Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Վասն սորա եւ եղբարց եւ քերց սորին այսպիսի իմն ազգաբանէ Ներսէս Պաղոն կամ Պալիենց. այս *«Հեթում թագաւորէ զկնի մահու հօրն իւր Լեւոնի Բ. զամս Ե. եւ ունէր եւս զկենդանութիւն եղբարս Է. եւ քոյրս Գ: Սոյն թագաւորս զասացեալ իւր թագաւորութիւնն, զի ոչ երբէք էառ թագ արքայական, եւ զտէրութիւնն տայր յեղբայրն իւր Թորոս, որ էր ծնելութեամբ երկրորդ զկնի իւր, որ եւ այս Թորոս առեալ էր զքոյր թագաւորին Կիպրոսի ՚ի կնութեան Ե. ամաւ յառաջ … եւ իբրեւ անցին սակաւ աւուրք, ՚ի նոյն ամին նոյն եղբայրն Հեթում Յովհաննէսն ամուսնացեալ զքոյրն իւր Զապլուն` որ էր նախածին քան զամենայն եօթն եղբարքն, ընդ եղբայրն թագաւորին Կիպրոսի ամառի տէրն Սուրոյ: Իսկ զկնի ամի միոյ (պսակեն զՌիթայ ընդ Միքայէլի, եւ կոչի Մարիամ ) … իսկ զկնի այսմ իբրեւ անցանէր ամ մի, դարձեալ Հեթումն տայր զթագաւորութիւնն ՚ի Թորոս … եւ զկնի միոյ ամի մեռանէր կին Թորոսին. եւ Հեթում կրօնաւորն եւ Թորոսն տային թագաւորութիւն ՚ի յեղբայր իւրեանց Սմբատ. եւ ինքեանք գնացին ՚ի Կոստանդինուպօլիս. իսկ Սմբատ առնու թագ եւ օրհնութիւն, եւ թագաւորեաց ամս Գ: Յայսմ ամենայնի ժամանակագրութիւն սորա մի եւ երկու ամօք յառաջէ քան զոր մեք եդաք ըստ այլոց ՚ի պատմութեան:
       Այլ յաղագս պատերազմացն` զոր արար սա ինքն Հեթում արքայ Երկրորդ ընդ եգիպտացիս յամի Տեառն. 1302. նիզակակից ունելով զՂազան խանն թաթարաց, որպէս ասացաք ՚ի պատմութեան. երես 298. գիտելի է, զի թէպէտ եւ երկար գրէ զայնմանէ Հեթում պատմիչ տէրն Կոռիկոսայ` առաջիկայ գոլով ՚ի մարտի անդ, այլ մեք համառօտիւ անցաք. մի ' զի զոր ինչ աւանդէ անդանօր Հեթում, առաւել առ թաթարս հային` քան առ հայս. եւ երկրորդ` զի այլազգական բառք քաղաքաց եւ տեղեաց` ուր եղեն այս ամենայն, զոր նա գաղղիական բարբառով է գրեալ, փոփոխեալ են յոյժ, եւ այլն:
       Իսկ Ներսէս Պալիենց` որ եւ պաղոն, ՚ի մէջ բերեալ զայս ամենայն ՚ի Հեթմոյ` ՚ի կարգի գրոց ֆրա Մարթինին, եւ առեալ բազում ինչ նաեւ ՚ի լրոյ` շփոթ իմն գրէ եւ յաւելուածով, խառնեալ ինչ ինչ եւ ընդ գործս Լեւոնի հօր Հեթմոյ. եւ այն աղաւաղ շարադրութեամբ. բայց քանզի կան անդ ՚ի գրութեան Ներսեսի յոլով իրք արժանի տեղեկութեան, կարեւոր համարեցաք դնել աստանօր զբովանդակ բանս նորա. զի մի ' ինչ ՚ի պիտանի պատմութեանց ՚ի բաց թողցի. արդ` գրէ նա այսպէս.
       *«Ընդ այն ժամանակս յամի Տեառն 1302. եւ ՚ի թուին Հայոց ՉԾԱ. ՚ի թագաւորէն Հայոց Հեթմոյ` որ եւ էր ՚ի կարգէն մնուարցն` եղեւ դրդեալ եւ թպրտեալ մանաւանդ թէ աղաչեալ իսկ` խանն Թաթարաց Խազանն. եւ իջեալ ծառայիւք Թաթարով յերկիրն սուլտանին Մըսրայ, որ էր ընդ այն ժամանակն մելէք Նասրն . եւ էր հասակաւ աղայ` ամաց ԺԴ: Որ եւ ՚ի նոյն թագաւորէն Հայոց աղաչեցեալ նոյն խանն` այրել հրով զԴամասկոս, ասէր խանն` եթէ մեղք մեծ է զայսպիսի շինուած այրելոյ. ետու զսա որդւոյն իմոյ, եւ պահեսցի վասն նորա: Իսկ սուլտանն զօրաժողով եղեալ գայր մերձ Դամասկոսի իբր ֆարսանկս Ը. եւ անդ ՚ի տեղի ամուր յոյժ` որ են բլուրք քարաժայռ այսր անդր` իջանէր: Որոյ խանն զօրօքն ելեալ ընդդէմ` ճակատեցան յայնմ տեղւոջ : Եւ ոչ կարաց սուլտանն ընդդէմ ունել Մուղալին, եւ փախեաւ զօրօք. զորս կոտորեցին անթիւ, եւ առին զաւար նոցա եւ զամենայն իջեւանքն. իսկ սուլտանն արամբք իբր տասն յուղտ ճամազիկ հեծեալ փախեաւ ՚ի Մսր:
       Եւ թագաւորն Հայոց քանզի էր զօրօք արամբք տասն հազարօք ընդ Մուղլին, անձամբ իսկ միայն եւ արամբք, որք կարացին սրաձիս գտանիլ` ընտրեցան զկնի թագաւորին չորս հազար, եւ զհետ մտին սուլտանին, վարեաց նոյն թագաւորն զսուլտանն զաւուրս վեց` մինչեւ ՚ի տեղին կոչեալ Տոլի, որ է ՚ի յաւազան մօտ ՚ի Մըսր չորս աւուր ճանապարհ գնացողացն ըստ սահմանին. իսկ ՚ի տեղւոյն` ուր թագաւորն զհետ մտաւ սուլտանին` եւ ուր դարձաւ, է ճանապարհ մետասան աւուր. զի գնայր առաջի թագաւորին իբրեւ մղոնս որ է միլ` տասն կամ ԺԲ: Այլ իբր գնաց թագաւորն մինչեւ ՚ի նոյն տեղին Տոլի կոչեալն, զի մօտ էր Խահրէ` եւ ինքն էր միայն, երկեաւ թէ ըմբռնեսցի, կամ ոչ ընտրեսցէ դառնալ ընդ աւազն: Անդ ՚ի տեղին յայն թագաւորն Հայոց Հեթում նշան եդ ՚ի դուռնն այն իջեւանաց տանն, նա եւս ՚ի նոյն բարունակն, այս է ՚ի Տոլին ՚ի մէջ բակին եհար թրովն եւ հետս արար` ՚ի գուշակ եւ ՚ի նշան, եթէ թագաւորն Հայոց վարեաց մինչեւ աստ զսուլտանն. եւ ոչ կարաց հասանել: Այլեւ գրեաց եւ ՚ի յորմն, եթէ շա'տ է ինձ այս. զի մինչեւ յայս տեղի եկի հսկայաբար եւ բուռն զօրութեամբ. զոր ոչ ոք ՚ի նախնեացն իմ` նաեւ ոչ բնաւ քրիստոնեայ` զօրութեամբ եւ վարելով մինչեւ աստ եկեալ է յայսմ ճանապարհիս: Եւ զայս առնելով` ապա դարձաւ թագաւորն. որ նշանք եւ զարկ թրի նորա կան մինչեւ ցայսօր անդ ՚ի յիշատակ իրին:
       Եւ քանզի ՚ի վերոյ զհանգամանսն կռուին ոչ յիշեցաք, այժմ սակաւ ինչ ՚ի մէջ բերցուք, արդ` լինէր զի իբր ճակատէին յօրն այն, զօրք սուլտանին Մսրայ արարեալ էին իբր մարդիկս թաղեայս, եւ զգեցուցեալ իրս փայլփլունս` զի յարեգակնէն փայլէին. եւ եդեալ էին ՚ի վերայ ուղտուց իբր յիսուն հազար, եւ զամենայն ուղտսն ՚ի շարն կանգնեցուցեալ. եւ ինքեանք զօրքն ամենայն յետոյ ուղտուցն ՚ի ծածկոյթս կային: Իսկ Մուղալ զօրքն ոչինչ հնարս ունելով` կայր իբրեւ ոչխարս առաջի նոցա: Եւ իբրեւ խմբեցաւ պատերազմս, հայէին զօրքն երկու առ իրեարս` եւ ոչ մարտնչէին: Արդ` վասն զի մուղալանին, որ են թաթարքն, ոչինչ այլ ունին զէնս` բայց միայն նետս, վասն այն եգիպտացիքն մնային` զի ձգեսցեն նոքա զնետս իւրեանց, եւ հարցեն զթաղեայ մարդիկքն` որ ՚ի վերայ ուղտուցն, եւ ինքեանք անվնաս մնասցեն. եւ իբրեւ նոքա դատարկանային ՚ի նետից, ինքեանք յարձակեսցին ՚ի վերայ նոցա սրով, եւ կոտորեսցեն զամենայն : Զոր եւ արարին այնպէս. քանզի մինչ որն ՚ի նոցանէ յարձակէր ՚ի կռիւ, եգիպտացիքն ետուն ելան ՚ի յինքեանց արանց հինգ կամ վեց հազար ընտիրս արանց. որպէս զի պատճառ լիցի թաթարացն նետելոյ. եւ յարձակեցան այնոքիկ արքն գըմիրք ՚ի վերայ թաթարանոյն:
       Եւ իսկ եւ իսկ հրաման հանէր խանն թագաւորին Հայոց` իւրովքն դիպել ընդ առաջնահեծեալսն սուլտանին, որ հսկայապէս իսկ թագաւորն իւրովքն քրիստոնեայ զօրօք, որք էին իբր թէ երեք հազար հեծեալս, իբր առիւծս դիմեալ ՚ի վերայ թշնամեաց` զնշան սրբոյ խաչին առաջի տանելով, կոտորեցին զվեց հազարն զայն զեգիպտացիսն. զի ոչ զերծան հինգհարւիր ՚ի նոցանէ. իսկ ՚ի քրիստոնէիցն ոչ մեռան, բայց քսան. եւ այն վասն երիվարացն, զի քարուտ էր տեղին, եւ երիվարացն գործել ոչ կարէին, այլ` անկանէին: Եւ իբրեւ այն գործէր, մուղալն ամենայն ՚ի նետել սկսանէր. եւ ընդ դառնալն հայերուն ՚ի տեղի իւրեանց` որ է աջոյ կողմ զօրուն, եւ Մուղալն եւս իբր թէ դատարկացեալք ՚ի նետից` թիկունս դարձուցին եւ զփախուստ գնային:
       Յայնժամ արին այն Գմիր թագաւորն Հայոց արշաւեաց առ խանն Խազան, զի էր ՚ի վրանն իւր բազմեալ` եւ գուսանք առաջի նորա հարկանէին. եւ մտեալ թագաւորն ասէ. տէ'ր իմ խան` է՞ր ծաղր եւ նախատինք եղեր ամենայն երկրի: Նա պատասխանեաց, զի՞նչ եղեւ, վասն որոյ ասեսդ: Ասէ թագաւորն. զօրքն քո զփախուստ առին եւ գնան: Իսկոյն խանն ՚ի դուրս վազեալ` ետես զի զթիկունս էր դարձուցեալ ամենայն զօրքն իւր եւ գնային. յայնժամ գոչեաց խանն բարձրաձայն, ճա'հ. որ լսի` ա'յս է. եւ հրաման եհան, եթէ ամենայն ոք ՚ի զօրաց իմոց` որ ոչ առնէ զոր ես առնեմ մեռցի. եւ ըստ օրինի Մուղային վճիռն այն ՚ի բերանոյ ՚ի վէրսն լու եղեւ յամենայն զօրսն: Եւ խանն` ՚ի սրտմտութենէն զգտակն` որ էր ՚ի գլուխն իւր` եզարկ ընդ գետինն. եւ ՚ի ծունկս անկեալ` երեք նետս նետեաց ընդդէմ Եգիպտացւոց: Որ ՚ի նոյն քթթել ական հրամանն սաստկանայր. եւ ամենեքեան թաթարնին ՚ի ծունկս անկեալ` սկսան իւրաքանչիւր զիւր երեք նետն նետել: Եւ լինէր զի յայնմ ժամէն` որ էր օրն իբր երրորդ ժամ, մինչեւ ցինն ժամն ծածկեցաւ օդն. եւ իբրեւ ՚ի շքի կային ներքոյ մարդիկքն` ՚ի թանձրութենէ նետիցն, որ գնայր ՚ի յօդն: Եւ յայնմ հետէ ՚ի նոյն հարուածոյ նետիցն ապա յաղթեալ` մանաւանդ եթէ կոտորեալ զօրքն սուլտանին` զփախուստ կալան:
       Բայց թագաւորն Հայոց դարձեալ ՚ի վարելոյ զսուլտանն` եւ եկն յԵրուսաղէմ. եւ եգիտ զամենայն թշնամիքն փախուցեալ, եւ սպանեալք եւս ՚ի թաթարացն` որ նախ քան զնա էին եկեալ: Եւ մտեալ զԵրուսաղէմ` ժողովեաց զբազում քրիստոնեայս, որք թաքուցեալ էին ՚ի ծակս վասն երկիւղին. եւ կացեալ անդ աւուրս ԺԵ. մեծահանդէսս եւ պաշտօնս քրիստոնէականս` մանաւանդ թէ տօնախմբութիւնս պատարագեաց ետ կատարել, ՚ի Սուրբ տեղիսն Երուսաղէմի. եւ գնացեալ յամենայն ուխտատեղիսն սուրբ` մխիթարեցաւ հոգւով: Որ մինչ էրն յԵրուսաղէմ, հրաման եւ սիգեղ (կամ սիճիլ ) գայր նմա ՚ի խանէն, զԵրուսաղէմ քաղաքն սուրբ իւրով կողմամբքն նմա ՚ի տուրս եւ ՚ի ստացուածս տալով: Եւ ապա դարձեալ ՚ի Դամասկոս առ Խազանն` եւ ձմերեցին անդ ՚ի Դամասկոս: Իսկ խանն թողոյր պահապանս Դամասկոսի եւ այլ գաւառին հազարապետ մի իւրով հազարովն. եւ ինքեանք ելեալ գնային յաշխարհն իւրեանց:
       Եւ եղեւ` մինչ անցին աւուրս տասն, եւ հեռացաւ խանն, յարեան այլազգիքն ամենայն` որ էին ՚ի յերկիրն, զի զոչ ոք էին սպանեալ մուղալքն, եթէ մեր են այժմ պառիկոսք. որք եւ յարեան ՚ի վերայ եւ զամենայն թաթարնին մերկացուցին եւ արտաքսեցին, եւ յարուցին դարձեալ զպարոն Դամասկոսի` որ էրն ՚ի սուլտանէն կարգեալ: Արդ` իբր զայս լուաւ խանն, բարկացաւ յոյժ, իսկ թագաւորն Հայոց ելեալ ՚ի գաւառէն իւրմէ` առ ժամայն սրընթաց երեք արամբք, եւ զքառասուն աւուր ճանապարհն տասնեւմի օրն ընթացաւ. եւ բողոքեալ առաջի խանին` զօձիսն պատառեալ` ասէր. ո՞չ այդպէս բանք են, զոր ես ասէի, թէ ջնջեա ' զթշնամիսն ամենայն. եւ դու ոչ կամեցար. բայց այժմ ազգէ յազգէ նախատինք եղեւ քեզ. եւ զի՞արդ կարես տէր կոչել զքեզ, զի հալածական եւ խաբեալ ես ՚ի յոչինչ ազգէն եգիպտացւոց, եւ այլ սոյնպիսի բանս բազումս ասէր նմա: Որոյ խանն երդուաւ ՚ի գլուխն իւր, զի ՚ի ձմեռն գայցէ առցէ զվրէժն ամենայն ՚ի սուլտանէն, որ եւ պատուէր տայր թագաւորին Հայոց պատրաստել զինքն գնալ անդ:
       Եւ դարձեալ թագաւորն յաշխարհ իւր, եւ պատրաստէր զինքն փարթամ եւ ընտիր զօրօք. եւ հեծողաց ձիաւորաց մեղեխաւոր` ԴՌ. հետեւակաց` Ռ. չարխողաց` ԴՃ. եւ այլոց արուեստաւորաց բազում` վասն բերդիցն առնլոյ. քանզի էր սահմանեալ ՚ի խանէն` կարգաւ ՚ի մուտ սկսեալ զամենայն բերդ եւ ամրոց առնուլ եւ քակել, եւ ապա յառաջ գնալ. իսկ ամենայն արք` զորս ընդ իւր տարաւ թագաւորն Հայոց, յայնժամ էին ութեւտասն հազար:
       Այլ իբրեւ եկն ժամանակ գնալոյն , մանաւանդ զամենայն ամառն զայն` սուլտանն գանձիւք կաշառեաց զամենայն մերձաւորսն եւ զխորհրդականսն խանին. եւ նոքա ասացին նմա եւ ետուն թպտիր, եւ թելադիր եղեն խանին, եթէ յերկիրն շող է եւ վատ օդ. եւ բազում կայ վնաս . մի գնասցես անձամբ, այլ` յղեա ' զայլ ոք. եւ հաւանեցուցին զխանն: Իսկ նա կարգեաց ՚ի տեղի իւր գլուխ զօրուն զերկրորդն թագաւորութեանն իւր` Խութլուշահ` պալ կոչեալն: Եւ Խութլուշահն առեալ ՂՌ. թաթար միայն` գայր հասանէր ՚ի Դամասկոս. եւ վաղվաղակի այլազգիքն թողին զնա ՚ի քաղաքն ըստ առաջին կերպին: Իսկ թագաւոր Հայոց գայր յիւրն գաւառէն ըստ վերասացեալ կերպին իւրովքն հանդերձ. որ եւ ասացին` եթէ սուլտանն եւս եհաս ՚ի նոյն տեղին առաջնոյ կռուոյն: Եւ ելեալք ՚ի միւս օրն ՚ի Դամասկոսէ` հասին ՚ի տեղին. եւ իջին դարձեալ ընդդէմ միմեանց զօրքն. զերիս աւուրս ոչ պատերազմեցան բնաւ: Իսկ թագաւորն Հայոց ստիպէր միշտ զպարոն թաթարացն յուզել պատերազմ. եւ նա թուլանայր . վասն զի որպէս ասի յոմանց` եթէ Թ. բեռն ոսկի է առեալ ՚ի սուլտանէն` ոչ կռուիլ: Զոր արար իսկ. զի յաւուրն չորրորդի իբր սակաւ մի շարժեցին եգիպտացիքն կռիւ, առժամայն զօրն թաթարին զփախ դարձաւ: Եւ ելեալք անտի ամենեքին դարձան ՚ի Դամասկոս. եւ ոչ մտին անդ. այլ` արտաքոյ գնացեալ փախչէին. եւ հայերն զկնի. զի ոչ իշխէին ՚ի սուլտանէն` թողուլ զընկերութիւնն թաթարին: Իսկ զօրք սուլտանին որպէս եւ են դրայիդուրք ` դաւ գործեալ էին. քանզի թողեալ էին զերկու գետսն Դամասկոսի ՚ի վերայ դաշտին մեծի. որ է իբր թէ ճանապարհ աւուրց երկու` յարեւելից կողմն Դամասկոսի. ընդ որ էր ճանապարհ թաթարին. զի այլուր անհնար էր գնալն` քան ընդ այն. եւ նոցա թողեալ էր զջուրն ՚ի վերայ այնմ դաշտին, եւ խմորեալ զամենայն ցեխ եւ ՚ի տիղմ դարձուցեալ: ՚Ի յոր մօրատ անկան ամենայն զօրն թաթարին, եւ Հայոցն եւս խրեցան. եւ ոչ կարացին ելանել . եւ այնպէս ամենեքեան անդ սատակեցան, ոչ զերծեալ ՚ի թաթարացն չորս կամ հինգ հազար. իսկ ՚ի հայերուն ոչ եկին ՚ի տուն հինգ հարիւր:
       Դարձեալ այլ իմն չարագոյն պատահէրն. զի որք ՚ի վերայ մեռեալ մարմնոցն մարդկան ՚ի ձիոց հազիւ ՚ի միոյն ՚ի միւսն անցանելով ՚ի խառախն` զերծանէին ՚ի տղմոյն զկնի աւուրց, եւ գային առ ափն գետոյն Եփրատայ, զի ընդ այն էին անցանելոց, գտան զգետն` զի գայր դարիւ եւ դարիւ, եւ ոչ կտրէին անցանել. բազումքն անդ խեղդէին: Այլեւ ոմանք թաթարք տկօք կամ ցախեայ իբր թէ նաւս շինէին, եւ կապէին բազում ձիս զայն, եւ անցանէին ՚ի միւս ճղոյ գետոյն ՚ի միւսն. եւ այնպէս զերեք կամ զչորս օր ապա կարէին անցանել. լինէր ապա. զի թաթարն զմնացեալ հայերն այնպէս անցուցանէր` եթէ տային ինչս զվարձս: Որ եւ պատահեաց եւս, զի բազումք անցեալք յայնկոյս գետոյն` ոչ կարէին ելանել, զի ջուրն մղէր զնոսա եւ հանէր ՚ի փուլս եւ յապառաժ տեղիս. զի ոչ կարէին վեր ելանել. որ եւ բազումք ՚ի նոյն փլատակերն` ՚ի սովոյ մեռանէին. եւ այլ շունս, զձիս, եւ զմարդ` զոր գէշ ջուրն բերէր, քարշէին եւ ուտէին: Ասի եւս եթէ ոչ երեւէր եզրն Եփրատայ, այնչափ էր տարածեալ:
       Այլ թագաւորն Հայոց զերծեալ այնպիսի նեղութեամբ` գնաց բողոք ՚ի խանն ՚ի վերայ այնչափ աղետին գործելոյ. ընդ որ վիշտ ասեն եթէ ելաց խանն եւս. եւ երդուաւ հաստատութեամբ, զի ՚ի յառաջիկայ ձմեռն անձամբ իջցէ յԵգիպտոս: Որ եւ հրաման եհան, զի ամենայն զօրքն իւր յիւրաքանչիւր տասնէն եօթն հեծանէին ընդ նմա. որ եւ ասէին, եթէ լեալ էր` զի հեծեալ էին այն ամենայն, լինէր թումանս ԺԴ. որ է ամենայն թուման ԿՌ. այր: Իսկ սուլտանն լուեալ զայն` բազում եւ անթիւս ոսկի յղեաց շուրջակայիցն խանին. զի մի ' թողուսցեն այնմ իրին լինիլ. եւ եթէ այն լինիցի, անցեալ ջնջի ամենայն ազգն իւր: Զոր առեալ պարոնացն թաթարին զգանձն բազում խօսէին յականջս խանին` մնացուցանել զգնալն իւր. եւ նա ոչ առնոյր յանձն:
       Իսկ ՚ի միջոցի աստ բարի խանն այն Խազան ետ բազում տուրս` պարգեւս` սիգեղս եւ ազատութիւնս, եւ հարկապահանջութիւնս եւս յիւր յերկրէն յամենայն ամենայնի Հայոց թագաւորին, ընդ կորստեան եւ վզենին նորա: Եւ ասէ ցնա. գնա ' ՚ի տուն քո, եւ ուրա'խ լեր. զի ես ձեռամբս առից զվրէժս յեգիպտացւոց: Իսկ յորժամ մերձեցաւ ժամանակ գնալոյն խանին ՚ի վերայ սուլտանայ, եւ տեսին իշխանք իւր` եթէ ոչ կարէին դարձուցանել զնա, զի մի ' գնասցէ, դեղ մահու ետուն նմա. եւ ելաւ ՚ի կենացս: Եւ ասի իսկ, եթէ կինն նորա` զոր առեալ սիրեր, դեղեաց զնա, եւ մեռաւ: Եւ ամենայն խափանեցաւ խորհուրդ եւ ջան թագաւորին Հայոց:
       Յայսմ պատմութեան գտանի բազում ինչ ճշմարիտ, բայց խառն. որպէս յայտ է որոց բաղդատեն ընդ գործս Հեթմոյ պատմագրի, եւ ընդ այն ամենայն` զորս եդեալ է մեր յաւուրս Լեւոնի եւ Հեթմոյ. զոր առ ՚ի ստուգել ըստ ամենայնի եւ ուղիղ կարգել` կարօտիմք գտանել եւ զայլ ամբողջ պատմութիւնս Կիւլիկեցւոց:
       Պատմի դարձել վասն այսր Հեթմոյ Երկրորդի, թէ ետ զդուստր իւր ՚ի կնութիւն Ղազան խանին, եւ ՚ի լինել սքանչելեաց` Ղազան խան քրիստոնեայ եղեւ. իսկ թէ զիա՞րդ, առաջի դնէ Անտոնինոս սուրբ եպիսկոպոս Փլորենտիոյ այսպէս: Թագաւորն Թաթարաց Ղազան թէպէտ եւ փոքրահասակ ոմն էր մարմնով, այլ մեծահոգի. անարգատեսիլ, այլ զգոնամիտ. առաքինութեամբ ճոխացեալ, եւ հմուտ ՚ի պատերազմունս. առատասիրտ եւ բարեկամ քրիստոնէից: Յորժամ նստաւ սա յԱթոռ թագաւորութեան, կամեցաւ ամուսնանալ. որոյ աղագաւ արձակեաց խնդրակս ընդ ամենայն տեղիս, գտանել զօրիորդ մի գեղեցիկ` յորմէ ' վիճակէ եւ իցէ, թէ ' յազնուականէ` եւ թէ յանարգ ազգէ. եւ զի դուստր արքային Հայոց գեղեցիկ գտաւ քան զամենեսին, զնա խնդրեաց Ղազան խան. եւ արքայ հաւանեցաւ տալ, եթէ հաճեսցի դուստր իւր: Իսկ դուստրն նորա օրիորդ իմաստուն եւ պարկեշտ` խոնարհեալ ՚ի բանս հօր իւրոյ, ասաց ցնա. պատրաստ եմ հնազանդիլ քում հրամանի, եթէ խանն թոյլ տացէ ինձ պաշտել համարձակ զօրէնս Քրիստոսի:
       Հաւանեալ ընդ այս Ղազան խանին` խոստացաւ առնել ըստ հաճոյս օրիորդին: Յայնժամ եւ արքայն Հայոց առաքեաց առ նա զդուստր իւր. որում եւ եղեն հարսնածու բազում երեւելի անձինք, ընդ որս էր եւ կրօնաւոր եղբայրն արքայի, եւ այլ քանի մի կրօնաւորք: Իբրեւ ետես Ղազան խան զօրիորդն գեղեցիկ հաճեցաւ ընդ նա յոյժ. եւ կարգեալ հարսանիս մեծ` ամուսնացաւ ընդ նմա. եւ ծնաւ ՚ի նմանէ որդի մի գարշատեսիլ ամենեւին` իբր զհրէշ իմն, յորում հազիւ նշմարէին կերպարանք մարդոյ: Ընդ այս տրտմեալ Ղազան խանին ` կոչեաց առ ինքն զիշխանս թաթարաց եւ զիմաստունս իւր, եւ եհարց խորհուրդ ՚ի նոցանէ վասն այսր: Նոքա ետուն պատասխանի եւ ասեն. այդ զաւակ ոչ է ծնունդ դիւցազինգ, այլ` ՚ի պոռնկութենէ ստացեալ. վասն որոյ պարտ է մատնել զմայր դորա ՚ի հուր հանդերձ դովաւ: Տրտմեցաւ ընդ այս Ղազան, զի յոյժ սիրէր զթագուհին. բայց զի զզուեալ էր ՚ի նորոգ ծնեալ զաւակէն, հրամայեաց այրել զերկոսեանն:
       Յորժամ պատրաստէին զհուրն` աղաչեաց թագուհին կոչել առ ինքն զքահանայ մի. եւ խոստովանեալ նմա` էառ զխորհուրդն հաղորդութեան, եւ ետ եւս մկրտել զզաւակն: Եւ եղեւ իբրեւ մկրտեցաւ տղայն, առժամայն փոխեցան կերպարանք նորա, եւ գեղեցկացաւ յոյժ յոյժ. մինչեւ ոչ գտանիլ համեմատ նմա ՚ի վերայ երկրի . ընդ որ ուրախ լեալ Ղազան խանին, եւ զարմացեալ ընդ սքանչելիսն, մեծարեաց փառօք զթագուհին. եւ ինքնահանդերձ անհամար բազմութեամբ թաթարաց ընկալեալ զհաւատս Քրիստոսի, մկրտեցաւ եւ եղեւ քրիստոնեայ. եւ վաղվաղակի առաքեաց դեսպան առ պապն Վոնիփակիոս Ութերորդ զմի ոմն Փլորենտացի յազգէ լատինացւոց, զի պատմեսցէ նմա զեղեալսն:
       Զայս պատմութիւն ՚ի լոյս ընծայեցոյց զառաջինն Անտոնինոս եպիսկոպոս. որ վախճանեցաւ յամի Տեառն 1459. որպէս է տեսանել ՚ի գործս նորա. մասն Գ. պրակ 20. գլուխ 8. ՚ի նմանէ առին եւ այլք: Բայց յայտ է թէ հիւսուածոյ իմն ստեղծաբանութիւն է այդ ՚ի սուտ աւանդութենէ առեալ. վասն զի եթէ յիրաւի լեալ էր այսպիսի մեծ իմն հրաշալի գործ, զիա'րդ զանց առնէին իւիք նշանակել պատմիչք մեր, գո'նէ այնք, որք գրեցին զգործս Հեթմոյ. կամ գէ'թ Հեթում պատմիչ, որ իշխան էր ՚ի նմին ժամանակի, եւ էր ականատես եւ խօսակից Ղազան խանին. ուստի զարմացմամբ գրէ աստ Հռենալդոս. հատոր Դ. յամի 1301. համար 37. *«Զարմանամ ասէ` զի զայսպիսի մեծահրաշ սքանչելիս զանց առնեն յիշատակել Հեթում եւ Սանովտ, որք ճշդագոյնս աւանդեցին զպատմութիւն գործոց թաթարացն ». մանաւանդ նա ինքն Հեթում պատմիչ` որ գրեաց եւ զմահուանէ նոյն Ղազան խանին ըստ կարգի: Այլ որպէս եւ իցէ, այդ պատմութիւն այնչափ սուտ է` որչափ սուտ է թէ Հեթում արքայ ունէր զդուստր. որովհետեւ ոչ էր նա ամուսնացեալ, այլ` կուսակրօն. որպէս վկայեն պատմիչք մեր: Զայս գրէ նաեւ Ներսէս Պալիենց. *«Հեթում ասէ ոչ երբէք լծեալ եղեւ ընդ կին ». ապա ո՞ր դուստր նորա էր` որ տուաւ ՚ի կնութիւն Ղազան խանին, եւ գործեցան այսպիսի սքանչելիք ՚ի վերայ նորա:
       Ասիցես թերեւս, Անտոնինոս ոչ յիշէ զանուն Հեթմոյ, այլ` արքայ Հայոց ասէ: Այդ ոչինչ է. նախ` զի ՚ի թագաւորել Ղազան խանին, Հեթում էր թագաւոր Հայոց. եւ թագաւորէր տակաւին նա ՚ի մեռանիլ Ղազանին. ուրեմն վասն Հեթմոյ ասէ: Եւ երկրորդ` զի յաւելու Անտոնինոս` թէ հարսնածու եղեւ օրիորդին` կրօնաւոր եղբայր թագաւորին. իսկ ՚ի թագաւորս Հայոց միայն Հեթում էր` որ ունէր զեղբայր կրօնաւոր. այն է Թորոս. ուրեմն զՀեթմոյ խօսի:
       Իսկ եթէ իմասցի այս վասն Սմբատայ` որ թագաւորեաց սուղ ինչ ժամանակ բռնութեամբ, նոյնպէս ընդդէմ է. զի պատմիչք մեր` եւս եւ Սանովտ, որք գրեն զգործս այսր Սմբատայ, ոչ անտես առնէին յիշել զայսպիսի մեծ ինչ. մանաւանդ զի նոքա դնեն թէ Ղազան խան ետ նմա ՚ի կնութիւն զմի յազգականաց իւրոց, եւ ոչ թէ Սմբատ զդուստր իւր Ղազանայ. եւ արդարեւ եթէ այսչափ ինչ կարացին գրել թէ Ղազան ետ կին Սմբատայ, եւս առաւել կարէին գրել թէ Սմբատ ետ զդուստր իւր նմա: Եւ դարձեալ որովհետեւ դնէ Անտոնինոս` թէ կրօնաւոր եղբայր թագաւորին եղեւ հարսնածու , այդ կրօնաւոր եղբայր` ո'չ այլ ոք կարէր լինել, բայց եթէ նա ինքն Հեթում, եւ կամ միւս եղբայր նորա Թորոս. իսկ այսմ լինել անհնար էր. զի Հեթում եւ Թորոս այնչափ հալածեալ էին ՚ի Սմբատայ, մինչեւ ըմբռնիլ իսկ ՚ի նմանէ եւ արկանիլ ՚ի բանտ. թո'ղ թէ հարսնածու լինել դստեր նորա:
       Բայց զարմանալ արժան է աստանօր ընդ այն` որ գրի ՚ի պատմութեանդ, թէ ՚ի ծնանիլ թագուհւոյն զորդի, ասացեալ իցեն իշխանք խանին` թէ ծնեալն այն իցէ որդի պոռնկութեան. եւ վասն այսորիկ պարտ իցէ այրել զծնեալն եւ զծնօղն. յիրաւի զայս անհնար էր նոցա ասել առ խանն. մի` զի մեծամեծ թագաւորք յայսպիսի իրս առաւել դառնանան եւ բարկանան ընդ ասօղսն քան ընդ գործօղսն. զի նախատինք մեծ է նոցա այսպէս համարեալ լինել եւ համբաւիլ յայլոց. երկրորդ` զի թագուհիք խանից յամրափակ պալատս ամենայն զգուշութեամբ պահպանեալ լինէին ՚ի ներքինեաց. եւ չէր նոցա հնար ըստ կամս անձանց իւրեանց ո'ւր եւ իցէ շրջիլ. եւ կամ ընդ ո'ւմ եւ իցէ ըստ հաճոյս խօսիլ, եւ այլն. եւ զիա՞րդ կարէին իշխանք խանին ասել թէ կին քո պոռնկութեամբ ծնեալ է զայդ որդի. զի յանդիմանեալ լինէին ՚ի նմանէ, եւ նախատական բանիւք ամօթակոր յետս դառնային. գուցէ եւ պատուհասեալ լինէին. նա ' զի եւ թիւր կարծիս տային արքայի զանձանց իւրեանց: Այլ եթէ կամիցիմք աստանօր զիւրաքանչիւր հատուած բանի այդր պատմութեան ՚ի քննութիւն մատուցանել, գրեթէ յամենայնի գտանեմք ներհակութիւնս եւ անտեղութիւնս. որով եւ վստահիմք ասել` թէ այդ ինքնահնար սուտ պատմութիւն ո'չ է Անտոնինոսի, այլ թերեւս յայլմէ յօրինեալ եւ մուծեալ ՚ի գիրս նորա. որպէս պատահի եւ ՚ի գրուածս այլոց ոմանց:
       Սոյնպէս սուտ է եւ այն, թէ Ղազան խան եղեւ քրիստոնեայ. զի յայտնի ունիմք ՚ի պատմութեանց մերոց, թէ ոչ ընկալաւ նա զօրէնս քրիստոնէութեան. որպէս եւ նախակարգեալ բանք Ներսեսի ցուցանեն. այլ զայսմանէ չէ հարկ մեզ խօսիլ երկար: Իսկ թէ հրեշտակս իցէ առաքեալ նա առ պապն, չէ ինչ անտեղի. զի այդ ոչ էր վասն ընդունելոյ զճշմարիտ քրիստոնէութիւն, այլ վասն այլ ինչ իրի. կամ վասն կեղծաւորութեամբ իմն ցուցանելոյ զինքն քրիստոնեայ. որպէս զի ձեռամբ քահանայապետին ընկալցի նպաստ ինչ ՚ի քրիստոնէից. որպէս արարին եւ այլք ոմանք ՚ի խանից անտի թաթարաց. ըստ որում ունիմք հարեւանցիկ յիշատակել եւ ՚ի ստորեւ ՚ի ծանօթ. ԻԶ. (|): Ուստի եւ Վոնիփակիոս Ութերորդ կոչէ զՂազան հեթանոս:
       Գրէ դարձեալ զայսմ Հեթմոյ Անտոնինոս. մասն Գ. պրակ 24. գլուխ 9. յօդ. 13. թէ յետ կրօնաւորելոյ իւրոյ` ապա *«վառեալ ՚ի նախանձ հաւատոյ եւ արկեալ զէնս ՚ի վերայ կրօնաւորական զգեստուց, զբազումս ՚ի թշնամեաց հաւատոյ ՚ի փախուստ դարձուցեալ (՚ի մարտի ) տապաստ էարկ. եւ հուսկ յետոյ սպանաւ յանհաւատից »: Զայս ընթերցեալ Հռենալդոսի գրէ ՚ի յամն 13 06. թէ այս Հեթում պատերազմեալ. *«եհեղ զարիւն իւր վասն պաշտպանութեան հաւատոյ »: Երկոցունց բանք եւս կարեն ճշմարտիլ ըստ այլ դիպուածոյ. իբր զի այս Հեթում յետ բազում մարտից` արտաքոյ մարտի սպանաւ ՚ի Պիլարղունայ հանդերձ Լեւոնիւ:
       Այլ վասն կուրութեան այսր Հեթմոյ եւ բանալոյ աչաց սորա` մեք ըստ աւանդելոյ այլոց եդաք. եւ թէ բժշկեցաւ սքանչելեօք. եւ այլն: Իսկ Ներսէս Պալիենց` յետ գրելոյ թէ Սմբատ կուրացոյց զաչս նորա` յաւելու. *«Կոստանդին առեալ զպարոնութիւն Հայոց` կալաւ զՍմբատ. եւ գտեալ զՀեթումն կենդանի` ողջացոյց զմի ակն. եւ ինքն թագաւորեաց ամիսս Թ »: Եւ ապա յարէ զկնի. *«Յետ այսր ամենայնի դարձեալ ՚ի չարաց ոմանց մանաւանդ եթէ յիւրմէ իսկ դրդի նոյն Հեթումն կրօնաւոր. եւ յառնէ ՚ի վերայ Կոստանդինի` եւ ձգէ զնա ՚ի թագաւորութենէ, եւ դարձեալ ինքն լինի թագաւոր »: Ուր որպէս եւ տեսանի` փոքր մի այլազգ խօսի դա զՀեթմոյ. գուցէ եւ յայն սակս զսքանչելիս լուսաւորութենէ աչաց նորա թաքուցանէ:
       Գրէ Կլեմէս. հատոր Գ. երես 767. թէ յաւուրս սորին Հեթմոյ Ստեփաննոս կաթուղիկոս ընդդէմ օրինաց եկեղեցւոյ հրաման ետ իշխանի ումեմն Սմբատ կոչեցելոյ ամուսնանալ ընդ Եղիսաբէթի դստեր իշխանին յոպպէի` յերրորդ աստիճանի ազգականութեան. յորմէ ծնեալ եւս էին ասէ որդիք . որք եւ զինուորեալ էին ՚ի դրան արքայի: Իսկ Գրիգոր ՚ի Սսոյ զգուշացուցեալ ասէ զՍմբատ` յայտ արար նմա, թէ այդ պոռնկութիւն է, եւ հարկ է վասն այդր առնուլ ներումն տնօրինման ՚ի պապէն. վասն որոյ գրեաց Սմբատ առ պապն Վոնիփակիոս. եւ նա գրեաց առ նա եւ առ ամուսին նորա թուղթ տնօրինման` յօրհնութիւն վերածելով միանգամայն եւ զորդիս ծնեալս ՚ի նոցանէ յառաջագոյն:
       Այլ սակայն աստէն վրիպումն ինչ գոյ. եւ պարտ է ասել` թէ կամ այն թուղթ ոչ է Վոնիփակիոսի, այլ յետոյ յօրինեալ յումեմնէ յանուն նորին. որպիսի գտանին եւ այլ բազում թուղթք. եւ կամ սուտ է այն` թէ Ստեփաննոս կաթուղիկոս թոյլ տուեալ իցէ Սմբատայ ամուսնանալ, եւ այլն. վասն զի ՚ի կաթուղիկոսութենէ Ստեփաննոսի մինչեւ ՚ի գրութիւն այնր թղթոյ` հազիւ հաշուին ամք եօթն. իսկ ՚ի թղթի անդ դնի` թէ որդիք Սմբատայ ծնեալք յայնմ միջոցի` զինուորեալք էին. որով երեւի` թէ նոքա չէին հինգամեայ կամ եօթնամեայ, այլ աւելի. ուստի եւ յառաջ քան զկաթուղիկոսութիւն Ստեփաննոսի ծնեալք: Եւ գուցէ վասն ոչ խափանելոյ նորա յետոյ զայն պսակ նոցա` համարեալ իցէ` թէ կայր եւ նորա հաւանութիւն:
       Այլ որպէս եւ իցէ, զայս դիպուած պսակի` առիթ առեալ Կլեմէսի` զանհնարին կշտամբանս կուտե ՚ի վերայ Ստեփաննոսի. հատոր Ա. երես 411 եւ 416: Սա ասէ *«առաջնորդէր զայն եկեղեցի Հայոց տգիտութեամբ եւ հպարտութեամբ մեծաւ, եւ այլն … վասն որոյ մտին այլազգիք ՚ի Փոքր Հայաստան, եւ անողորմ սրածութեամբ ասպատակեցին զնա ամենայն` առնելով զաւուրս յոլովս, եւ գերի վարեցին զանհամար քրիստոնեայս, մանաւանդ զտէր Ստեփաննոս կաթուղիկոս, որ առեալ յաստուածային բարկութենէն զպատիժ հպարտութեանն` մեռաւ ՚ի ներքոյ թշուառական եւ դառնալի գերութեանն »: Այլ այս ինքնաբուղխ լուտանք սորա է տարապարտ զրպարտութիւն յանիրաւի. զի որպէս յայտնի տեսանի ՚ի պատմութիւնս, այս Ստեփաննոս կաթուղիկոս էր ուղղափառ հայրապետ` հնազանդ առաքելական Աթոռոյն` այր խաղաղարար եւ բարի. զորմէ նաեւ Ներսէս Պալիենց` որ թշնամութեամբ էր ընդ Հայս` պատուով խօսի, նոյնպէս եւ պատմագիրն` զոր բերէ ինքն Կլեմէս, ոչ տայ ինչ նշան ստգտանաց զսմանէ:
       Իսկ վասն գերութեան սորին Ստեփաննոսի կաթուղիկոսի եւ աւերման Հռոմկլայու` գիտելի է, զի դոյզն ինչ տարբեր ՚ի միմեանց գրեն պատմիչք. զոր առ ՚ի յայտ առնել` առաջի դիցուք աստ զբանս Ներսէսի Պալիենց, որ քան զայլս երկար պարագայիւք գրէ` այսպէս. *«ընդ այսոսիկ ժամանակս յամի Տեառն 1292. եւ ՚ի թուին Հայոց ՉԽԱ. սուլտանն Եգիպտոսի Աշրաֆն զկնի առմանն եւ աւերմանն Աքայոյ, եւ զկնի իբրեւ ջնջեաց բնաւին քրիստոնէիցն իշխանութեան տեղի եւ զանուն եւս ՚ի Սուրբ երկրէն եւ ՚ի Սլեհէն, ապա յարձակէր վերայ ազգին Հայոց. եւ ելեալ զօրօք գայր ՚ի Միջագէտս մերձ ՚ի սինօռն Ուռհայոյ քաղաքին. եւ եկեալ պաշարէր զհայրապետական դղեակն Հայոց. որ կոչէր Կլայ Հոռոմական. ուր էր կաթուղիկոսանիստ Հայոց լեալ ՚ի բազում ժամանակաց: Եւ պաշարեալ զայն սուլտանին խիստ եւ պնտագոյն կռուով. իբր ոչ կարէին պահել այլ քրիստոնեայքն. քանզի յղեալ էր անդ թագաւորն Հայոց զքեռին իւր զպարոն Ըռէմուտն բազում ընտիր մարդօք. զոր եգիպտացիքն ոչ էին կարացեալ առնուլ զբազում ամս կռուով, այլ բաբնովն փլուցին զամենայն պարիսպն, եւ նազմեցին եւ եկին ՚ի մէջ բերդին ընդ ծակն, եւ ՚ի յատակէ շրջել ուզէին : Իսկ իբրեւ տեսին որք ՚ի ներս էին` եթէ ՚ի վաղիւն կամին դնել զհուրն եւ շրջել զբերդն, ուզեցին ամանաթ` այսինքն է վստահութիւն` գնալ յոտս նոցա. սակայն սուլտանն ոչ ընկալաւ զհայցուածս նոցա. վասն զի նախ ինքն բազում անգամ ասացեալ էր, եթէ տո'ւք զբերդդ, եւ ես զձեզ զամենեսեան թողում ընչիւք գնալ: Իբր այլ ինչ ոչ ճար գտանէին, ՚ի վաղիւն կաթուղիկոսն Հայոց տէր Ստեփաննոս` մականուն Հռոմայեցի (կամ Հռոմկլայեցի ), որ էր ՚ի բերդն, զգեցաւ զգեստն իւր հայրապետական. նոյնպէս եւ ամենայն եպիսկոպոսունք եւ երիցունք ընդ նմա. եւ խաչիւքն եւ ամենայն կահիւ սրբութեանն գնացին յոտս սուլտանին: Զոր իբրեւ ետես բռնաւորն այն` եթուք ասեն ՚ի վերայ կաթուղիկոսին` ասելով. եթէ զայդ յառաջին օրն ընդէ՞ր ոչ արարեր. բայց այնչափ արար վասն այնմ գնալոյն. զի հրաման եհան զոչ ոք սպանանել: Արդ` սոյն կերպիւս էառ նոյն սուլտանն յայնմ աւուր զՀռոմկլայն. եւ զկաթուղիկոսն եւ զամենայն բազմութիւն քրիստոնէիցն աւելի քան զերեսուն հազար ոգիս` գերիս տարան ՚ի Մըսր ՚ի բանտ եւ ՚ի ծառայութիւն: Այլ իբրեւ տարաւ զայն ամենայն ՚ի Բաբելոն գոռոզն այն երկրորդ Բաղտասարն, ահա աջն հայրական գրէր ընդդէմ նորա եւս. զի անկաւ մահ ՚ի նոսա , եւ մեռանէին ամենեքին. զոր զգուշացուցին առաջնորդքն իւր եւ գիտնականքն, եթէ վասն քրիստոնէիցն առաջնորդին գերութեան լինին այս հարուածք: Եւ կոչեալ սուլտանին զկաթուղիկոսն` ասաց. ընտրեա ' քեզ զորս կամիս արս քսան, եւ ա'ռ քեզ զմեծ եւ զփառաւոր սրբութիւն քոյ` զոր ունէիր ՚ի ձեռին, մինչ իջեր ՚ի բերդէն քո. եւ գնա ' վաղվաղակի յերկրէս իմոյ. քանզի հաւատամ եթէ անցցէ մահն յերկրէս իմմէ: Եւ կաթուղիկոսն էառ զաջն սուրբ Գրիգորի. եւ ետ սուլտանն արս ընդ նոսա եւ ծախս, զի բերին զնոսա ՚ի հայս: Եւ եղեւ իսկ, զի ընդ ելանելն կաթուղիկոսին եւ աջոյն սրբոյ` դադարեաց մահն ՚ի նմին աւուր:
       Բայց նախ քան զայս` մինչ սուլտանն ՚ի վերայ Հռոմկլային էր, զբերդ մի Հայոց թագաւորին Ապըլճէս անուն ետուն հայք յայլազգիսն տուր տալով. եւ թագաւորն Հայոց ետ կամաւ զանառիկ դղեակն Պեհեսնի սուլտանին ՚ի գինս. որպէս զի զկաթուղիկոսն թողուցու. եւ կաթուղիկոսն թողեալ էր, որպէս վերոյ ասի, եւ ոչ գիտէին: Իսկ իբրեւ եկն ՚ի հայքն նոյն կաթուղիկոսն, վասն զի աշխատեալ էր եւ խոցեալ յոգի, յետ սակաւուց յամն այն մեռանէր… Արդ` յամին յայն յորում առին զՀռոմկլայն, եւ գերեցին զկաթուղիկոսն, նախ քան զառնուլն ` եղեն մոլորեալ ՚ի զատկէն Ասորիքն` նեստորքն եւ հայք. այլ թագաւորն Հայոց արար ժողով, եւ այլն:
       Այս ամենայն կարէ միաբանիլ ընդ բանս այլոց պատմագրաց` ըստ որոց եդաք եւ մեք ՚ի պատմութեան. բայց կայ երեք ինչ տարբերութիւն. նախ` զի դնէ թէ այս եղեւ ՚ի թուին Հայոց ՉԽԱ. եւ յաւելու յետոյ` թէ ՚ի նմին ամի նախ քան զառումն Հռոմկլայու եղեւ Ծռազատիկ. եւ զայս գուցէ առեալ է յոտանաւորէ Հեթմոյ թագաւորին. որ զկնի պատմելոյ զառումն Հռոմկլայու` յարէ անմիջապէս զանցս ծռաԶատկին, եւ դնէ զայն լինել ՚ի թուին Հայոց ՉԽԱ. բայց այնոքիւք բանիւք Հեթմոյ ոչ ցուցանի` թէ նաեւ առումն Հռոմկլայու յայնմ ամի եղեւ. զի յառաջնմէ լեալ էր Ծռազատիկ. որպէս եւ սա վկայէ. ուստի եւ պատմիչն Կիւլիկեցւոց որոշակի դնէ զառումն Հռոմկլայու ՚ի յաջորդ ամի, այսինքն ՚ի թուին Հայոց ՉԽԲ:
       Երկրորդ` զի ասէ, թէ հրամայեաց սուլտանն ոչ զոք սպանանել. բայց զայս պարտ է իմանալ` զկնի յագելոյ սրոյ նորա յարենէ հաւատացելոց. քանզի ոչ միայն պատմիչն Կիւլիկեցւոց, այլեւ Հեթում արքայ վկայէ, թէ *«տիրեալ (՚ի Հռոմկլայ ) ՚ի սուր մաշէր »: Երրորդ` զի ասէ, թէ Ստեփաննոս կաթուղիկոս դարձաւ ՚ի գերութենէ ՚ի Հայս, եւ ապա մեռաւ. իսկ պատմիչն Կիւլիկեցւոց դնէ յայտնապէս, թէ նա ՚ի գերութեան անդ վախճանեցաւ. սոյնպէս է տեսանել եւ յայլ երկու անծանօթ հին պատմագիրս: Որոյ վասն եւ մեր տարակուսեալ` իբր անորոշ իմն եդաք յետ դարձի սրբոյ աջոյ Լուսաւորչին, թէ Ստեփաննոս` *«կացեալ ՚ի վտարանդութեան իւրում ամենայն մի` մեռաւ ». ոչինչ նշանակեալ զտեղին, ա՞նդ արդեօք մեռաւ, թէ ՚ի հայս. կամ թէ ի՞նքն էր արդեօք` որ եբեր զաջն ՚ի Հայս, թէ յետ մահու նորա դարձուցաւ:
       Ըստ այսմ անորոշ մնայ, թէ ո'րչափ ժամանակ եկաց աջն ՚ի գերութեան. Ներսէս Պալիենց ոչ ցուցանէ աւելի քան զմի ամ. նոյնպէս եւ ոմանք ամ մի դնեն, եւ այլք ամենայն մի եւ կէս. իսկ եթէ հայեսցուք ՚ի բանս Հեթմոյ թագաւորի, համարի իբր երկու ամ. զի նա ասէ, թէ գրեալ է զոտանաւոր յիշատակարան իւր ՚ի թուին Հայոց ՉԽԴ. եւ ցուցանէ` թէ ՚ի գրել իւրում զայն` չեւ եւս էր դարձեալ աջն, եւ տակաւին կային եգիպտացիք ՚ի հարուածս վասն գերութեան աջոյն, յասելն. *«եւ այժմ կան դեռ հարուածեալք, անձամբք յանձինըս բաժանեալք ». եւ զի սկիզբն գերութեան լեալ էր ՚ի թուին Հայոց ՉԽԲ. աստի յայտ լինի` թէ մինչեւ ՚ի ՉԽԴ տարին` դեռ չէր լեալ դարձ գերութեանն. զի յետ այնորիկ սկսաւ դադարիլ հարուածն. եւ որպէս երեւի, զկնի քանի մի ամսոց յետ գրելոյ յիշատակարանին Հեթմոյ լեալ իցէ դարձն: Այլ շատ լիցի այսչափ ինչ յիշատակել ՚ի վերայ դոյզն տարբերութեանցս այսոցիկ: