Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Փոքր մի դադարեալ աշխարհն Հայոց յերեսաց զօրացն Ջալալադինայ` մատնեցաւ յայլ թշուառութիւն հարուածոց. քանզի մեծ խանն Թաթարաց Ուխաթա կամ Հոքաթախան որդի Ճինկիզխանին, որ եւ ղայան կոչի ՚ի Հայոց եւ յԱսորւոց, յետ տիրելոյ ամս իբր հինգ ` ժողովեալ զանհամար բազմութիւն յազգէ մուղալից եւ այլոց թաթարաց` արձակեաց զնոսա խաղալ յԱղուանս եւ ՚ի Վիրս եւ ՚ի Հայաստան եւ անդր եւս` հանդերձ կանամբք եւ որդւովք նոցին, եւ տիրել այնց աշխարհաց: Եւ կարգեաց ՚ի վերայ ամենայնի սոցա գլուխ զնախարար ոմն Չարմա կամ Չորմա անուն. որ եւ Չորմա խան կամ Չարմաղան կոչեցաւ. եւ յետ նորա երկու եւս գլխաւոր նուինք այսինքն իշխանք, Բենալ նուին, եւ Մուլար նուին. եւ այլ եւս հնգետասան իշխանք ըստ կարգի. որոց անուանք էին, Ղատաղան. Չաղադա. Դուղադա. Սոնիթա. Ջոլա. Ասութու. Բաչու. Թութու. Խութթու. Ասար կամ Ասլան. Ոգոթա. Խոյա. Խուռումջի. Խունան. եւ Ղարաբուղա: Կարգեալ զսոսա այսպէս ` ետ պատուէր, որք միանգամ կամակար հնազանդին եւ անձնատուր լինին, մի ' ինչ վնասել նոցա, այլ միայն տիրել քաղաքաց նոցին եւ առնուլ հարկս. իսկ որք ոչն հնազանդին, բնաջինջ կորուսանել զնոսա` եւ քանդել զերկիր նոցա . զի այսպիսի եդեալ էր օրէնս հայր նորա Ճինկիզ խան: բ. Հորդան տուեալ բազմութեան այսոցիկ թաթարաց հանդերձ աղխիւք իւրեանց` սեղան իբրեւ զյորձանս գարնանազայր գետոց յաշխարհն Աղուանից. եւ հարին զբանակ իւրեանց յարգաւանդահող դաշտին մեծի` որ Մուղան կոչի, ՚ի գաւառին Դառինայ կամ Դարանադաշտի եւ անդ սահմանեցին իւրեանց տեղի բնակութեան: Իսկ թէ ո'րպիսի էին կերպարանք այսոցիկ թաթարաց եւ զինչպիսի գործք, յայժմու եղելոց մա'րթ է իմանալ. բայց եդից եւս աստ քանի ինչ, զոր գրէ Կիրակոս Գանձակեցի ինքնին ականատես գոլով նոցա. էին ասէ սոքա դաժանատեսիլ եւ մեծագլուխ, եւ անմօրուս` բաց ՚ի սակաւուց. ոմանց ՚ի կզակն միայն ունելով զնոյն, եւ ոմանց ՚ի ստորին շրթունսն. աչք նոցա նեղ եւ արագատես. ունչք տափակ , եւ կարճ. մէջք բարակ. ոտք կարճ. ձայնք նոցա նուրբ եւ սուր. կեանք նոցա բազմօրեայ յոյժ: Զոր միանգամ գտանէին` ուտէին. եթէ յոլով` յոլովս. ապա թէ ինչ ոչ գտանէին, անվաստակ ժուժկալէին . հանապազորդեան կերակուր նոցա էր միս ձիոյ առանց հացի. զոր եւ անաղ եփէին. եւ ապա մանրեալ` յաղի ջուր թանային եւ ուտէին. հաւասար բաժանէին տերանց եւ ծառայից: Եթէ բերէր ինչ ոք առ նոսա յուտել կամ յըմպել , նախ բերողին տային անտի ճաշակել, եւ ապա ինքեանք մխէին ձեռն:
       Ամենեքեան ունէին զնշան խարանաց ՚ի մարմնի իւրեանց (այսինքն զտամղայ ). եւ եթէ ոք յայլոց ազգաց եւս առնոյր զայն նշան, համարիւր ազատ, եւ ոչինչ առնէին նմա չար . թէեւ այլակրօն ոք լինէր: Կրօնք նոցա այլատարազ իմն էին, եւ խառն. միայն զանուն Աստուծոյ յիշէին` զոր յանգէտս պատուէին: Եթէ ոք ՚ի նոցանէ մեռանէր, զկէսն այրէին, եւ զկէսն թաղէին հանդերձ զինուք եւ ամենայն ընչիւք նորին. եւ եթէ ՚ի մեծամեծաց ոք լինէր, թաղէին ընդ նմա զկենդանի ծառայս եւ ղաղախնայս նորա, զի սպասաւորեսցեն նմա. երբեմն եւս եւ զերիվարս նորա` գնալ ՚ի պատերազմ. զի ասէին սաստիկ մարտ լինել ՚ի հանդերձեալն: Յորժամ առնէին զյիշատակ ինչ մեռելոյ, պատառէին կենդանւոյն զփոր ձիոյ, եւ անտի հանէին զմիսն. եւ եփեալ ուտէին եւ ապա քերթեալ զկաշին` զփորոտիսն եւ զոսկերսն այրէին. իսկ զմորթն ցցէին ՚ի բարձր տեղւոջ: Կանայք նոցա գրեթէ առհասարակ կախարդութեան պարապէին, եւ զամենայն ինչ հմայէին. եւ գտակք նոցա ցցեալ: Խօսք նոցա թուրքի էին, որպէս եւ այժմ. ըստ որոյ` զԱստուած Թանղրը կամ Թանկրի կոչէին. զթագաւորն մելիք. զեղբայրն աղա, եւ զքոյրն աղաճի . զայրն էրէ. եւ զկինն էմէ, զծովն տանղըզ. զջուրն սու. զգինին տարասու. զգետն ուլանսու. զհացն օթմաք կամ էթմաք. զարծիւն ղուշ, զաղաւնին քօկէրճին. զոչխարն զոյնա. զգառն ղուզան. զմօրուսն սաղխալ. զերեսն իւզ. զօրէնսն եասախ. զսեաւն ղարա. եւ այլն:
       գ. Սոքա յետ ձմերելոյ ՚ի Մուղան դաշտի` նախ ասպատակ սփռեալ ՚ի սահմանս մասին Աղուանից, որ էր յայնկոյս Կուր գետոյ` տիրեցին բազում տեղեաց. կոտորեցին զբազումս . վարեցին ՚ի գերութիւն զանհամար անձինս. եւ առին աւար բազում յոյժ. եւ լցան լիացան բազում ստացուածովք. եւ բազումք ՚ի նոցանէ եւս արարին իւրեանց տունս ՚ի քաղաքսն` զորս առին:
       Եւ ՚ի յաջորդ ամի դիմեալ ՚ի վերայ Գանձակայ ` սկսան պատերազմիլ ընդ նմա ուժգին, եւ վտանգեցին զպարիսպ նորա: Քաղաքացիքն թէպէտեւ քաջութեամբ վանէին զնոսա, բայց իբրեւ տեսին` եթէ կարի սաստկացաւ պատերազմ նոցա ՚ի վերայ իւրեանց, հատին զյոյս ազատութեան անձանց: Եւ ապա հնարս փախստեան խորհելով` նախ թաղեցին զստացուածս իւրեանց զամենայն ՚ի գետին, եւ արկին հուր ՚ի տունս, զի մի ' թշնամեացն յաւարի առեալ` լիասցին ընչիւք իւրեանց. եւ ապա կործանեալ ՚ի ներքուստ զմիւս կողմն պարսպին` սկսան փախչիլ: Զայն տեսեալ թաթարաց` յարձակեցան ՚ի ներքս, եւ կոտորեցին զամենայն մնացեալ մարդ` բաց ՚ի մանկանց եւ ՚ի մանկամարդաց. եւ ապա սկսան պեղել զայրեալ տեղիսն. յորս եւ գտին ստացուած բազում յոյժ: Եւ թողեալ զքաղաքն այնպէս քանդեալ` դարձան ՚ի բանակետղ իւրեանց ՚ի Մուղան. թէպէտ եւ յետոյ վերստին շինեցաւ այն ՚ի Չարմաղանայ ըստ գրելոյ Մաղաքեայ, եւ լցաւ մարդկամբք. եւ այս եղեւ յամի Տեառն 1235 եւ ՚ի թուին Հայոց ՈՁԴ:
       դ. Իբրեւ դարձան թաթարք ՚ի ձմերոց իւրեանց, առաքեցին անտի լրտեսս յաշխարհն Վրաց, եւս եւ ՚ի մասն ինչ աշխարհին Աղուանից, եւ Մեծին Հայոց` որ յայնժամ ընդ իշխանութեամբ Վրաց էր. եւ տեղեկացան ամենայն հանգամանաց երկրին: Եւ ապա վիճակաւ բաժանեալ ՚ի մէջ իւրեանց զաշխարհսն` որոշեցան ՚ի բազում գունդս. զի ոմանք գնասցեն յայսկոյս, եւ ոմանք յայնկոյս, եւ տիրեսցեն ամենայն երկրին: Առաջնոյ գնդին էր առաջնորդ նա ինքն մեծ իշխանն Չարմաղան. եւ այլոցն այլք. այսինքն են Ղատաղան, Մուլար. Ջոլա. եղբայր Չարմաղանայ, Չաղադա. Դուղադա: Յետ կալոյ սոցա ՚ի դաշտի անդ ամիսս քսան` ելեալ անտի ամենայն աղխիւք իւրեանց` սփռեցան ՚ի վիճակեալ տեղիս. եւ իբրեւ զծով տարածեալ ընկղմեցին զամենայն քաղաքս եւ զաւանս աշխարհին Աղուանից, Վրաց եւ Հայոց. եւ իբրեւ զմարախ յոգնախուռն բազմութեամբ ծածկեցին զդաշտս եւ զլերինս, զձորս եւ զբլուրս. եւ իբրեւ զանձրեւ յորդութեամբ տեղացեալ` ողողեցին եւ ապականեցին զաշխարհն:
       Զայն տեսեալ իշխանք տեղեաց, եւ գիտացեալ` թէ ոչ կարեն զդէմ ունիլ նոցա` անձնապահ լինէին յամուրս իւրեանց. եւ բազումք յանմատոյց վայրս լերանց եւ անտառաց անկեալ թաքչէին: Սոյնպէս եւ թագուհին Վրաց Ռուզուդան գնաց եւ ամրացաւ յանառիկ ամրոցս Ուսանեթայ. քանզի երկիւղ անհնարին պաշարեաց զնա` ոչ այնչափ վասն աշխարհին իւրոյ, որչափ վասն անձինն. զի կասկածէր, թէ գուցէ յափշտակեսցեն զինքն վասն գեղեցկութեանն:
       ե. Այլ թէ քանի ' արդեօք եւ ո'րպիսի թշուառութեամբ պաշարեալ էր յայնժամ աշխարհն այն, եւ աշխարհ մեր, աղետալի իմն նկարագրէ Վանական վարդապետ, եւս եւ աշակերտ նորա Կիրակոս պատմիչ. ընդ որս եւ Մաղաքիա. որք եւ աչօք իսկ տեսեալ էին, եւ անձամբ կրեալ զանցս աղետիցն. *«Անդ էր տեսանել այնուհետեւ (ասէ Կիրակոս ) աղէտք տրտմագին, եւ աշխար ողբոց. զի երկիր ոչ թաքուցանէր զմատուցեալս, եւ ոչ վէմք եւ անտառք պահէին զապաստանեալս. ո'չ ամրագոյն շինուածք բերդից, եւ ոչ խոխոմք խորոց եւ ձորոց. այլ` ամենեքեան արտաքուստ արտաքս վարէին զղօղեալքս: Լքեալ էին անձինք արի արանց, եւ լուծեալ ձեռք կորովի աղեղնաւորաց: Թաքուցանէին զսուսերս` որք ունէին զնոսին, զի մի ' տեսեալ թշնամեացն` անողորմ սատակեսցեն զնոսա: Ձայնք ասպատակութեան նոցա հալէին զնոսա, եւ թոփիւնք կապարճից նոցա ահաբեկ առնէին զամենեսեան: Աչք իւրաքանչիւր զօրհաս իւր տեսանէր եկեալ. եւ սիրտք իւրեանց մեռանէին ՚ի ներքուստ. մանկունք խուսափէին առ ծնօղս յահէ նոցա. եւ անկանէին հանդերձ նոքօք նախ քան զընկենուլ թշնամեացն:
       Անդ էր տեսանել սուսերաց շողիւն յանխնայս կոտորելոյ նոցա զարս եւ զկանայս , զերիտասարդս եւ զմանկունս, զեպիսկոպոսս եւ զքահանայս ընդ սարկաւագունս: Մանկունք ըստնդեայք զքարի հարեալք, եւ կուսանք գեղեցիկք գերեալք եւ խայտառակեալք: Ահագին էր տեսիլ կերպարանաց նոցա, անագորոյն եւ անողորմ յոխորտք նորցին. մի եւ միոյ մօր արտասուաց ոչ ողորմէին, եւ յալիս երբէք ոչինչ գթային: ՚Ի սպանութիւնս ուրախութեամբ ընթանային իբր ՚ի գիներբուս եւ ՚ի խրախութիւնս հարսանեաց: Լցաւ երկիր ամենայն դիակամբք մեռելոց. եւ ոչ ոք էր` որ թաղէր զնոսա: Հատեալ էր արտօսր յաչաց սիրելեաց. եւ ոչ ոք իշխէր լալ զանկեալս յահէ անօրինաց: Սուգ զգեցաւ եկեղեցի, եւ բարձաւ պայծառութիւն գեղեցկութեան նորա. խափանեցան պաշտամունք նորա, եւ ոչ եւս լսիւր ՚ի նմա ձայն երգոց: Իբրեւ խաւարաւ մածեալ էր ամենայն աշխարհս . եւ սիրէին մարդիկ առաւել զգիշեր քան զտիւ. եւ երկիր թափուր մնաց ՚ի բնակչաց իւրոց. եւ շրջէին ՚ի նմա օտարաց որդիք. յափշտակեցան ինչք եւ ստացուածք նոցա. եւ ժլատութիւն բարուց նոցա ոչ երբէք յագեցաւ. յուզեցան խուզեցան տունք եւ սենեակք ամենայն. ոչինչ մնաց` զոր ոչ առին. շրջէին այսր եւ անդր անդադար արագութեամբ իբրեւ զայծեմունս. եւ կեղեքէին պատառէին իբրեւ զգայլս. երիվարք նոցա ոչ վաստակէին յընթացս, եւ ոչ ինքեանք ձանձրանային ՚ի ժողովել զաւարս : Եւ այսպէս առհասարակ դառնութիւն հասուցին բազում ազգաց եւ լեզուաց. զի բաժակ բարկութեան տն էր հեղեալ յերկիր ՚ի վրէժխնդրութիւն գործոց մերոց չարաց. զի մեղաք առաջի նորա. եւ զարդար ցասումն նորա շարժեցաք. վասն այն եղեւ դիւրամուտ աշխարհս ամենայն »: Զայսպիսիս գրէ եւ Մաղաքիա աբեղայ: Զսոյն է տեսանել եւ ՚ի պատմագիրս արեւմտեայց. զի եւ յաշխարհ նոցա զեղան թաթարք, եւ գործեցին զանհնարին աղէտս, ՚ի Պաննոնիա, ՚ի Գերմանիա, եւ այլն զորոց չէ ' տեղւոյս գրել: