Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Շահաբաս արքայ Պարսից` յետ վարելոյ զազգս Հայոց յերկիր իւր, հնարէր հանապազ հաճեալ պահել զնոսա. զի մնասցեն յաշխարհի անդ. եւ առ սակաւ սակաւ ընտելասցին ՚ի պարսկական օրէնս` եւ փոխեսցին ՚ի հաւատոց. նմին իրի գութ եւ սէր ցուցանէր առ նոսա արտաքուստ. եւ անխտիր վարէր ընդ նոսա, եւ յարգանօք խօսէր, մանաւանդ առ Ջուղայեցիս. առ որս բարեկամաբար գնայր, եւ նստէր ընդ նոսա, եւ կենցաղավարէր ընդ մեծամեծս նոցա իբրեւ ընդ իշխանս իւր: Բայց կայր տակաւին ՚ի կասկածի. թէ գուցէ թողեալ նոցա զայն աշխարհ` երթիցեն ՚ի Հայաստան. վասն զի բազում անգամ շրջելով ՚ի մէջ ժողովրդեան ծպտեալ կերպարանօք` լսէր ՚ի նոցանէ բանս տժգոհութեան, ոչ միայն ՚ի ռամկաց եւ յաղքատաց` այլ եւ ՚ի մեծամեծաց իսկ: Եւ տեսանէր յայտնապէս` զի սիրտք բազմաց ՚ի նոցանէ յօժարեալ են յաշխարհ իւրեանց ՚ի Հայաստան, եւ ակամայ կան ՚ի Պարսկաստան: Եւ յոմանց եւս լուաւ, թէ վասն այսորիկ այսչափ փափաք ունին Հայք յաշխարհն իւրեանց, զի անդ ՚ի յԷջմիածին է Աթոռ կաթուղիկոսութեան. եւ անդ է աջ սրբոյ Լուսաւորչին, որով օրհնի մեռոնն, եւ սփռի յայլ տեղիս:
       Այսու առթիւ Շահաբաս թագաւոր սկսաւ տեղեկանալ ամենայն որպիսութեան Էջմիածնայ, եւ հանգամանաց Աջոյ Լուսաւորչին. եւ եդ ՚ի մտի կործանել զԷջմիածին, եւ բերել յԱսպահան զՍուրբ Աջն, եւ փոխադրել անդր զկաթուղիկոսութիւն Հայոց: Բայց զի ցուցցէ եւս, թէ առ հարկի առնէ զայս, խորհեցաւ շինել զնոր Էջմիածին յԱսպահան քաղաքի , եւ ՚ի պատճառս այսր բերել անդ զքարինս եւ զայլ նիւթս եւ զհող հնոյն Էջմիածնայ, եւ նոքօք շինել զնորն. զի այսու ոչ եւս կարասցեն հայք ընդդիմանալ քանդմանն Էջմիածնի, եւ վարկցին` թէ Շահաբաս վասն շինելոյ զայս` քանդէ զայն, եւ ոչ թէ վասն չարութեան ինչ:
       Եւ զայս հաստատեալ Շահաբասայ ՚ի մտի` որոշեալ սահմանեաց զտեղի շինութեան այնր եկեղեցւոյ ՚ի մէջ Ասպահանայ: Եւ յաւուր միում եկեալ ՚ի տեղին յայն` ընդ իւր ունելով զմի ոմն ՚ի մեծամեծացն Ջուղայեցւոց, որում անուն էր խօճայ Նազար, ասէ ցնա. աստ ՚ի սմին տեղւոջ շինեցից ձեզ զԷջմիածին փառաւոր փոխանակ միւս Էջմիածնայ. զի մի ' հանապազօրեայ կարօտութեամբ նորին սիրտք ձեր հաշտեսցին. եւ որպէս զի սա եւս նոյն համարեսցի. առաքեցից բազում սայլս անդր, եւ բազում ուղտս եւ ջորիս, զի բարձեալ բերիցեն անտի զքարինս եւ զհող նորա. եւ նոքիմբք շինեսցեն զսա:
       Զայս լուեալ Նազարայ` վարանեցաւ ՚ի միտս իւր եւ տրտմեցաւ յոյժ վասն աւերման Էջմիածնայ. եւ զի այր հանճարեղ էր նա, ոչ ինչ նշան տրտմութեան ցուցեալ առ արտաքս` ասէ ցթագաւորն. եթէ կամք քո հաճեսցի կանգնել եւ աստ Էջմիածին, կարող էք յարծաթոյ եւ յոսկւոյ եւս շինել, թո'ղ թէ ՚ի քարէ. ապա թէ կամիցիք ՚ի քարէ եւ ՚ի հողոյ շինել, զի՞նչ պիտոյ է յաղագս այնորիկ առնուլ յանձն զայնչափ աշխատութիւն. բաւական են եւ շատ իսկ քարինք եւ հող այսր աշխարհի. եւ եթէ սոքօք կամիցիք շինել, շնորհ ունիմք մարդասիրութեանդ, եւ մեծապէս ընդունելի է մեզ:
       Այսու բանիւ թուլացաւ փոքր մի սիրտ Շահաբասայ ' ժամուն յայնմիկ. մանաւանդ զի չունէր յայնժամ պարապ կատարել զոր խորհեալն էր. զի հանդերձեալ էր գնալ յաշխարհն Վրաց ՚ի վերայ թագաւորին Լաւասափայ, եւս եւ Թամրազայ. վասն զի Մովրով գործակալ Լաւասափայ եկեալ առ Շահաբաս` գրգռեաց զնա ՚ի վերայ վրաց. եւ Շահաբաս նորա առաջնորդութեամբ գնացեալ անդր` յապականութիւն դարձոյց զբովանդակ Վրաստան. զորմէ տես ՚ի գիրս Առաքել պատմագրի. գլուխ ԺԱ. եւ ԺԲ . նաեւ Թ. եւ Ժ :
       բ. ՚Ի գնալ Շահաբասայ յաշխարհն Վրաց` Մելքիսէթ կաթուղիկոս յԵրեւան էր. եւ ոչ համարձակէր նստիլ յԷջմիածին. զի գրեթէ ամայացեալ էր այն յայնժամ. եւ կային անդ սակաւք ոմանք. այսինքն Կարապետ եպիսկոպոս, Մարտիրոս եպիսկոպոս, եւ Յոհան եպիսկոպոս, եւ այլն. եւ քանի մի աբեղայք. եւ սոցա տեսեալ թէ փոքր մի հանդարտեալ է աշխարհն, բազում անգամ աղաչէին զՄելքիսէթ` գալ նստիլ յԷջմիածին. բայց նա ոչ անսայր նոցա` կասկածեալ յերեսաց ապագայ չարի: Եւ նոցա զմտաւ ածեալ. թէ յոչ նստիլ կաթուղիկոսի յԷջմիածին` իսպառ ամայանայ Աթոռն, գնացին առ Ամիրգունայ նախարար Երեւանայ` եւ խնդրեցին ՚ի նմանէ. զի հրամայեսցէ կաթուղիկոսին երթալ յԱթոռ իւր : Իսկ Մելքիսէթ հաճեցուցեալ զմիտս իշխանին, եւ ցուցեալ նմա թէ ոչ կարէ նստիլ անդ, ոչ ել յԵրեւանայ: Զայն տեսեալ միաբանից` վերստին դիմեցին առ Ամիրգունայ, եւ մատուցին եւս զամբաստանութիւն զկաթուղիկոսէն, իբր թէ նորա թոյլտուութեամբ եկեալ լատին կրօնաւորաց` բարձին զնշխարս Հռիփսիմեայ: Իբրեւ լուաւ զայն նախարարն, կոչեաց առ ինքն զՄելքիսէթ, եւ էարկ տուգանս ՚ի վերայ նորա, եւ էառ ՚ի նմանէ վաթսուն թուման:
       Ընդ այս գժդմնեալ կաթուղիկոսին` ել յԵրեւանայ, եւ գնաց այլուր: Այլ քանզի մեկնիլ նորա անտի ոչ բարւոք թուեցաւ Ամիրգունայ նախարարին եւ իշխանաց նորա, զի կարէր լինել այն պատճառ մեկնելոյ անտի բազմաց ՚ի Հայոց` որք կային ՚ի քաղաքի անդ, առաքեաց զկնի նորա պատգամաւորս, եւ կոչեաց զնա, խոստացեալ նմա` պահել զնա պատուով, եւ կատարել զհաճոյս նորա: Եւ իբրեւ դարձաւ նա յԵրեւան, Ամիրգունա նախարար եդ տուգանս ՚ի վերայ եպիսկոպոսացն Էջմիածնի` առ հաճելոյ զմիտս Մելքիսէթի. եւ ապա բանիւ նորա աքսորեաց ՚ի սահմանաց անտի զՄարտիրոս եպիսկոպոս: Զայսպիսի գործ Մելքիսեթի տեսեալ Կարապետ եպիսկոպոսի. եւ գիտացեալ` թէ ոչ եւս գոյ նմա գտանել հանգիստ յԷջմիածին, եթող զամենայն ինչ, եւ ելեալ գնաց յանապատն Սիւնեաց առ Սարգիս եպիսկոպոս. եւ կացեալ անդ զժամանակ ինչ ճգնաւորական վարուք` չոքաւ ապա ՚ի Սեւան կղզի. որպէս գրեցաք ՚ի գլուխ ԺԸ :
       Իսկ Մելքիսէթ գնաց ՚ի նմին ամի ՚ի Նախջուան վասն ժողովելոյ զտուրս. եւ եգիտ անդ զՊօղոս վարդապետ. զորմէ յիշեցաք ՚ի նախընթաց գլուխդ. եւ զի նախանձոտք ոմանք չարախօս եղեն զնմանէ առ կաթուղիկոսն, արգել զնա ՚ի շինելոյ զեկեղեցիս: Եւ ՚ի դառնալ իւր յԵրեւան` ամբաստան եղեւ զնմանէ Մելքիսէթ առաջի Ամիրգունայ նախարարին ըստ չարախօսելոյ թշնամեաց նորա. եւ Ամիրգունայ կոչեալ զՊօղոս վարդապետ` կամէր պատուհասել. բայց իբրեւ ետես զնա, եւ լուաւ զշնորհալի բանս նորա, փոխանակ պատուհասելոյ` պատուեաց զնա. եւ հաշտեցուցեալ ընդ Մելքիսէթի` դարձոյց զնա պատուով ՚ի տեղի իւր:
       Սոյնպէս արար Մելքիսէթ եւ ընդ Մովսէս վարդապետ. ընդ որ տաղտկացեալ նորա` յղեաց առ Մելքիսէթ զփիլոն եւ զգաւազան իւր, եւ ասէ. որովհետեւ ոչ կամիս` զի քարոզեցից զբանն կենաց, ա'ռ յինէն զիշխանութիւնս իմ. եւ ես լռեալ դադարեցից ՚ի քարոզելոյ. եւ դու տացես Աստուծոյ պատասխանի: Ընդ որ զարմացեալ Մելքիսէթի` դարձոյց անդրէն առ նա զյղեալսն հանդերձ օրհնութեամբ:
       գ. Իսկ Մարտիրոս եպիսկոպոս` որ աքսորեցաւ, գնացեալ յԱսպահան` յարեցաւ ՚ի Դաւիթ կաթուղիկոս, որ նստէր ՚ի Ջուղայ. եւ պատմեաց նմա եւ ժողովրդեանն զամենայն որպիսութիւն Էջմիածնի, եւ թէ Մելքիսէթ կաթուղիկոս ոչ ունի ինչ փոյթ զամայութենէ Աթոռոյն: Ընդ այս դժուարացեալ յոյժ Ջուղայեցւոց` յորդորեցին զԴաւիթ կաթուղիկոս գնալ զԷջմիածին. եւ խնամ տանիլ այնմ, եւ վարել զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան. եւ մեք ասեն նպաստեմք քեզ յամենայնի: Եւ նորա հաւանեալ բանից նոցուն` ել եւ գնաց անդր հանդերձ Մարտիրոս եպիսկոպոսիւն:
       Իբրեւ լուաւ Մելքիսէթ կաթուղիկոս զգալուստ Դաւթի, աճապարեաց, եւ եկեալ նստաւ յԷջմիածին, զի մի ' տացէ նմա տեղի. եւ ՚ի գալ Դաւթի անդր` անկաւ ՚ի մէջ նոցա հակառակութիւն. եւ զօրանայր կողմն Մելքիսէթի. որով նեղեալ յոյժ Դաւթի` ասէ զՄելքիսէթ. ոչ ապաքէն յօծանելն իմ զքեզ կաթուղիկոս` խոստացար օգնական լինել ինձ. իսկ դու փոխանակ օգնելոյ ` յափշտակեցեր յինէն զկաթուղիկոսութիւն իմ. եւ այժմ գո'նէ խնայելով ՚ի ծերութիւնս` տո'ւր ինձ միայն զդարման պիտոյից կերակրոյ. զի անցուցից զմնացուածս սակաւօրեայ կենաց իմոց. եւ դու որպէս եւ կամիս` վարեա ' զիշխանութիւն քոյ: Իսկ Մելքիսէթ կաթուղիկոս անբասիր արար զանձն, եւ ասէ. տեսանես ահա, զի աղքատացեալ է Աթոռն. եւ ես չեմ բաւական եւ ո'չ իսկ զիս եւ զիմս կերակրելոյ եւ զկարեւոր պիտոյս գտանելոյ. ապա ուստի՞ է ինձ եւ զքեզ դարմանել եւ զքոյսդ կերակրել. եւ ապա յորդորեաց զնա դառնալ յԱսպահան:
       դ. Տեսեալ Դաւթի թէ ոչ եւս կարէ կալ յԷջմիածին` խորհեցաւ մեկնիլ անտի: Եւ զի ընդ այն աւուրս ըստ որում ասացաք Շահաբաս թագաւոր ՚ի կողմանս Վրաց էր` մերձ ՚ի Գորի կամ Կոռի, որ է արքայանիստ քաղաք տէրութեանն Կախեթու, ուր եւ նորոգ գնացեալ էր եւ ամիրգունա նախարար, հաստատեաց Դաւիթ ՚ի մտի իւրում գնալ առ նա. զի հաճոյ էր նա յաչս նորա. վասն որոյ եւ ելեալ յԷջմիածնայ` դիմեաց անդր: Եւ ՚ի յանդիման լինել առաջի Շահաբասայ` խօսեցաւ ընդ նմա շահն քաղցրութեամբ ըստ նախնի սովորութեան իւրում, եւ ասէ. զիա՞րդ կեաս. ունի՞ս ինչ նեղութիւն: Ասէ ցնա Դաւիթ. թէպէտ եւ ունիմ նեղիչս, բայց փառք երեսաց քոց, եւ քաղցրութիւն բանիցդ փարատէ զվիշտս ցաւոց իմոց: Ասէ շահն. ո՞վ է որ նեղէ զքեզ. յայնժամ Դաւիթ սկսաւ ամբաստան լինել զՄելքիսէթէ, ՚ի մէջ բերելով եւ զայն, թէ թոյլ ետ նա լատին կրօնաւորաց հանել զնշխարս Հռիփսիմեայ, եւ տանիլ այլուր:
       Զայս լուեալ Շահաբասայ` բարկացաւ յոյժ ՚ի վերայ Մելքիսէթի. ընդ որ յառաջագոյն իսկ ոխացեալ էր վասն դառնալոյ նորա յետս ՚ի վարելն. եւ զի ըստ ասելոյ մեր ՚ի վերոյ ` ունէր Շահաբաս ՚ի մտի` փոխադրել զաջ Լուսաւորչին յԱսպահան, եւ քանդել զԷջմիածին, այժմ առիթ առեալ ՚ի բանից Դաւթի կաթուղիկոսին` եգիտ յարմար ժամ կատարելոյ զկամս իւր. վասն որոյ գրեաց վաղվաղակի առ որդի Ամիրգունայ նախարարին` Թահմազղուլի բէկ կոչեցեալ, որ նստէր յԵրեւան փոխանակ հօր իւրոյ. եւ հրամայեաց նմա, զի կալեալ զՄելքիսէթ կաթուղիկոս` պատուհասեսցէ. եւ հատեալ ՚ի մսոյ նորին` տացէ նմա բռնութեամբ ուտել զնոյն. եւ առաքեսցէ զնա առ ինքն կապանօք. գտեալ եւ զաջ Լուսաւորչին` ընդ նմա յղեսցէ եւ զայն:
       Իբրեւ էառ Թահմազղուլի նախարար զայսպիսի հրաման, իսկոյն գնաց յԷջմիածին. եւ կալեալ զՄելքիսէթ կաթուղիկոս եւ զմիաբանսն, խնդրեաց ՚ի նոցանէ ցուցանել զաջ Լուսաւորչին, սպառնացեալ նոցա տուգանս տանջանաց: Եւ նոցա յանհնարս մտեալ` ցուցին նմա զայն: Եւ ՚ի բանալ զտեղին` ուր էր աջն, տեսեալ նախարարին եւ զոսկիապատ Աւետարան մի, եւս եւ զարծաթի խաչ մի, էառ եւ զնոսա. եւ եկն հանդերձ Մելքիսեթիւ յԵրեւան:
       Եւ ՚ի հրամայել նորա` անդէն տարածեցին դահիճքն զՄելքիսէթ ՚ի վերայ գետնոյ. եւ ՚ի չորից կողմանց պրկեալ զնա ՚ի ցիցս` հատին ագցանաւ այսինքն քէլփէթինով զմիս մարմնոյ նորա. եւ եդին զայն ՚ի բերան նորին. եւ սկսան հարկանել զնա եւ ստիպել, զի ծամեսցէ զայն` եւ կլանիցէ. եւ իբրեւ անճարացաւ եւ եկեր զայն, հրամայեաց նախարարն մունետիկ կարդալ ՚ի քաղաքին, թէ Մելքիսէթ եկեր զմիս մարմնոյ իւրոյ. եւ այս եղեւ յաւուրս պահոց վերափոխման:
       Յետ այսորիկ կապեալ զՄելքիսէթ ՚ի շղթայս յանձնեաց ՚ի ձեռս զօրականաց. եւ առաքեաց առ Շահաբաս ՚ի Գորի, հանդերձ անօթովն` յորում կային աջ Լուսաւորչին, եւ ոսկեպատ Աւետարանն, եւ արծաթի խաչն: Եւ զի Շահաբաս հաստատութեամբ եդեալ էր ՚ի մտի ` զի ՚ի հասանել Մելքիսեթի առ ինքն` սպանցէ զնա, յառաջագոյն քան զգալ նորա անդր` Ամիրգունա նախարար` որ բարեկամ էր Մելքիսէթի, զերծոյց զնա. քանզի յանցանել Շահաբասայ ընդ մէջ բանակին` առաքեաց առաջի նորա զերիս որդիս իւր փոքրահասակս` եդեալ սուր ՚ի վերայ պարանոցաց իւրեանց. զորոյ զպատճառն հարցեալ Շահաբասայ` իբրեւ տեղեկացաւ` թէ վասն Մելքիսէթի է, խոստացաւ Ամիրգունայ նախարարին` ոչ եւս սպանանել զնա ՚ի շնորհս նորա:
       ՚Ի նմին ժամու եհաս եւ նա ինքն Մելքիսէթ կաթուղիկոս ՚ի բանակն. եւ իբրեւ բերին զնա առաջի Շահաբասայ, խօսեցաւ ընդ նմա բարկութեամբ, եւ ասէ. դատաստան քոյ մեծ է, եւ ոչ վճարի աստ. այժմ գնա ' դու յԱսպահան, եւ մնա ' անդ, մինչեւ եկից եւ ես: Եւ բացեալ զանօթ աջոյն` յորում էր եւ Աւետարանն եւ խաչ, մի մի առեալ ՚ի ձեռս իւր` զննէր զնոսա. եւ վերստին ամփոփեալ զետեղեաց ՚ի տեղւոջն: Եւ ապա տուեալ ՚ի ձեռս զօրականաց զանօթն եւ զՄելքիսէթ կաթուղիկոս, առաքեաց անդրէն առ Թահմազղուլի նախարար. եւ գրեաց առ նա, զի գնացեալ յԷջմիածին` քակեսցէ եւ հանցէ ՚ի տաճարէ անտի զպատուական եւ զմեծամեծ քարինսն, եւ առաքեսցէ զայնոսիկ յԱսպահան. եւս եւ զանօթ աջոյն հանդերձ Մելքիսէթ կաթուղիկոսիւ:
       ե. Առեալ Թահմազղուլի նախարարին զայսպիսի հրաման` նախ առաջին վաղվաղակի առաքեաց յԱսպահան զաջ Լուսաւորչին, ընդ նմին եւ զխաչն եւ զԱւետարանն` հանդերձ Մելքիսէթ կաթուղիկոսիւ, յանձն արարեալ զնոսա աշխարհական երիցու միում` որ կոչիւր տէր Յովհաննէս. եւ նորա տարեալ ՚ի նոր Ջուղայ` հանգոյց ՚ի տան խօճայ Սաֆարին ընդ նշխարաց սրբոյն Հռիփսիմեայ, եւս եւ ընդ այլ սուրբ սպասուց, որք կային անդ. եւ ինքն դարձ արարեալ եկն յԵրեւան առ նախարարն : Իսկ Մելքիսէթ կաթուղիկոս կացեալ յԱսպահան, եւ ազատեալ ՚ի կապանաց հրամանաւ քաղաքապետին, սկսաւ վարել զկաթուղիկոսութիւն իւր ՚ի վերայ Հայոց եղելոց ՚ի սահմանս Պարսից:
       Յետ առաքելոյ Թահմազղուլի նախարարին զՍուրբ Աջն` գնացեալ յԷջմիածին, քակեաց եւ եհան ՚ի տաճարէ անտի զհնգետասան նշանաւոր քարինսն, որք էին սոքին. սեղանն` յորոյ վերայ պատարագ մատչէր. սիւնն սեղանոյ. վէմն իջման տեղւոյն. աւազանն. աստիճան մի հարաւային կողման բեմին. աստիճան մի հիւսիսային կողման բեմին. չորս քարինք ՚ի չորից անկեանց եկեղեցւոյն յարտաքուստ կուսէ. երկու քարեղէն մեծամեծ ճրագակալք. եւ երեք քարինք ՚ի սալայատակէ բեմին: Զայսոսիկ քարինս ետ պատել կաշւով. եւ ՚ի յաջորդ ամի առաքեաց յԱսպահան ՚ի ձեռն նոյն տէր Յովհաննիսի. յամի Տեառն 1614. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՌԿ: Բայց որպէս ասէ Առաքել. գլուխ ԺԷ. ոչ մուծին զսոսա ՚ի քաղաքն. այլ` եդին ՚ի մօտաւոր գեղջ միում Բաթուն կոչեցեալ. ուր մնացին ամս իբր եօթն. եւ յետոյ տարեալ եղեն ՚ի նոր Ջուղայ . եւ յետ ժամանակաց ութն յայնցանէ եդան ՚ի մեծի եկեղեցւոջ սրբոյն Գէորգեայ, որ եւ կոչի Մեծ Խոճենց. ուր եւ երկու ՚ի նոցանէ կան մինչեւ ցայսօր:
       Իսկ Շահաբաս յետ առաքելոյ զպատգամսն առ Թահմազղուլի նախարար` իբրեւ կամէր դարձ առնել յաշխարհէն Վրաց յԱսպահան, կոչեաց զԴաւիթ կաթուղիկոս առաջի իւր. եւ հրաման ետ նմա գնալ յԷջմիածին, եւ անդ աներկիւղ վարել զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեանն, յանձն արարեալ զնա խնամոց Ամիրգունայ նախարարին. եւ նա եկեալ նստաւ անդ ՚ի յԱթոռն. որոյ եւ առաջի աչաց հանեալ եղեն յիշատակեալ քարինքդ. զի յառաջ ժամանեաց նա անդր: Իսկ ինքն Շահաբաս ՚ի չու անկեալ գնաց յԱսպահան յայնմ ամի` յորում բերեալ եղեւ աջն:
       Այլ յառաջ քան զդառնալ նորա յԱսպահան, յամի 161 2. ՌԿԱ . յորժամ ՚ի կողմանս Վրաց էր` մերձ ՚ի Գորի, առաքեաց անտի դեսպան ՚ի Կոստանդինուպօլիս առ սուլտան Ահմէտ վասն հաշտութեան եւ հաստատեաց զառաջին զայն պայման` որ եդեալ էր յաւուրս քանոնի սուլտան Սիւլէյմանին. իբր զի թագաւորն Պարսից տացէ ընծայս օսմանցւոց ամի ամի: Եւ այս հաշտութիւն տեւեաց ամս իբր վեց. յորում ժամանակի փոքր մի հանդարտեցաւ աշխարհ. վասն որոյ բազումք ՚ի Հայոց` որք փախուցեալ էին անտի, դարձան վերստին ՚ի բնակութիւնս իւրեանց. մանաւանդ այն հայք ` որք գնացեալ էին ՚ի Կոստանդինուպօլիս եւ ՚ի Յունաստան. զի ՚ի նմին ամի եպարքոս թագաւորին Նասուֆ փաշայ հրաման եհան, զի ամենայն եկք Հայոց ելցեն ՚ի քաղաքէ անտի եւ ՚ի սահմանաց նորա, եւ գնասցեն իւրաքանչիւր ՚ի տեղիս իւրեանց . սմին իրի եւ բազումք յայնցանէ` որք ՚ի Հայաստանէ եկեալ էին, դարձան անդրէն ՚ի նոյն:
       ՚Ի ժամանակի աստ յայսմիկ նաեւ հայք բնակեալք ՚ի Ղրիմ նեղեալ յոյժ ՚ի բռնութենէ թաթարաց, բազումք ՚ի նոցանէ ելեալ անտի գնացին ՚ի Լեհաստան . եւ թագաւորն լեհաց ետ նոցա տեղի բնակութեան ՚ի յԻլով եւ ՚ի Կամենից եւ յայլ քաղաքս, յորս կային եւ այլ հայք եկեալք յառաջագոյն: Իսկ իշխանն թաթարաց Մէհէմմէտ խան պնդեալ զօրօք զհետ նոցա` արար բազում աւերմունս ՚ի լեհաստան. բայց վանեալ ՚ի լեհաց` դարձաւ կորիգլուխ. եւ ապա ապստամբեալ ՚ի թագաւորէն օսմանցւոց` կալեալ եղեւ եւ եդաւ ՚ի բանտ յեօթնաբուրգն այսինքն ՚ի Եէտիխուլէն. եւ կարգեցաւ ՚ի վերայ թաթարաց իշխան Ճամպէկ Կիրայ խան, զորմէ ունիմք յիշել ՚ի ստորեւ. գլուխ ԻԲ: