Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. ՚Ի նոյն աւուրս յետ մահու պատրիարգին Յունաց` բանք եղեն առաջի Քեօփրիւլիւ եպարքոսին, թէ ՚ի բազում ամաց հետէ վրդովեալ է եւ պատրիարգութիւն Հայոց ՚ի քաղաքի աստ, եւ ոչ միաբանին հայք ընտրել զոք եւ պահել հաստատութեամբ ՚ի յԱթոռն: Զայս տեղեկացեալ եպարքոսի` յանձնեաց զիրսն արքունի դիւանադպրի, որ ասի տէֆդէրտար. եւ նորա փոքր մի տեղեակ գոլով` թէ յի'նչ վիճակս իցեն հայք, կոչեաց առ ինքն զոմանս յերեւելեացն Հայոց` ՚ի տեղակալաց անտի, եւ կշտամբեաց զնոսա սաստիւ, զի՞ է ասէ` զի ոչ դնէք ձեզ պատրիարգ. եւ ՚ի պատճառել նոցա զայլեւայլ բանս` եդ զնոսա ՚ի կալանս բանտի. եւ նոքա անճարացեալ` ետուն տասն հազար դահեկանս, եւ զերծան. այլ զի ոչ կամէին` թէ նստցի ոք պատրիարգ, խոստացան տալ ամ յամէ քառասուն հազար փող աւելի քան զտարեկան հասս` որ գնայր յարքունիս ՚ի պատրիարգարանէ. զի մինչեւ ցայնվայր տային ամենայն յամէ. ՃՌ. փող, (այսինքն ըստակ` որ է ահճէ ). իսկ սոքա խոստացան տալ. ՃԽՌ. եւ այս յաւելուած փողոյ մնաց մինչեւ ցայսօր:
       Զայն իբրեւ ետես Թովմա վարդապետ Բերիացի` որ զհետ էր պատրիարգութեան, անկաւ ՚ի վարանս տարակուսի. եւ ապա դեգերեալ ՚ի դրունս այլազգեաց ծանրագին ընծայիւք` ջանացաւ հաւանեցուցանել զնոսա, մանաւանդ զդիւանադպիրն, զի մարթասցի հասանել ՚ի պատրիարգութիւն. եւ այն` առաւելութեամբ իշխանութեան քան զոր նախընթաց պատրիարգք ունէին` հաւասար իշխանութեան պատրիարգին Յունաց. մինչեւ ունիլ ընդ իշխանութեամբ իւրով եւ զպատրիարգն Երուսաղէմի. եւ վասն այսր իսկ խոստացաւ տալ յարքունիս ամ ըստ ամէ` փոխանակ ՃԽՌ. փողոյ, ԴՃՌ. փող: Եւ իբրեւ հաճեցոյց զբազումս, գնաց ապա յԱդրիանուպօլիս առ ոտս եպարքոսին, եւ մատուցեալ երեւելի ընծայս` հանդերձ խոստմամբք դրամոց` էառ ՚ի նմանէ հրովարտակ պատրիարգութեան. յորում ետ գրել ընդ իշխանութեամբ իւրով` ընդ այլ եպիսկոպոսունս եւ զպատրիարգն Երուսաղէմի: Եւ առաքեաց անտի թուղթ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` ընթեռնուլ զայն յեկեղեցիս, եւ ծանուցանել ամենեցուն, թէ ես ընկալայ աստ զպատրիարգութիւն իշխանութեամբ արքունի. եւ այժմ կարգեմ ինձ փոխանորդ այդր զՆիկողայոս վարդապետ Թուլկուրանցի. եւ նա տեսցէ զգործ եւ զիրաւունս Աթոռոյն` մինչեւ դարձայց առ ձեզ. եւ յաւելոյր եւս ասել. թէ գործակից նորա լիցին Դաւիթ վարդապետ Բերիացի, եւ Աստուածատուր երէց Վանեցի` Թլթն կոչեցեալ, այսինքն է թոթովախօս:
       ՚Ի ժամանել այսր թղթոյ Թովմայի ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի մի հաւաքեցան աշխարհական տեղակալք պատրիարգարանին, եւ քանի մի երիցունք, եւ այլ եւս անձինք համախոհք նոցա. եւ եղեւ թիւ տեղակալացն քսանեւչորս. այսինքն են Խօճայ Տաւութ. Խանճի Սէֆէր. Արայիճի Շէհրի. Էքմէքճի Պէկլէր. Քէրէստէճի Գրիգոր. Եաղճի Յարուիթիւն. Հաճի Կոստիկ. Սիմէոն երէց. Քիւրքճի Օղլու երէց. Պօտուռ Սիմոն. Մկրտիչ . Մուրատ. Էխթիկ. Յարութիւն Պալի. Ֆէրհատ Օղլու եւ այլն. եւ էր ձեռնտու սոցա Ռուհիջան Վանեցի: Սոքա ամենեքին խորհուրդ արարեալ հաստատեցին յիւրեանս ոգւով չափ ընդդէմ զինիլ Թովմայի պատրիարգի. նախ ՚ի բաց վարեցին նախատանօք յեկեղեցեաց զայնոսիկ զերիս անձինս զյիշատակեալս ՚ի Թովմայէ. եւ զմիաբանեալսն ընդ նոսա. եւ ապա ընտրեալ յիւրեանց արս ութն` առաքեցին փութանակի յԱդրիանուպօլիս` բողոքել առ եպարքոսն, թէ մեք ոչ կամիմք զԹովմա:
       Եւ նոքա գնացեալ զառաջինն առ գլխաւոր իշխանս` ծանուցին նոցա զիրսն. այլ իշխանքն արարին նոցա պատասխանի, թէ յանօգուտս աշխատիք. զի որ ինչ ասեն հաստատեցաւ հրամանաւ Քեօփրիւլիւ եպարքոսիս, անհնար է յետս դառնալ: Եւ ՚ի չանսալ նոցա` իբրեւ եհաս բանն յականջս եպարքոսին, առանց տեսանելոյ զնոսա` հրաման ետ ՚ի բաց վարել զութնեսին եւս հարուածովք գանից. եւ նոցա պաշարեալ յահ մեծ` խոյս ետուն անտի, եւ եկեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` ցուցին ընկերաց իւրեանց որ ինչ էանց ընդ նոսա:
       բ. ՚Ի նոյն աւուրս ՚ի մայիսի. 13. առաքեաց եպարքոսն զՍինան փաշայ` որ յառաջն ծովակալ էր, այսինքն է Պօստանճի պաշի, գնալ նստիլ ՚ի Կոստանդինուպօլիս իբր տեղապահ եպարքոսի, այն է ղայմախամ: Եկն ընդ նմա եւ Թովմա վարդապետ` զգեցեալ զպատիւ պատրիարգութենէ արքունուստ. եւ գնացեալ նստաւ յեկեղեցի սրբոյն Գէորգեայ` ունելով ընդ իւր զօրականս. կային առ նմա եւ առանձին պահապանք ՚ի գնդէ պահակաց` պօստանճի կոչեցելոց. որոց խոստացեալ էր քսան քսակ արծաթոյ. զոր եւ օրըստօրէ պահանջէին նոքա. զի յայնմանէ էր ռոճիկ նոցա:
       Իսկ տեղակալ ասացեալքն միւսանգամ ՚ի խորհուրդ կոչեալ զՌուհիջան վանեցի` ելին եւ գնացին նովաւ հանդերձ յոտս Սինան փաշային. եւ խոստմամբ բազում դրամոց աղաչեցին զնա` գրել նամակ առ եպարքոսն, թէ ժողովուրդք Հայոց ոչ կամին զԹովմա: Զայս իմացեալ Թովմայի` գնաց անդրէն վաղվաղակի յԱդրիանուպօլիս. եւ էառ յեպարքոսէ պատուէր հրամանի ՚ի վերայ սինան փաշային` չանսալ բանիցն Հայոց, այլ` հաստատուն պահել զիշխանութիւն պատրիարգութեան Թովմայի, եւ նուաճել զհակառակորդս նորա. եւ ինքն Թովմա եկեալ նստաւ տիրաբար յԱթոռ իւր:
       Ընդ այս առաւել եւս դժուարեալ տեղակալաց` խորհեցան այնուհետեւ ՚ի ձեռն ամբաստանութեանց մերժել զնա յԱթոռոյ, եւ առնել զնա պարտաւոր մահու, եւ կամ գո'նէ աքսորել. եւ զսոյն կամէին հաւանեցուցանել ժողովրդեան` պատճառելով զայլեւայլ բանս. մի ' զի աճեցոյց ասեն նա զհասս պատրիարգութեան. երկրորդ` զի անձամբ յափշտակեաց զիրաւունս եկեղեցւոյ. եւ երրորդ` զի ՚ի հրովարտակի իշխանութեան իւրոյ ետ գրել զմի ընդ իւրեւ եւ զԵրուսաղէմ իբրեւ զմի յայլոց եպիսկոպոսարանաց: Եւ ՚ի տարածիլ շշնջման ՚ի մէջ Հայոց` բազումք ՚ի պարզամտաց վասն անուան Երուսաղէմի միաբանէին ընդ վրէժխնդիրսն. եւ խուռն ամբոխիւ դիմեալ յապարանս Սինան փաշային հանդերձ տեղակալօք` խնդրէին իրաւունս. եւ նախ հաճեալ զկամս ծառայից փաշային` հաճեցուցին յետոյ եւ զնա ինքն զփաշայն, ասելով` թէ զայն քսան քսակ` զոր Թովմա ունի տալ գնդին պահակաց, մեք հատուսցուք զնոյն. եւ այլ եւս երեսուն քսակ ընծայ քեզ, եթէ կատարեսցին խնդրիք մեր : Եւ որպէս զի առաւել ազդու լիցի ամբաստանութիւն իւրեանց, գտին եւ զայս ինչ հնարս, թէ Թովմա չէ ' հայ, այլ` յազգէ ֆռանկաց, եւ եկեալ է ՚ի նոցանէ իբր լրտես. տարան յատեան եւ զերիս վկայս, որոց անուանք էին սութանշա եւ Մկրտիչ եւ Աբիսողոմ. որք ետուն վկայութիւն, թէ սա կայր յԵւրոպիա զգեստուք եւ կարգօք ֆռանկաց, եւ ոչ պահէր զպահս մեր: Յայնժամ Սինան փաշայ յղեալ զզինուորս` ետ բերել յատեան իւր զԹովմա յառաջիկայութեան այլոց ժողովելոց, եւ եդ զնա յարգելանս ՚ի գուբ մահապարտաց (այսինքն ՚ի խանլխույուն ). ընդ նմին եւ զաբեղայ նորա զՄելտոն` իբր գործակից նորուն:
       գ. Մինչդեռ յայսպիսի յոյզս խռովութեան էին սոքա, եկն եհաս ՚ի Կոստանդինուպօլիս Աստուածատուր պատրիարգ Երուսաղէմի ` խնդրել օգնութիւն ՚ի Հայոց վասն վանից Սրբոյն Յակոբայ. ընդ որում յղեալ էր եւ Եղիազար Անթապցի այլ եւս բազում դրամս առ հայս Կոստանդինուպօլսոյ, զի մարթասցին նոքօք ՚ի թիկունս հասանել Երուսաղէմի. եւ գրեաց եւս առ նոսա թուղթ ՚ի բանակէ բդեշխից ապստամբելոց. զի՞ կայ ձեր ասէ եւ Թովմայի. թողեալ զԵրուսաղէմ` պնդեալ էք զհետ միոյ առն. զի՞նչ վնաս կարէ առնել նա ձեզ, եւ այլն: Զայս ասէին եւ բազումք յերեւելեացն Հայոց:
       Իբրեւ տեսին տեղակալքն, թէ Եղիազար ո'չ է միաբան ընդ իւրեանս ՚ի մերժումն Թովմայի, ոչինչ փոյթ կալան զաղաչանաց նորա. եւ զդրամսն առաքեալս ՚ի նմանէ` որք հասին ՚ի ձեռս Ռուհիջանի իբրեւ գործակալի Երուսաղէմի, ծախեցին ՚ի պէտս կռուոյ իւրեանց, պատճառելով` թէ յորժամ զԹովմա բառնամք ՚ի միջոյ, յաջողին եւ իրք Երուսաղէմի: Եւ վասն այսր իսկ ժողովեալ առ Աստուածատուր վարդապետ` յորդորէին եւ զնա միաբանիլ ՚ի կորուստ Թովմայի: Այլ նա ասէ. ինձ զի՞ փոյթ է վասն նորա. ես այժմ ՚ի նեղութեան եմ. դուք ինձ պարտիք օգնել. զի Սուրբ Յակոբ ել ՚ի ձեռաց: Բայց երկուք ոմանք յաբեղայից Աստուածատրոյ` Սարգիս եւ Դաւիթ Բերիացի ՚ի կողմն տեղակալաց լեալ, եւ ՚ի նոցունց թելադրեալ` գրգռէին զԱստուածատուր . միթէ ասեն հաւա՞ն իցես եւ դու ընդ վնասապարտն Թովմա, եւ ընդէ՞ր լռեալ կաս ընդ չարիս նորա. եւ մատուցին առաջի նորա նոր գիր ամբաստանութեան` յորում նշանակեալ էին յանցանս տասն. եւ առեալ ՚ի ծածուկ զկնիք Աստուածատրոյ` նովին կնքեցին զայն գիր. եւ առաքեաց յեկեղեցիս Հայոց` որք էին ՚ի քաղաքի անդ, ետուն ընթեռնուլ զնոյն. եւ ապա նզովս կարգեալ ՚ի վերայ Թովմայի` դասեցին զնա ընդ առաջին հերձուածօղս:
       Իսկ Աստուածատուր պատրիարգ ոչ գիտելով զիրսն` չկամէր միաբանիլ ՚ի կորուստ Թովմայի. յորմէ կասկածեալ տեղակալացն` բազում անգամ եկեալ ժողովէին առ նա, ընդ որս եւ խաժամուժ բազում. եւ յորդորէին լինել կամակից ինքեանց. զի թէ Թովմա ապրի ասեն, հարկատու առնէ եւ զԵրուսաղէմ. եւ յոչ անսալ Աստուածատրոյ` ՚ի բաց կացին ՚ի նմանէ: Եւ ապա միւսանգամ ժողովեալ տեղակալաց եւ գործակցաց նոցա` ընդ նոսին եւ այլոց ոմանց ՚ի վեց եկեղեցեաց, գրեցին դաշն հաստատութեան հանդերձ ստորագրութեամբ եւ կնքով իւրեանց, թէ պատրաստ կամք ոգւով եւ մարմնով ընդդէմ Թովմայի` հանել զչարիսն ընդ կառափն նորա. եւ որչափ դրամք պիտոյ լիցին, եթէ բազում եւ եթէ սակաւ, անյապաղ վճարեմք. եւ այսպէս վեց եկեղեցեաց կնիք դրոշմեցան ՚ի վերայ թղթոյն. իսկ որք ոչ միաբանեցան ՚ի կնքել` եթէ աւագերիցունք եւ եթէ իշխանաւորք` զնոսա զամենեսին ՚ի բաց հալածեցին յիւրեանց. եւ փոխանակ նոցա կարգեցին ՚ի ժողովի իւրեանց զայլս ՚ի պատիւ աւագերիցու, եւ այլն: Այլ զի կամէին առնուլ եւ զհաւանութիւն, Աստուածատրոյ վարդապետի, մատուցին եւ նմա զայս գիր իւրեանց, եւ խօսեցան դարձեալ ընդ նմա երկար. վասն քո ասեն եւ վասն Սուրբ Յակոբայ առնեմք զայս ամենայն. եւ այնչափ նեղեցին զնա, մինչեւ ինքն եւս եդ ՚ի գիր անդր զկնիք իւր:
       Եւ եղեւ յետ կալոյ Թովմայի ՚ի բանտի անդ աւուրս. ԻԹ. առին քսան եւ չորս արք` տեղակալք, որք եւ էին գլխաւորք միաբանելոցն` զկնքեալ զայն գիր, եւ դիմեալ առ Սինան փաշայ եւ առ գործակալս նորա` ցուցին զԹովմա` պարտաւոր լինել մահու: Բայց քանզի երկնչէին սպանանել զնա յայտնի ակն ածելով յեպարքոսէն, խորհեցան դեղ մահու արբուցանել նմա` խառնեալ ընդ սրճոյ (այսինքն խահվէյի ). զոր եւ արարին իսկ, եւ ետուն ըմպել զայն ՚ի տան բանտի ՚ի ժամ գիշերոյ. յորմէ վտանգեալ Թովմայի, եւ իմացեալ զկատարած իւր` թախծեալ ՚ի հովի եւ դառնացեալ քան զլեղի` սկսաւ գոչել եւ աղաղակել առ զայրոյթ սրտին. մինչեւ ՚ի ձայնէ նորա դղրդիլ բովանդակ բանտին. իսկ դահիճն հասեալ ՚ի վերայ` ճմլեաց զանդամս նորա եւ նուազեցոյց. եւ նա անդէն եհան զոգին. եւ այս եղեւ յառաջին աւուր օգոստոսի` ընդ արշալոյս կիւրակէի: Իբրեւ գիտացին տեղակալք զմեռանիլ Թովմայի` հաճեցուցին բազում դրամովք զդատաւորն, եւ առին ՚ի նմանէ գիր վկայութեամբ դահճաց, թէ իւրովի մեռաւ նա ՚ի բանտի ՚ի գիշերին յայնմիկ. զի ոչ գտանի ասեն ՚ի նմա տեղի խոցուածոց եւ գանից` կամ նշան խեղդման: Ձգեցին ապա զմարմին նորա առ դուրս բանտին . բայց ոչ թողին զոք մերձենալ ՚ի նա, եւ տանիլ առ ՚ի թաղել. այլ մնաց յայն որ եւ ՚ի հետագայ աւուր երկուշաբաթի այնպէս տարածեալ ՚ի գետնի, եւ Կարապետ մի փսիաթեայ ՚ի վերայ նորա: Զայս գործ կատարեալ սոցա` սկսան խրախութիւնս կատարել. եւ ոմանք առ ոխս սրտին կանխեալ ՚ի դուռն բանտին` ոտամբ հարկանէին զգլուխ մեռելոյն. աւասիկ ասեն գտեր` զոր ՚ի մէնջ յափշտակել կամէիր. եւ թքանէին ՚ի նա: Եւ ապա տուեալ դրամս ՚ի բանտապետն` ետուն արկանել զմարմին նորա ՚ի ծով, եւ թաւալէր նա յերեսս ջուրց, եւ ծփայր գիսաւոր գլուխ նորա ընդ ալիս ծովուն` ընդ մէջ Ղալաթիայու եւ Ըստամպօլու. եւ որք տեսանէինն` նախատակոծ առնէին զհայս, եւ խօսէին զայնպիսի բանս` զորս ոչ տանին լսելիք: Յետ այսորիկ մատուցին աղերս առ Սինան փաշայ ազգականք Մելտոն աբեղային` հանել զնա ՚ի բանտէ. զի ոչ գոյ ասեն նորա յանցանք. իսկ տեղակալք խափանեցին զայն կաշառօք. զի մի ' ելեալ վրէժխնդիր լիցի մահուն Թովմայի` որում եւ ականատեսն էր:
       դ. Եհաս զկնի սակաւ աւուրց եւ Մարտիրոս վարդապետ ՚ի Կաֆայէ. եւ իմացեալ որ ինչ գործեցաւն` լուռ եղեւ. մանաւանդ թէ անփոյթ լեալ զայնմանէ` խնդրէր հնարս վասն իրացն Երուսաղէմի. էառ ընդ իւր քանի մի արս ՚ի Հայոց, եւ գնաց ընդ առաջ Քեօփրիւլիւ եպարքոսին` որ դարձեալ գայր ՚ի պատերազմէ Մաճառաց ընդ ճանապարհ Պելրղատու. եւ մատուցեալ առ նա գիր աղաչանաց յիւրմէ եւ ՚ի թաթարխանէն` աղաչէր վասն տեղւոյն Սուրբ Յակոբայ, զոր առին յոյնք: Իսկ եպարքոսն զայրագին դիմօք սաստեալ նմա եւ որոց ընդ նմա` ասէ. եւ աստ եւս եկեալ գտիք զիս խռովարա'րք դուք. յորոյ ՚ի բանիցն զահի հարեալ նոցա ` հազիւ ուրեմն զերծուցին զանձինս, եւ դարձան տրտմութեամբ յետս:
       Իբրեւ եհաս եպարքոսն մօտ ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի հոկտեմբերի 14. Աստուածատուր Թլթլ երէց` զոր յիշեցաք ՚ի վերոյ, միաբանեաց ընդ իւր զոմանս յերիցանց եւ յաշխարհականաց ՚ի վիճակէ եկեղեցւոյ Սրբոյն Սարգսի, որք կոչեցան յանուն նորա Թլթլեանք. եւ յորդորեաց զնոսա խնդրել զվրէժ մահու Թովմայի: Գնացին սոքա յոտս եպարքոսին, եւ մատուցին գիր ամբաստանութեան` եւ ասեն. ոմանք ՚ի մէնջ` արք թուով քսան եւ չորս` ընդդէմ կացեալ անարգեցին զհրաման տէրութեանդ, եւ ոչ ընկալան զԹովմա պատրիարգն` զոր դու հաստատեցեր յիշխանութեան. եւ ամենայն ոգւով հակառակեալ նմա` դառն մահուամբ բարձին զնա ՚ի միջոյ. եւ զոր ինչ ծախեցին վասն կաշառաց. այժմ պահանջեն ՚ի մէնջ եւ յամենայն ժողովրդոց. եւ արդ` դու ինքն դա'տ արա, եւ գթա ' ՚ի մեզ եւ ՚ի ստրուկսդ` որք աղօթօղ են ընդ մեզ վասն քո եւ վասն կենաց թագաւորի. յաւելին եւս խնդրել, զի ելցէ ՚ի բանտէ Մելտոն աբեղայն: Զայս լուեալ եպարքոսին, եւ ստուգեալ զիրսն` վառեցաւ ՚ի սրտմտութիւն բարկութեան. եւ դարձուցեալ յետս ղԹլթլեանս` ասէ. գնացէ'ք դուք այժմ, եւ ես հոգացայց վասն իրացդ. եւ հրաման ետ արձակել նաեւ զՄելտոն:
       Իսկ Ռուհիջան եւ այլք ոմանք յերեւելեաց` անձինք ութն, որք էին ՚ի թուոյ տեղակալաց եւ թշնամի Թովմայի, չեւեւս լուեալ ինչ զգործոց ամբաստանութեան Թլթլեանց` գնացին բազում ընծայիւք յողջոյն եպարքոսի` ՚ի տեղին կոչեցեալ Չէքմէճէ. եւ յիշատակեալ առաջի նորա` թէ վախճանեցաւ պատրիարգ մեր` պէսպէս բանիւք սկսան պատրուակել զանցս Թովմայի, եւ ՚ի չքմեղս լինել: Բայց եպարքոսն առաւել եւս զայրացեալ ՚ի վերայ նոցա` անդէն հրաման ետ ունիլ զնոսա, եւ դնել ՚ի գուբ մահապարտաց: Զայն իբրեւ լուան Թլթլեանք, ուրախացեալ յանձինս` վստահացան այլ եւս համարձակութեամբ ընդդէմ զինիլ թշնամեաց Թովմայի. առին ընդ իւրեանս զՄելտոն աբեղայ. եւ գնացեալ վերստին առ եպարքոսն միանգամ եւ երկիցս` մատուցին դարձեալ գիր ամբաստանութեան, եւ սաստկացուցին զչարիս տեղակալացն եւ համախոհից նոցա:
       Եւ հրաման առեալ յեպարքոսէ ըմբռնել զամենեսին զնոսա` շրջէին խնդրակօք զհետ նոցա. եւ զի նոքա թաքեան եւ փախեան, ձեռն արկին Թլթլեանք ըմբռնել զծանօթս նոցին. եւ առեալ ՚ի նոցանէ բազում կաշառս յետոյ ուրեմն արձակեցին զնոսա: Եւ յայնմ հետէ իւրեանց գործ ստացեալ զայս ՚ի գիշերի եւ ՚ի տունջեան ՚ի նոյն լինէին հետամուտ` ո'չ այնչափ վասն զարեանն Թովմայի խնդրելոյ զվրէժ, որչափ վասն շահու անձանց` եւս եւ վասն կորստեան եւ մահու տեղակալացն: Եւ յայս իսկ ստէպ ստէպ կանխէին առ եպարքոսն, եւ բազմադիմի բանիւք առաջի դնէին զվնասապարտութիւն նոցա. եւ խնդրէին` մահու պարտաւոր առնել զնոսա, եւ հրապարակաւ սպանանել. այլ եպարքոսն խրատեաց զնոսա զգուշութեամբ վարիլ, մինչեւ ՚ի ձեռս բերցին յանցաւորքն:
       Իսկ ութն նոքա` այսինքն են Ռուհիջան եւ ընկերք նորա, որք կային ՚ի գուբ բանտի, ՚ի ձեռն միջնորդաց անդադար աղերս մատուցեալ առ եպարքոսն` խնդրէին ազատութիւն անձանց. եւ էին նոցա պաշտպանք բազումք ՚ի մեծամեծաց. քանզի էին նոքա արք երեւելիք եւ ծանօթք ՚ի դրունս իշխանաց: Կոչեաց եպարքոսն զդենպետն` այն ինքն է միւֆտի, եւ զայլ օրինագէտս, եւ կամեցաւ ՚ի նոցանէ առնուլ տեղեկութիւն վասն անցիցն` զոր անցուցին հայք ընդ Թովմա վարդապետ: Նոքա ետուն պատասխանի. թէ հայք չեն ձեռնհաս անձամբ սպանանել զպատրիարգ իւրեանց. զի ոչ ծածկին այսպիսի մեծ իրք. այլ յանցանք այսր անկանի ասեն ՚ի վերայ տեղապահի եպարքոսին եւ գործակալաց նորա, որք ընկալան դրամս բազումս ՚ի Հայոց վասն սպանութեան Թովմայի:
       Հաւանեալ եպարքոսին ընդ բանս նոցա` ետ կոչել զՍինան փաշայն, եւ խօսելով ընդ նա զայրագինս` եհարց ցնա յաղագս անցից` որք անցին ընդ Թովմա: Իսկ նա ասէ. չիք իմ առեալ ինչ ՚ի Հայոց վասն կորստեան Թովմայի. այլ ինքեանք վկայեցին` թէ լրտես է նա. վասն այն եդաւ ՚ի բանտի, եւ յետ քանի մի աւուրց մեռաւ. եւ ահա ունիմ ասէ ՚ի ձեռին գիր վկայութեան ՚ի դատաւորէ` զոր առին հայք: Բայց եպարքոսն գիտելով հաւաստեաւ զիրսն` մերժեաց զնա յատենէ իւրմէ բարկութեամբ, սպառնացեալ մահու մատնեալ զնա. եւ Սինան փաշայն միջնորդ կալեալ զմեծամեծս` ետ տուգանս եպարքոսին ութսուն քսակ. եւ հազիւ զերծոյց զանձն: Նոյնպէս եւ ութն իշխանաւորք Հայոց ետուն տուգանս յիսուն քսակ. եւ հազիւ ուրեմն ՚ի ձեռն աղերսանաց դիւանադպրին ազատեցան ՚ի վտանգէ մահու, եւ ելեալ գնացին ՚ի տունս իւրեանց:
       ե. Իբրեւ լուան Թլթլեանք զելս ութիցն ՚ի բանտէ, կասկածեալ յանձինս` թէ գուցէ յաջողեսցի նոցա զօրանալ եւ նուաճել զինքեանս, զգուշացան, եւ ցիրուցան լեալ` խոյս ետուն ՚ի գիւղօրէս: Իսկ ութեքին նոքա ժողովեալ ՚ի մի զգլխաւորս հինգ եկեղեցեաց Հայոց` կարգեցին ատեան. կոչեցին նաեւ զոմանս ՚ի վիճակէ Սրբոյն Սարգսի` որ ըստ մասին այրեալ եւ քայքայեալ էր, յորմէ էին եւ Թլթլեանք. եւ խնդրէին առնել իրաւունս վասն տուգանացն` զորս կրեցին. եւ զի եղեն նաեւ այլ բազում ծանր ծախք հարիւրաւոր քսակաց եւ պարտք ՚ի դրունս մեծամեծաց ՚ի պատճառս այսոցիկ խռովութեանց , խնդրէին հաւաքել զայնս ՚ի ժողովրդենէ` ըստ խոստման իւրեանց զոր արարին: Զայս իմացեալ Թլթլեանց ցրուելոց` անդրէն եկին ՚ի մի. եւ ամբոխ արարեալ սկսան վերստին գրգռել զժողովուրդն, մանաւանդ զորս էին ՚ի վիճակէ սրբոյն Սարգսի, եւ աղաղակէին, թէ չէ ' պարտ դրամօք կցորդիլ գործոց սպանողացն Թովմայի. եւ յօրինեալ նոր գիր ըստ առաջնոյն` մատուցին առ եպարքոսն, եւ ասեն. սակաւ թուով անձինք էին սպանօղք Թովմայի, եւ այժմ զտուգանսն ՚ի ժողովրդենէս պահանջեն: Իսկ եպարքոսն հրամայեաց նոցա միաբանիլ եւ վճարել զբաժին իւրեանց. եւ ապա ՚ի բողոքել վերստին առ եպարքոսն` ձանձրացեալ նորա ՚ի նոցանէ վարեաց զնոսա յատենէ իւրմէ:
       Բայց Թլթլեանք ոչ հանդարտեալ յանձինս` չոքան առ Մահմուտ աղայ, որ էր աներորդի եպարքոսին. եւ խոստացեալ նմա երիս քսակս` աղաչեցին միջնորդ լինել առ եպարքոսն` զի ազատ լինիցին ինքեանք եւ բովանդակ վիճակ իւրեանց` այսինքն է թեմն Սրբոյն Սարգսի` ՚ի բաժնէ անտի պարտուց: Եւ եպարքոսն յանձնեաց զիրսն ՚ի դիւանադպիրն . եւ նա հրամայեաց Թլթլեանց` տալ ութն քսակս եւեթ ՚ի ռոճիկ պահակաց պօստանճոց, եւ զերծանիլ. եւ պահակքն կարգեցին արս ՚ի վերայ Թլթլեանց, եւ պահանջէին ՚ի նոցանէ զպայմանեալ քսակսն: Բայց նոքա ոչ յանձն առնուին տալ. զիջան պահակքն մինչեւ ՚ի հինգ քսակ. այլ Թլթլեանք պնդէին, թէ` եւ ոչ փող մի տամք. զի մեք չէաք ասեն կամակից մահուն Թովմայի:
       Զայս տեսեալ ժողովրդեան հինգ եկեղեցեացն` ՚ի մէջ բերին զթուղթ ամբաստանութեան` որ զԹովմայէ , եւ ցուցին թէ գոյ ՚ի նմա եւ անուն երիցու միոյ ՚ի Սուրբ Սարգսէ` եւս եւ անուն աշխարհական իշխանաւորի միոյ այնր թեմի. եւ երկոքին նոքա իբր ՚ի դիմաց բովանդակ ժողովրդոց վիճակի իւրեանց ստորագրեալ էին յայն գիր. ուրեմն եւ դուք ասեն պարտիք վճարել ինչ: Իսկ Թլթլեանք ասեն. նոքա տուժեսցին` որք ստորագրեցինն. մեզ չէ ' փոյթ: Եւ զօրանայր օր ըստ օրէ կռիւ նոցա. որոյ վասն երթային եւ գային ստէպ առ մեծամեծս այլազգեաց. եւ զի մեկնեցաւ յաւուրսն յայնոսիկ եպարքոսն ՚ի քաղաքէ անտի, տեղապահ նորա եւ դատաւորն մեծ ոչ կարացին խաղաղել զայն աղմուկ. զի Թլթլեանք յիւրեանց կողմն ցուցանելով լինել զեպարքոսն` բողոք բառնային սպասել մինչեւ ՚ի գալուստ նորա:
       Եւ զի յայսմ ամենայնի բազում դրամս վատնէին եւ ինքեանք Թլթլեանք, ձեռն արկին յայլ իմն անկարգութիւն. իբր զի որովհետեւ այրեալ էր եկեղեցի իւրեանց ըստ մասին, որոյ վասն եւ սակաւ ժողովուրդք գային անդր, խօսեցան ընդ պահակս պօստանճոց, եւ բանիւք նոցա առին յիւրեանս զօրականս. եւ նստեալ ՚ի ժամատան աւերեալ եկեղեցւոյն` ձեռամբ նոցա բռնի ածէին անդր զժողովուրդն. եւ առեալ դրամս ՚ի նոցանէ ծախէին ՚ի պէտս անձանց իւրեանց եւ ՚ի ռոճիկ զօրականաց: Եւ երբեմն գիշերայն եւս ՚ի վերայ հասեալ ՚ի տունս տունս` իբր արքունի հրամանաւ, քարշէին արտաքս զարս անպարտս` եւ գանիւք խոշտանգեալ առնուին ՚ի նոցանէ զոր ինչ եւ կամէին. եւ ապա ձեռն արկեալ ՚ի պղնձեղէն անօթս եւ յայլ սպասս եկեղեցւոյն, եւ վաճառեալ զայնս` ըստ մասին կերան, եւ ըստ մասին ետուն պօստանճոց ՚ի վճարումն պահանջեալ սակին: Եւ ինքեանք այնուհետեւ ատելի լեալ յաչս ժողովրդոց` յամենեցուն անարգեալ լինէին, եւ ոչ ոք հաղորդէր ընդ նոսա. որով եւ փոքր մի սկսան նկուն լինել. թէպէտ եւ ոչ դադարէին ՚ի նիւթելոյ ՚ի ծածուկ զնենգութիւն: