ա.
Համբաւ
այսր
ամենայնի`
զոր
արար
Շահաբաս
թագաւոր
Պարսից,
թէպէտ
եւ
հասեալ
էր
՚ի
Կոստանդինուպօլիս
յականջս
թագաւորին
եւ
իշխանաց
նորա,
սակայն
ոչինչ
հոգային
նոքա
ելանել
ընդդէմ
նորա.
վասն
զի
յայնժամ
նորոգ
մեռեալ
էր
սուլտան
Մէհէմմէտ
Երրորդ,
եւ
նստեալ
էր
՚ի
տեղի
նորա
որդի
նորին
Չէլէպի
սուլտան
Ահմէտ
՚ի
հասակի
վեշտասան
ամաց.
եւ
իշխանքն
չէին
համակամ
ընդ
միմեանս.
եւ
ապստամբք
եւս
բազմացեալ
էին
յոյժ,
որք
ասպատակութեամբ
խռովէին
զբազում
տեղիս:
Հուսկ
յետոյ
հաւանեցուցեալ
թագաւորին
զմեծամեծս,
միաբանեցոյց
զնոսա
դիմել
պատերազմաւ
՚ի
վերայ
Շահաբասայ:
Ապա
զօրաժողով
լեալ
նոցա`
կարգեցին
սպարապետ
զՍինան
փաշայ
զկոչեցեալն
Ջղալ
օղլու`
զանուանին
՚ի
զօրավարս:
Որոյ
առեալ
գրեթէ
զամենայն
զօրս
օսմանցւոց`
խաղաց
՚ի
կողմանս
Կարնոյ:
Իսկ
Շահաբաս
յետ
տիրելոյ
մեծի
մասին
Հայաստանու`
յանձն
արարեալ
զԵրեւան
քաղաք
՚ի
ձեռս
Ամիրգունայ
նախարարին,
էառ
զբանակ
իւր,
եւ
խաղաց
՚ի
Կարս`
կամելով
առնուլ
եւ
զայն
եւ
զսահմանս
նորա:
Եւ
իբրեւ
եկն
՚ի
Շիրակ
գաւառ ,
եհաս
առ
նա
համբաւ
գալստեան
Սինան
փաշային.
եւ
՚ի
ստուգել
՚ի
լրտեսաց
իւրոց`
թէ
հասեալ
է
նա
՚ի
Կարին,
եթող
զԿարս,
դարձաւ
եւ
եկն
յԵրուանդակերտ,
այն
է
Աղջախալէ:
Եւ
զի
գիտէր`
թէ
ոչ
կարէ
զդէմ
ունիլ
հզօր
զօրութեան
օսմանցւոց,
եդ
՚ի
մտի`
կատարել
զխորհուրդ
իւր.
զոր
՚ի
վաղուց
երկնէր
՚ի
սրտի.
այսինքն
է`
վարել
զամենայն
բնակիչս
աշխարհին
Հայոց
յերկիրն
Պարսից,
թէ
'
զքիրստոնեայս`
եւ
թէ
'
զայլազգիս
հանդերձ
իւրեանց
աղխիւք.
որպէս
զի
աշխարհն
այն
անշէն
եւ
անմարդի
մնացեալ,
՚ի
գալ
օսմանցւոց
անդր`
ոչ
գտցի
նոցա,
ո'չ
կերակուր`
եւ
ոչ
հաս
հարկաց:
Եւ
փոխանակ
նոցա
ինքն
ունիցի
ո'չ
զերկիրն,
այլ`
զժողովուրդ
երկրին`
հարկատուս
ինքեան
եւ
ծառայս
եւ
հողագործս:
բ.
՚Ի
խորհիլ
նորա
զայս`
ազդ
եղեւ
նմա,
թէ
Սինան
փաշայ
ելեալ
՚ի
Կարնոյ
գայ
տագնապաւ
՚ի
վերայ
քոյ.
ընդ
որ
զահի
հարեալ
Շահաբասայ
`
վաղվաղակի
կոչեաց
առ
ինքն
զմեծամեծս
Հայոց.
յորս
երեւելի
էր
Յովհաննէս
երէց
Երեւանցի`
աղայ
տէր
տէրն
ասացեալ.
եւ
կեղծաւորեալ
զանձն
առաջի
նոցա
իբր
ցաւակից
թշուառութեան
նոցին
ցուցանելով`
ասէ.
գան
ահա
աստ
օսմանցիք
անթիւ
բազմութեամբ.
եւ
ես
՚ի
պատրաստի
եմ
պատերազմիլ
ընդ
նոսա
զօրօք
իմովք.
եւ
գիտեմ`
զի
յայսպիսի
պատերազմունս
մեծամեծ
վնասք
եւ
անտանելի
աղէտք
պատահին
ձեզ
եւ
որդւոց
եւ
կանանց
ձերոց.
մանաւանդ
՚ի
յելուզակաց
եւ
յանզուսպ
ասպատակաց.
որք
սովոր
են
յառնել
յայսպիսի
ժամանակս:
Յաղագս
այսորիկ`
կամելով
իմ
զբարին
ձեր`
խորհուրդ
բարի
տամ
ձեզ.
իբր
զի
առեալ
ձեր
զամենայն
բնակիչս
իւրաքանչիւր
գաւառաց
աշխարհին
ձերոյ`
հանջիք
զնոսա
՚ի
բնակութեանց
իւրեանց
հանդերձ
ստացուածովք
եւ
աղխիւք
նոցին
եւ
պաշարօք ,
եւ
տարջիք
՚ի
հեռաւոր
տեղիս.
եւ
նստջիք
անդ
զժամանակ
ինչ
յապահովի.
եւ
մեք
աստ
պատերազմեսցուք
ընդ
օսմանցիս.
եւ
եթէ
յաղթեալ
վանեսցուք
զնոսա
աստի`
դարձջի'ք
այսրէն,
եւ
բնակեսջի'ք
իւրաքանչիւր
՚ի
բնակութիւնս
ձեր
խաղաղութեամբ,
եւ
լինիջիք
ընդ
իշխանութեամբ
մերով:
Եւ
եթէ
ոչ
կարասցուք
յաղթել
նոցա,
գնամք
մեք
յաշխարհ
մեր,
եւ
դուք
դառնայք
եւ
լինիք
ընդ
իշխանութեամբ
նոցա:
Եւ
զայս
ասացեալ`
եհան
զնոսա
յերեսաց
իւրոց:
Իսկ
նոցա
ծանուցեալ
զխորհուրդս
մտաց
նորա`
մատեան
առ
նախարարս
այսինքն
առ
խանս.
եւ
առաջի
արկին
նոցա
զպէսպէս
պատճառանս.
ժամանակս
ասեն
աշնանային
է`
եւ
ձմեռն
մօտ.
եւ
մեզ
չէ'
հնար
հանդերձել
ըստ
բաւական
պիտոյից
պատրաստութիւն.
գրաստք
եւս
պակասին
մեզ
առ
բառնալոյ
գաղխս
մեր
եւ
զմանկտի.
թո'ղ
զհիւանդացեալսն
եւ
զծերս.
վասն
որոյ
խնդրեմք
յապաղել
զայդ
գործ
մինչեւ
՚ի
գարուն:
Այլ
Շահաբաս
ոչ
ինչ
անսացեալ`
անդէն
վաղվաղակի
կոչեաց
զնախարարս
իւր,
եւ
կարգեաց
՚ի
նոցանէ
վերակացուս
իւրաքանչիւր
գաւառաց
եւ
սահմանաց
աշխարհին
Հայոց
հանդերձ
զօրօք
նոցին.
եւ
՚ի
վերայ
ամենայնի
նոցա
կացոյց
իշխան
զԱմիրգունա
նախարար
Երեւանու.
եւ
հրամայեաց
նոցա,
զի
ո'ւր
եւ
հասանիցեն
ոտք
իւրեանց`
առ
հասարակ
վարեսցեն
յաշխարհաց
անտի
զամենայն
մարդ
ամենայն
աղխիւք
եւ
անասնօք
իւրեանց,
եւ
ժողովեսցեն
՚ի
դաշտն
Արարատայ`
տանել
անտի
յաշխարհն
Պարսից.
եւ
մի'
թողուցուն
եւ
մի'
զոք
եւ
մի'
այլ
ինչ
ամենեւին:
Եւ
եթէ
իցէ
ոք`
որ
ոչ
կամիցի
գնալ,
առցեն
զամենայն
ինչս
նորա,
եւ
զինքն
՚ի
գերութիւն
վարեսցեն,
եւ
կամ
սպանցեն,
առանց
խնայելոյ
եւ
ողորմելոյ,
ո'չ
ծերոյ
եւ
ոչ
տղայի,
ոչ
հիւանդի
եւ
ոչ
տկարի:
գ.
Եւ
իբրեւ
տարածեցաւ
լուր
այսր
հրամանի,
բազումք
՚ի
Հայոց
առեալ
զիւրեանց
ընտանիս
հանդերձ
առատ
պաշարօք,
նաեւ
կրօնաւորք
վանորէից`
իւրեանց
պիտոյիւք`
իջին
՚ի
խոր
տեղիս
անմատչելի
ձորոց.
եւ
բազումք
ելին
՚ի
բարձրաւանդակ
տեղիս`
եւ
մտին
յայրս
անմատոյց
ժայռից,
եւ
ամրացան
՚ի
նոսին
իբր
յապաստանի,
մինչեւ
անցցէ
մրրիկ
ցասմանն
այնորիկ.
եւ
՚ի
ցրուիլ
նոցա
այսպէս`
գրեթէ
մին
՚ի
տասանց
հազիւ
մնաց
՚ի
քաղաքս
եւ
յաւանս
աշխարհին
Արարատայ
եւ
Սիւնեաց.
սոյնպէս
եւ
յայլ
տեղիս:
Իսկ
նախարարք
Պարսից
առեալ
զհրաշունչ
հրաման
Շահաբասայ`
սկսան
սփռիլ
իւրաքանչիւր
իւրեանց
զօրօք
՚ի
քաղաքս
եւ
՚ի
գիւղս
ըստ
գաւառաց
գաւառաց`
սկսեալ
՚ի
սահմանացն
Շիրակայ
մինչեւ
՚ի
Լոռի,
՚ի
Նախջուանայ
մինչեւ
՚ի
Կուր
գետ,
՚ի
Վաղարշակերտոյ
մինչ
՚ի
յԱրտազ,
եւ
՚ի
յԱրտազ
գաւառէ
մինչեւ
յՈրմի
եւ
՚ի
Դավրէժ.
նոյնպէս
եւ
՚ի
սահմանս
Բզնունեաց
եւ
Ռըշտունեաց
եւ
այլն:
Դիմեալ
սոցա
յայսոսիկ
տեղիս
իբրեւ
զբոց
հողմախառն`
տոչորեցին
զամենայն
վայրս.
եւ
անհնարին
տագնապաւ
՚ի
դուրս
կորզեալ
զամենայն
մարդ
՚ի
բնակութենէ
իւրեանց`
(բաց
՚ի
սահմանաց
ինչ
Գեղամայ,
եւ
բաց
յամուր
քաղաքաց
)
վարեցին
իբրեւ
զերամակս
հօտից
խռնելոց
եւ
իբրեւ
զջոկս
անդէոց
խուճապելոց.
եւ
առաջի
արկեալ
զնոսա`
ածին
հասուցին
՚ի
լայնատարած
դաշտն
Արարատայ
առ
Էջմիածնի:
Եւ
յամենայն
տեղիս,
յորոց
վարեցինն
զնոսա`
հուր
արկեալ
այրեցին
զշինուածս,
եւ
աղարտեցին
զամենայն
համբարս
ցորենոյ
եւ
գարւոյ,
խոտոյ
եւ
յարդի,
եւ
այլոց
պիտոյից.
որպէս
զի
՚ի
ժամանել
անդր
օսմանցւոց`
մի
'
գտցեն
պաշար
կերակրոյ
եւ
տեղի
բնակելոյ.
նաեւ
զի
տեսեալ
ժողովրդոց
վարելոց
զջնջիլ
բնակութեան
իւրեանց`
մի
'
եւս
յօժարեսցին
դառնալ
անդրէն
յետս:
Սոյնպէս
եւ
զԷջմիածին
յաւարի
առին,
եւ
մերկացուցին
զնա
յամենայն
զարդուց`
որք
մնացեալ
էին.
եւ
գտեալ
՚ի
թաքստեան
զԴաւիթ
կաթուղիկոս
եւ
զՄելքիսէթ
հանդերձ
քանի
մի
եպիսկոպոսօք
եւ
վարդապետօք,
տարան
խառնեցին
եւ
զնոսա
յայն
երամսն:
Այլ
ոմանք
՚ի
միաբանից
անտի
Էջիմածնայ
՚ի
ծածուկ
տեղիս
թաքուցեալ
զերծան:
Դ.
Իսկ
բնակիչք
գեղջն
Գառնւոյ
գործեցին
զայնպսի
ինչ
գործ,
որ
եղեւ
առիթ
կորստեան
անձանց
նոցա.
քանզի
տեսեալ`
թէ
զօրք
Պարսից,
որք
եկեալ
էին
՚ի
վարել,
բազում
չարիս
գործեն,
դառնացեալ
նոցա
ընդ
այն`
ձայն
ետուն
միմեանց,
եւ
արարեալ
ամբոխ
մեծ`
վանեցին
զնոսա
սրովք
եւ
բրովք,
փայտիւք
եւ
քարամբք:
Զայն
իբրեւ
լուաւ
Ամիրգունա
նախարար,
ինքնին
եկն
զօրօք
բազմօք
՚ի
վերայ
նոցա.
եւ
բազում
խոշտանգանօք
եւ
չարաչար
տուայտանօք
ետ
տանել
եւ
խառնել
զնոսա
՚ի
գումար
ժողովելոց
՚ի
դաշտի
անդ:
Եւ
մինչդեռ
անդ
՚ի
Գառնի
էր
նա,
ազդ
եղեւ
նմա`
թէ
կան
բազումք
՚ի
գաւառէ
անտի,
որք
փախուցեալ
են
եւ
նստին
յամուր
վայրս
լերանցն
Գառնւոյ,
եւ
յանմատոյց
այրս.
ընդ
օրս
եւ
Մանուէլ
եպիսկոպոս
Հաւուց
Թառայ
վանիցն,
եւ
Աստուածատուր
եպիսկոպոս
Գեղարդայ.
եւ
մտեալ
յայր
մի
մեծ`
որ
էր
՚ի
մէջ
բարձրացեալ
քարաժայռից,
նստան
անդ
յապահովի:
Զայս
լուեալ
Ամիրգունայ`
էառ
զզօրս
իւր,
եւ
գնաց
՚ի
ձոր
անդր.
եւ
կացեալ
յանդիման
այրին
՚ի
ստորէ`
ձայնեաց
՚ի
վեր
՚ի
յայրն,
եւ
խաղաղութեամբ
կոչեաց
զնոսա
իջանել
անտի.
իսկ
որք
յայրին
էին,
ծաղր
առնէին
զնա,
եւ
քարինս
ձգէին
՚ի
վերայ
նորա`
վստահացեալ
յամրութիւն
տեղւոյն:
Ընդ
որ
դառնացեալ
յոյժ
Ամիրգունայ`
հրամայեաց
զօրաց
իւրոց`
առնել
ընդ
նոսա
ըստ
հաճոյս
իւրեանց`
զոր
ինչ
եւ
ձեռնհաս
իցեն:
Յայնժամ
ոմանք
՚ի
զօրականաց
անտի
ձեռնտուութեամբ
միմեանց
սողոսկելով
՚ի
վեր
ընդ
դժուարինս
խորտաբորտ
վիմաց ,
եւ
ըմբռնելով
զսուրբ
ծայրս
ապառաժից
ցցելոց`
ելին
՚ի
վերայ
քարաժայռին.
եւ
անտի
իբր
օձ
զգուշութեամբ
սահելով`
իջին
՚ի
դուռն
այրին.
եւ
ձայնեալ
միոյ
ուրումն
՚ի
զօրաց
անտի
՚ի
ներքս`
ողջոյն
ետ
Մանուէլի
եպիսկոպոսին
՚ի
լեզու
այլազգեաց:
Իսկ
եպիսկոպոսն
լուեալ
զողջոյնն`
ոչ
կարաց
պատասխանել.
զի
պակուցեալ
՚ի
ձայնէն`
ընդարմացաւ,
եւ
գրեթէ
քարացաւ
սիրտ
նորա:
Յայնժամ
մտեալ
՚ի
ներքս
պարսկին
սուր
՚ի
ձեռին`
ձգեաց
զեպիսկոպոսն
արտաքս.
եւ
հատեալ
զգլուխ
նորա`
ընկէց
՚ի
վայր
առաջի
Ամիրգունայ
նախարարի:
Զայն
իբրեւ
տեսին
ընկերք
նորա,
ինքեանք
եւս
մտեալ
՚ի
ներքս`
կալան
զամենեսին,
եւ
իջուցին
՚ի
խոնարհ.
եւ
յուզեալ
՚ի
ներքին
խորշս
այրին,
զորս
միանգամ
ոչ
կամեցան
ելանել`
սպանին.
եւ
զամենայն
ինչս
նոցա
առեալ
հոսեցին
՚ի
վայր:
Եւ
Ամիրգունա
հրամայեաց
զոմանս
յիջուցելոց
անտի
սպանանել,
եւ
զմնացեալսն
տանել
՚ի
բանակ
ժողովելոցն
՚ի
դաշտի:
Ե.
Եւ
՚ի
լինել
այսր
այսպէս`
գիտաց
հաւաստեաւ
Ամիրգունա,
թէ
կան
նաեւ
յայլ
բազում
տեղիս
բազմութիւնք
այսպէս
թաքուցեալք.
զորոց
զբազմաց
էառ
զծանօթութիւն
՚ի
ձեռն
լրտեսից
իւրոց.
բայց
քանզի
դժուարին
էր
մի
մի
զհետ
լինել
նոցա,
եւ
զի
ինքն
փութայր
վարել
զժողովեալսն
՚ի
դաշտի,
զանց
արար
գնալ
՚ի
վերայ
նոցա:
Սակայն
լուեալ,
թէ
մօտ
՚ի
տեղին
յայն
՚ի
ձորն
Քոռադարայ
կան
բազում
այրք
եւ
վէմք
ամրոցանմանք`
յորս
ժողովեալ
են
բազմութիւնք
յոյժ,
դիմեաց
զօրօք
իւրովք
անդր.
եւ
զանց
արարեալ
զբազմօք`
զի
անհպելիք
էին,
գնաց
՚ի
վերայ
մեծի
այրի
միոյ`
որ
Եախշխան
կոչիւր,
՚ի
բարձրագագաթ
տեղւոջ.
ուր
ժողովեալ
էին
՚ի
Հայոց
ոգիք
իբր
հազար`
արք
եւ
կանայք.
եւ
զգուշութեամբ
պահէին
զանցս
այրին:
Հասեալ
անդր
Ամիրգունայ
իշխանին
եւ
զօրաց
նորա`
սկսան
բազում
հրացանս
արձակել
՚ի
վերայ
այրին.
եւ
իբրեւ
ոչինչ
կարացին
առնել,
երկու
հարիւր
՚ի
նոցանէ
անհնարին
տառապանօք
ելեալ
՚ի
վեր
՚ի
գլուխ
բարձրացեալ
ժայռին,
մեծաւ
զգուշութեամբ
տակաւ
տակաւ
իջին
անտի
՚ի
տեղի
ինչ`
ուր
հնար
եղեւ
նոցա
գտանել
զոտնկռիւ.
եւ
անտի
կախեցին
՚ի
վայր
կրկին
պարանօք
՚ի
դուռն
այրին
զարս
չորս
սուսերամերկս.
եւ
զի
ոչ
գոյին
աղխք
դրան
այրին,
յարձակեալ
նոցա
՚ի
ներքս
՚ի
յայրն`
սկսան
կոտորել
զորս
գտինն
անդ:
Իբրեւ
զայն
տեսին`
որք
՚ի
ներքս
էին ,
ձայն
բարձեալ
աղաղակեցին
ուժգին.
եւ
՚ի
տագնապ
մահու
ամբոխեալ
իբրեւ
զխռովեալ
ալիս
ծովու
զմիմեամբք
զեղանէին.
եւ
ելս
փախստեան
չգտնեալ`
գուժային
անբերելի
կականօք
՚ի
վերայ
կորստեան
անձանց
իւրեանց:
Իջին
եւ
մնացեալ
զօրք
Պարսից
հետզհետէ.
եւ
մտեալ
՚ի
ներքս`
հարին
կոտորեցին
զբազումս.
եւ
զդիակունս
նոցա
ընկեցին
՚ի
ձորն`
որ
առաջի
կայր:
Սոյնպէս
եւ
զստնդեայ
մանկունս
յափշտակեալ
՚ի
գրկաց
մարցն`
կենդանւոյն
հոսեցին
՚ի
վայր:
Այլ
ապրեցուցին
՚ի
բազմութենէ
անտի
զմանկամարդս
եւ
զաղջկունս.
եւ
կամէին
տանիլ
ընդ
իւրեանս:
Տեսեալ
նոցա
թէ
հանդերձեալ
են
մատնիլ
՚ի
գարշանս
պղծութեան,
ոմանք
՚ի
նոցանէ
հոսեցին
զանձինս
՚ի
վայր.
եւ
որք
ոչն
համարձակէին
գահավիժել,
պատեցին
զաչս
իւրեանց
փակեղամբ
եւ
ձորձով.
եւ
արկին
նոյնպէս
զինքեանս
՚ի
բարձրութենէ
անտի
եւ
մեռան:
Եւ
քանզի
առաջի
այրին
՚ի
Խորաձորի
անդ
կային
անտառախիտ
մայրիք,
ոմանք
՚ի
նոցանէ
դիպեալ
խիստ
ոստոց
նոցին`
ցցեալ
լինէին
՚ի
նոսին.
եւ
ոմանք
պատատեալ
հերօք
՚ի
նոսին`
կախեալ
մնային:
Իսկ
զօրքն`
որք
՚ի
յայր
անդր
մտին,
յափշտակեալ
զամենայն`
որ
ինչ
կայր
անդէն,
եւ
առեալ
ընդ
իւրեանս
զմնացեալ
գերիսն`
իջին
անտի,
եւ
եկին
առ
իւրեանս:
Եւ
ելեալ
անտի
միաբան`
գնացին
՚ի
բուն
բանակ
ժողովելոցն
՚ի
դաշտին
մեծի,
որ
լցեալ
էր
մարդկամբք
ծագէ
՚ի
ծագ.
զոր
եւ
յամենայն
կողմանց
շուրջանակի
պահէին
զօրքն
Պարսից,
զի
մի
'
ոք
փախիցէ
անտի:
