւ թրծեալ աղիւսովք, կրով եւ բռով. ՚ի հիւսիսային եւ յարեւելեան կողմանս շինեաց սենեակս ՚ի բնակութիւն միաբանից. եւ ՚ի հարաւային կողմն` սեղանատուն եւ փռատուն եւ տնտեստուն եւ համբարանոցս. եւ յարեւմտակողմն հիւրանոցս եւ զանազան օթեւանս: Նորոգեաց եւ զեկեղեցին ըստ մասին` եւ զգմբէթ նորա, ուր ուրեք երեւէին քանդուածք:
       Սկսաւ ապա զարդարել զԷջմիածին ազգի ազգի սպասուք եւ անօթովք` յորոց մերկացեալ էր բնաւին. եւ պայծառացոյց գրեթէ առաւել քան զառաջինն. եհան եւ զգրաւսն` զորս առաջին կաթուղիկոսունք եդեալ էին առ այլազգիս ՚ի սուրբ անօթոց Էջմիածնի. ընդ որս էր եւ աջ սրբոյն Արիստակեայ, եւ աջ սրբոյն Ստեփաննոսի Աղջոց վանաց: Սահմանեաց եւ կարգս եւ կանոնս ՚ի մէջ միաբանից Էջմիածնի. եւ որոշեաց զժամանակս աստուածային պաշտամանց ըստ կարգի. զնոյն արար եւ ՚ի բազում վանորայս. զորս եւ բազում բարեկարգութեամբ վայելչացոյց . եւ ինքն բոլորովին վառեալ ՚ի սէրն Քրիստոսի` ճնշէր զանձն հանապազ ՚ի խիստ ճգնութիւնս ըստ կարգին, զոր ունէր յանապատի. եւ անխոնջ դեգերէր յաղօթս եւ յընթերցմունս Սուրբ Գրոց: Եբաց եւ դպրատուն մի ՚ի սուրբ ուխտն Յոհանավանք. ուր ժողովեալ զբազում մանկունս` ետ ուսուցանել նոցա զաստուածային գիրս, ինքնին խնամելով զամենայն ծախս նոցա:
       դ. Այլ յայնմ ժամանակի պակասեալ էր յայնոսիկ կողմանս ուսումն արտաքին գիտութեց, եւս եւ քերականութեան յոմանս եւեթ սկսեալ էր նորոգ փոյթ ուսանելոյ զայնս. զորմէ եւ երկար գրէ Առաքել պատմիչ. գլուխ իթ: Եւ նախ Բարսեղ վարդապետ` որ նստէր ՚ի Բաղէշ ՚ի վանս Ամրդոլու, ուսեալ ջանիւք իւրովք եւ քրտնավաստակ տքնութեամբ քանի մի սկզբունս ՚ի գրոց Դաւթի Անյաղթի` աւանդեալ էր աշակերտաց իւրոց. յորոց միջի միայն Ներսէս Մոկացի ստացաւ անկատար ինչ տեղեկութիւն. եւ զայն ուսոյց իւրայոցն ՚ի Լիմն անապատ. որպէս ասացաք ՚ի գլուխ ժը. եւ մին յաշակերտաց Ներսէսի` այն է Մելքիսէթ` յԱրարատեան աշխարհէ ՚ի Վժան գեղջէ ՚ի սահմանացն Երեւանայ` անխոնջ զհետ լեալ այնմ` առաւել եւս ցանկայր ուսանիլ. բայց ոչ գտանէր զուսուցիչ քաջ. որոյ վասն վշտագին հոգովք տառապէր. եւ չգտեալ զայլ հնարս` կանխէր հանապազ յաղօթս զտիւ եւ զգիշեր. եւ անդադար խնդրէր յԱստուծոյ լնուլ զփափաք իւր. եւ յաւելեալ ՚ի փոյթս եւ յաշխատանս ետ զանձն բոլորովին յընթերցումն գրոց Դաւթի Անյաղթի. եւ բազում անգամ կարդալով զմի գլուխ բանից, եւ սակաւիկ մի լոյս ընդունելով` առաւել արծարծէր յեռանդն: Կապեցաւ ապա ամենայնիւ ոգի իւր յայն ուսումն. ո'չ կերակուր յիշէր, եւ ոչ խօսիլ ախորժէր, մինչեւ ըստ ասելոյ Առաքելի` ամս երկու ՚ի լռութեան կացեալ` բնաւ ոչ խօսեցաւ ընդ ումեք:
       Աշխատեալ նորա այսպէս զամս հնգետասան` եհաս որում ցանկայր. եւ գրեթէ ինքնագիւտ լեալ փիլիսոփայական գիտութեանց` հասու եղեւ ամենայն մասանց նորին. ուսաւ ինքնին եւ զմակացութիւն տումարական արուեստի այլեւայլ ազգաց. եւ զոր միանգամ շտեմարանեաց ՚ի միտս հաղորդեաց զնոյն եւ բազմաց: Եւ լուեալ թէ Մովսէս կաթուղիկոս բացեալ է դպրոց` եւ ջանայ ծաղկեցուցանել ՚ի հայս զուսումն գիտութեանց, ել ՚ի Լիմն անապատէ, եւ գնաց առ նա. եւ նորա հրամանաւ սկսաւ ուսուցանել բազմաց ՚ի Յոհանավանք, եւ ապա յԷջմիածին` զսահմանաց գիրսն, զՊորփիւրն , զՍտորոգութեանցն, զՊերիարմենիասն, եւ զայլսն որ զկնի, եւ եղեւ մին յաշակերտաց սորա Սիմոն անուն ոմն մանուկ ՚ի Նոր Ջուղայէ, այն է Սիմոն Ջուղայեցի. որ յետոյ նորոգ յօրինեաց զքերականութիւն եւ զգիրս Տրամաբանութեան: Եւ ինքն Մելքիսէթ վախճանեալ ՚ի վանս Անանիայ Առաքելոյ, յամի 1 631. ՌՁ. թաղեցաւ մերձ ՚ի գերեզման Յովհաննու վարդապետի Կոզեռն կոչեցելոյ:
       ե. ՚Ի նմին ամի եկն յարեւմտից ՚ի Հայաստան լատին կրօնաւոր ոմն Պօղոս անուն ՚ի կարգէ դոմինիկեանց` Փիրօմալլի ասացեալ` Սիդերնացի ՚ի Կաղաբրիոյ, առաքեալ ՚ի քարոզութիւն յարեւելս հրամանաւ սրբազան պապին Ուրբանոսի Ութերորդի: Շրջեալ սորա արեւելեան զգեստուք ՚ի կողմանս Միջագետաց, եւ ապա ՚ի Վասպուրական աշխարհի եւ յԱրարատ` ուսաւ փոքր մի զլեզու Հայոց. եւ յետոյ լուել զհամբաւ բարելաւութեան Մովսեսի կաթուղիկոսի` գնաց ՚ի տեսութիւն նորա եւ եգիտ պատիւ եւ մարդասիրութիւն առ ՚ի նմանէ: Եւ ՚ի լինել ընտելութեան` սկսաւ Պօղոս բանս արկանել ՚ի մէջ միաբանից Էջմիածնի, թէ լուեալ է իմ յայլոց, զի հայք ոչ ճանաչեն զգլխաւորութիւն գահին Հռովմայ, եւ ոչ ունին սէր միաբանական ընդ գլխոյ եկեղեցւոյ, Իսկ նոքա ասեն. քա'ւ լիցի. չարախօսութիւն թշնամեաց է այդ համբաւ. այլ նա ոչ կարէր տակաւին հաւատս ընծայել բանից նոցա: Եհաս այս զրոյց յականջս Մովսեսի կաթուղիկոսի. եւ նորա կոչեալ առ ինքն զՊօղոս` խօսեցաւ ընդ նմա բազում ինչ. եւ յայտ արար, թէ մեք յաւուրց անտի սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ մինչեւ ցայժմ անխախտ ունիմք զմիակամութիւն սիրոյ ընդ մեծի Հռովմայ Աթոռոյն. եւ գիտեմք զպապն լինել վեհագոյն քան զամենայն պատրիարգունս` եւ ընդհանուր հրամանահան ամենայնի:
       Յայնժամ ասէ Պօղոս. ընդէ՞ր ապա ոչ առնէք երթեւեկութիւն թղթոց առ քահանայապետն: Ասէ ցնա կաթուղիկոսն. բազում անգամ ունիմք գրեալ առ նա նամակս սիրոյ. որպէս եւ ես իսկ գրեցի ՚ի սկզբան հայրապետութեան իմոյ` յամի 1629. ՌՀԸ. այլ ոչ գիտեմ` եհա՞ս այն առ նա, թէ ոչ. գրեցի եւ միւս եւս թուղթ ՚ի մօտոյ, եւ առաքեցի յԻլով. իսկ պատճառ ոչ յաճախելոյ մեր զգիր` է այս, զի որովհետեւ կամք ընդ իշխանութեամբ օտար ազգաց, յիմանալ նոցա զթղթակցութիւն մեր ընդ արեւմտեայս` ՚ի կարծիս լինին զմէնջ վտարանջութեան, եւ յարուցանեն նեղութիւնս ՚ի վերայ մեր. մանաւանդ զի չունիմք անդորրութիւն յաշխարհի, այլ հանապազ ՚ի վտանգս սրածութեանց եւ գերութեանց հաշիմք եւ մաշիմք. եւ յոյժ դժուարին է գտանել մեզ զառիթ դիպօղ: Այլ դու եթէ կարես յապահովի եւ անվտանգ յղել զթուղթ մեր, գրեցից այժմ միւս եւս նամակ նոր, եւ տաց քեզ հասուցանել ՚ի Հռովմ:
       Եւ ՚ի յանձն առնուլ նորա յօժարութեամբ` գրեաց Մովսէս միւսանգամ թուղթ սիրոյ եւ հպատակութեան ընտանի եւ քաղցր բանիւք առ սրբազան պապն Ուրբանոս. որում ստորագրեցին եւ երկոտասան եպիսկոպոսունք հայրապետանոցին. եւ ետ ՚ի ձեռս Պօղոսի: Եւ նորա առեալ զայն` տարաւ ՚ի Նախջուան, եւ պատմեաց խնդութեամբ ջահկեցւոց ունիթօռաց. եւ անտի ՚ի ձեռն հաւատարիմ անձանց առաքեաց զթուղթն յարեւմուտս. եւ ինքն ել ՚ի ճանապարհ` գնալ անդրէն յԷջմիածին:
       ՚Ի շշնջել ունիթօռաց եւ այլոց ոմանց վասն իրացս այսոցիկ` եհաս լուր գործոյն առ այլազգի իշխանն Նախջուանայ. որոյ դժկամակ լեալ ընդ այս, եւ միանգամայն կասկածեալ` թէ լատին կրօնաւորն այն եկեալ իցէ վասն գտանելոյ նշխարս կամ գանձս, բարկացաւ, եւ առաքեաց խնդրակս զկնի նորա : Եւ նոքա հասեալ` կալան զՊօղոս, եւ տարան առ իշխանն. եւ հրամանաւ նորա արկին զնա ՚ի բանտ, եւ բազում անգամ գանակոծ արարին իբրեւ զլրտես եւ զխռովարար. եւ չեղեւ հնար ազատութեան, ո'չ միջնորդութեամբ կաթուղիկոսի եւ ոչ աղաչանօք այլոց` մինչեւ ցամս երկու. զի մնաց անդ ամիսս քսան եւ երկու. եւ յետոյ հազիւ ուրեմն զերծաւ նա: Այլ քանզի վառեալ էր սիրտ Պօղոսի ուսանիլ զգրաբառ լեզու Հայոց, ամենայն ոգւով զհետ եղեւ այնմ ՚ի ժամանակս բանտարկութեան իւրոյ. եւ հատուկտիր քաղուածով արար զցանկ ինչ բառից Հայոց` խառնութեամբ պիտանեաց ընդ անհամար անպիտանս, հաւաքեալ ՚ի մի զբառս թուով երեսուն եւ հինգ հազար. որպէս գրէ եղբայր նորա Յովհաննէս Սիդերնացի:
       Լուեալ Գրիգորի Կեսարացւոյ` որ անկեալ էր յայնժամ ՚ի պատրիարգութենէ Կոստանդինուպօլսոյ, թէ Մովսէս կաթուղիկոս ունի ընտանութիւն առ լատինս, դժուարացաւ ընդ այն յոյժ. զի ատելութեամբ էր նա առ նոսա, մանաւանդ զի որպէս ասէ Առաքել. գլուխ իդ. *«էր այր յոյժ խրոխտ եւ դժուարահաւան ». եւ ունէր եւս ոխ ՚ի սրտի ՚ի վերայ Խաչատուր վարդապետի Կեսարացւոյ նուիրակին Մովսէսի` վասն ասելոյ նռրա առ ոմանս, թէ մի եւ նոյն է դաւանութիւն մեր եւ քաղկեդոնականաց. եւ միայն ՚ի բառս է տարբերութիւն եւ ՚ի ծէսս ինչ: Վասնորոյ ՚ի կասկած անկեալ Գրիգորի` գրեաց թուղթ առ Մովսէս յայնպիսի կարծեաց: Այլ իբրեւ ստուգեաց եւս, թէ Մովսէս կաթուղիկոս, բազում բանս մեղադրութեան խօսելով զխաչատրոյ, միանգամայն եւ զգուշացուցանելով զՄովսէս կաթուղիկոս գրեալ է նաեւ թուղթ սիրոյ եւ հպատակութեան առ պապն գրեաց առ նա վերստին թուղթ մեղադրութեան: *«Լուեալ եմ ասէ անախորժելի համբաւ եւ տրտմագոյն զրոյց եւ ցաւագին ասացուածս վասն ձեր. ասեն` թէ Մովսէս կաթուղիկոսն միաբան ընդ քաղկեդոնականաց ուխտս եւ դաշինս եղեալ ընդ նոսա, եւ բազում թուղթս միաբանութեան յուղարկեալ առ նոսա վասն հաւատոյ միաբանութեան ընդ Հռովմայ եկեղեցւոյն, եւ ընդունելոյ զժողովն Քաղկեդոնի: Եւ մեր լսելով զայս` առաւել սուգ եւ տրտմութիւն լինի մեզ, եւ ցաւք ՚ի վերայ ցաւոց, եւ վիշտք ՚ի վերայ վշտաց. մինչ զի լաւ համարեալ ինձ զմեռանիլն` քան թէ կենդանի մնալ, եւ զայսպիսի աղետալից բանս լսել .... զոր քա'ւ լիցի եւ մի ' արասցէ զայս Տէր, որ ոչ վայելէ քոյին խոհեմութեանդ եւ այլն»:
       Իսկ երանելի Մովսէս կաթուղիկոս անփոյթ արարեալ զբանիւք նորա` առաջնորդէր հօտի իւրում ՚ի ճանապարհս ճշմարտութեան եւ բարի վարուց, լեալ ամենեցուն հայելի ուղղութեան եւ սրբութեան. եւ կատարեալ զընթացս կենաց իւրոց անարատութեամբ` հանգեաւ ՚ի Քրիստոս. յամի Տեառն 1632. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՁԱ. ՚ի 14 մայիսի. կեցեալ ՚ի կաթուղիկոսութեան արժանի կենօք` ամս Գ. եւ ամիսս 4: Եւ եղեւ վախճան նորա յԵրեւան քաղաքի ՚ի վանս Անանիայ Առաքելոյ, ուր նստել էր նա յառաջնմէ առ ժամանակ մի . եւ մարմին նորա թաղեցաւ մօտ ՚ի նոյն տեղի ՚ի հասարակաց գերեզմանատան` ՚ի բլուրն որ ասիւր Կոզեռն, զի անդ էր գերեզման Յովհաննու Կոզեռ վարդապետի: Այլ սա ինքն Մովսէս ՚ի մեռանիլ իւրում հարցեալ եղեւ թախանձանօք ՚ի միաբանից Էջմիածնայ ` թէ զո'վ ոք դիցեն կաթուղիկոս Հայոց զկնի նորա. եւ նա ասաց դնել զվկայեալն յամենեցունց սրբութեամբ եւ իմաստութեամբ զՓիլիպպոս զաշակերտ իւր ՚ի փոքր Աղբակայ ՚ի գեղջէ Երնկան. զոր երկու ամօք յառաջ ձեռնադրեալ էր եպիսկոպոս: