Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ծանուցաք փոքր ՚ի շատէ ՚ի հինգերորդ գիրս. գլուխ Խ. զելս կարգին ունիթօռաց, որք էին ազգաւ հայ` եւ վարէին լատինական ծիսիւք. որք եւ ՚ի յետնոց ճահուկք կոչէին, կամ ջահկեցիք. զի բազումք ՚ի նոցանէ բնակէին ՚ի Ջահուկ գաւառի յաշխարհին Սիւնեաց եւ ՚ի մերձակայ տեղիս. եւ գլխաւոր առաջնորդ եւ եպիսկոպոս նոցա նստէր ՚ի Նախջուան. եւ որպէս ասա'ցաք ՚ի նախայիշեալ տեղւոջ` բազում աղմուկք ծագեցան ՚ի սակս գործոց նոցա, մանաւանդ վասն մերժելոյ նոցա զամենայն կարգ եւ զպաշտամունս եկեղեցւոյն Հայոց: Այսպիսի խռովութիւնք որք գրգռէինն, երբեմն սաստկանային, եւ երբեմն զիջանէին, թէ ' ՚ի ժամանակս բարձման թագաւորութեան Հայոց, եւ թէ յետ բարձմանն յաւուրս Լանկթամուրայ` եւ անդր եւս: Արդ ՚ի բազմանալ սոցա եւ ՚ի բազմացուցանել զաշակերտս, սփռեալ քարոզէին զբանն յերկիրն Նախջուանու եւ Ջահկայ եւ Երնջակայ եւ Գողթնայ, եւս եւ ՚ի կողմանս Դավրեժու, Մարաղոյ, Սուլտանիոյ, եւ այլն: Եւ ՚ի ձեռն գրեանց` զորս թարգմանէին ՚ի լատինացւոց , ըստ նոցին վարդապետէին յամենայն տեղիս. որով էր զի օգուտ մեծ ընծայէին ազգին, եւ էր զի թշնամութեամբ վարելով` գայթակղութեան լինէին առիթ:
       Էր ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ ՚ի գաւառին Երնջակայ ՚ի վերին վանքն Ապրակունեաց վարդապետ ոմն Հայոց Սարգիս անուն. զորմէ բազում գովութեամբ խօսի ոչ միայն Թովմա Մեծոբեցի, այլ եւ Մխիթար Ապարանցի` որ էր ՚ի կարգէ ունիթօռաց, կոչելով զնա ինքն զՍարգիս *«քաջ վարդապետ եւ առաքինի` ըստ Հայոց որպիսութեանց, որոյ ոչ էր ասէ կերեալ միս կամ ըմպեալ գինի, ամենայն համանման աշակերտօք իւրովք »: Երեւելի էր ՚ի նմին ժամանակի եւ ՚ի մէջ ունիթօռաց Կարապետ վարդապետ` Ճագարակերն կոչեցեալ. եւ էին ընդ ձեռամբ նորա բազում աշակերտք, որք ուսանէին կամ դաս առնուին ՚ի նմանէ զգիրս առաքինութեանց. եւ հանապազ գրգռէին ընդ աբեղայս Հայոց ՚ի վերայ պէսպէս իրաց. եւ ոմանք ՚ի նոցանէ եդին բանս գնալ առ Սարգիս վարդապետ, եւ փորձել զնա բանիւք ՚ի գրոցն առաքինութեանց:
       Իսկ մի ոմն յաշակերտաց Սարգսի` որ անցեալ էր ՚ի կողմն ունիթօռաց` իմացեալ թէ զի'նչ ինչ ունին հարցանել ցՍարգիս, կամելով նորա անստգտանելի պահել զյարգ առաջին վարդապետին իւրոյ Սարգսի, փութացաւ եկն առ նա յառաջագոյն` բերեալ ընդ իւր զօրինակ գրոց առաքինութեանց. եւ ասէ. ահա քեզ գիրք առաքինութեանց. ընթերցի'ր յայս ինչ եւ յայն ինչ տեղի. զի կամին գալ եւ հարցանել զքեզ: Եկին ապա զկնի երկուց աւուրց երկուք ոմանք ՚ի քռնեցւոց. եւ հարցին ցնա. զի'նչ է վարդապետ սահման առաքինութեան. եւ նա ետ ուղիղ զպատասխանին. դարձեալ հարցին. զի'նչ է սահման հաւատոյ. եւ նա նոյնպէս ուղիղ պատասխանեաց. եւ նոքա զարմացեալ դարձան ՚ի տեղիս իւրեանց: Եւ ինքն Սարգիս ախորժեալ յոյժ ընդ բանս գրոց առաքինութեանց` զնոյն ընթեռնոյր յաճախ:
       Եւ ապա ՚ի լինել ընտանութեան ընդ նա եւ ընդ ունիթօռս, եկին ոմանք ՚ի նոցանէ, եւ սկսան այլեւայլ բանս ՚ի մէջ արկանել. որպէս թէ հայք չիցեն միաբան ընդ եկեղեցւոյն Հռովմայ. եւ այլն: Իսկ Սարգիս վարդապետ ետ նոցա պատասխանի, եւ ասէ. դուք ձեզէն խոստովանիք` թէ այդ Գիրք առաքինութեանց է յօրինեալ ըստ ուղիղ դաւանութեան Հռովմէական եկեղեցւոյ. եւ ահա ընթերցեալ իմ զնոյն ծագէ ՚ի ծագ` գտի ամենայն իրօք համաձայն խոստովանութեան Հայաստանեայց եկեղեցւոյ. եւ թէպէտ գիտեմ զի են ոմանք` որք չարախօսութեամբ բանսարկութիւնս առնեն, եւ կամին բաժանումն ՚ի մէջ արկանել, այլ ես ամենայն ոգւով ընդդէմ զինիմ այնպիսեաց, եւ խրատեմ զստահակս յերկոցունց կողմանց. եւ որք ընդդէմ ինչ ասեն Հռովմայեցւոց, լռեցուցանեմ զնոսա: Զայսոսիկ լուեալ ունիթօռաց` մեկնեցան անտի սիրով, այլ ոչ կատարեալ հաճութեամբ` վասն ոչ կարելոյ ձգել զՍարգիս ՚ի կողմն իւրեանց իսպառ:
       Այլ նա ինքն Սարգիս վարդապետ` որովհետեւ հաւանեալ էր յոյժ ընդ վարդապետութիւն գրոցն առաքինութեանց, սկսաւ ուսուցանել զայն, եւ դաս ասել ՚ի վերայ նորա աշակերտաց իւրոց. եւ ապա ուխտս եւ դաշինս եդ ընդ նոսա յամենայնի ջատագով լինել ճշմարտութեան ընդդէմ տգիտաց երկաքանչիւր կողմանց, եւ բառնալ ՚ի միջոյ զչարախօսութիւն ունիթօռաց` որք մերժէին զամենայն ինչ եկեղեցւոյն Հայոց, նա եւ զչարախօսութիւն եւ զգայթակղութիւն ոմանց տխմարաց ՚ի Հայոց` որք ոչ ուղիղ սրտիւ հայէին ընդ այլ այզգս քրիստոնէից. եւ ինքն գուն գործէր յամենայնի միաբան պահել զիւրսն ընդ կաթուղիկէ եկեղեցւոյ: Եւ վասն այսր իսկ յերկուց կողմանց կրէր տառապանս եւ վիշտս. զի ունիթօռք բամբասէին զնա, թէ ո'չ է կատարեալ ուղղափառ. եւ ոմանք ՚ի Հայոց. թէ նա կամի զազգ մեր ՚ի լատին դարձուցանել: Կայր յայնմ ժամանակի եւ այլ ոմն վարդապետ Հայոց համանուն նորին` Սարգիս կոչեցեալ` այր ճգնաւոր. որ բնակէր յանապատս Շամբի ձորոյն. սա լուեալ զգործս Սարգսի Ապրակունեցւոյ, հաճեցաւ յոյժ ընդ այն, եւ պատմեաց զնոյն եղբօրորդւոյ իւրում Ղուկաս վարդապետի. որ էր առաջնորդ կրօնաւորաց եղելոց ՚ի Շամբի ձոր, եւ ասէ. լուայ զի Սարգիս վարդապետ Ապրակունեցի կամի առաւել ծաղկեցուցանել զսէր միաբանութեան` որ կայ ՚ի մէջ մեր եւ Հռովմայեցւոց յաւուրց անտի սրբոյ Լուսաւորչին. եւ սանձահարէ զբանսարկուս` որ ՚ի մէջ երկուց կողմանց. եւ Ղուկաս վարդապետ եցոյց զինքն ուրախ լինել ընդ այն. եւ ՚ի տարածիլ այսր համբաւոյ` որք միանգամ բարեսէրքն էին, գուն գործէին պահել զազգն ՚ի խաղաղութեան:
       Նստէր ՚ի նոյն աւուրս ՚ի վանս Ստաթեւու Յովհաննէս վարդապետ` մականուամբ Կախիկ ասացեալ, որ էր որդի Իւանեայ իշխանի, ՚ի գեղջէն Վաղանդնոյ` որ ՚ի գաւառին Որոտնայ. ուստի եւ ասիւր Որոտնեցի. եւ էր ինքն աշակերտեալ յառաջագոյն ՚ի մանկութեան իւրում առ ոտս Եսայեայ վարժապետի Նչեցւոյ ՚ի Գայլեձոր. զորմէ խօսեցաք. գիրք Ե. երես 326. եւ այլն. եւ զի զկնի Եսայեայ անուն մեծ ունէր սա ինքն Յովհաննէս ՚ի մէջ Հայոց, ժողովեցան առ նա ՚ի վանս Ստաթեւու կամ Տաթեւու բազում աշակերտք. եւ նա վարժապետ լեալ` ուսուցանէր նոցա զվարդապետական ուսմունս , եւս եւ արտաքին գիտութիւնս: Այս Յովհաննէս Կախիկ վարդապետ` ըստ վկայելոյ Մխիթարայ Ապարանցւոյ` քաջ ճանաչէր զուղղափառութիւն եկեղեցւոյն Հռովմայեցւոց. եւ զինքն եւս միախոհ գիտելով ՚ի դաւանութեան նոցին` բազում անգամ ՚ի ծածուկ առաքէր ինչս յոլովս ՚ի պէտս ունիթօռաց. այլ աղաչէր զնոսա` զգուշութեամբ վարիլ, եւ չցուցանել զՀայս իբրեւ զբաժանեալս յեկեղեցւոյ: Սա եւս տեղեկացեալ գործոց Սարգսի Ապրակունեցւոյ, ուրախացաւ ընդ նոյն. եւ ըստ օրինակի նորա յաճախ ընթերցեալ եւ ինքն զգիրս առաքինութեանց` ուսուցանէր զայն ստէպ աշակերտաց իւրոց:
       բ. Իսկ ունիթօռք իբրեւ տեսին` թէ հայք առ հասարակ զայսպիսի ճանապարհ կալեալ` միաբանս համարին զինքեանս ընդ կաթուղիկէ եկեղեցւոյ, եւ ոչ նմանին ինքեանց ՚ի ծէսս, չոքան բազմութեամբ ՚ի վանս Ապրակունեաց առ Սարգիս վարդապետ եւ առ աշակերտս նորա. եւ սկսան բազում բանիւք խօսիլ ընդ նոսա, թէ պա'րտ էր ձեզ դառնալ ըստ ամենայնի. եւ լինել ջերմ կամ ցուրտ, եւ ո'չ զաղջ. եւ դարձեալ մի ' կաղալ յերկուս հետս. այլ ` կալ իբրեւ զմեզ կատարեալ ուղղափառ. եւ պնդէին եւս` թէ պարտ է վասն այսորիկ կրկին մկրտիլ եւ ձեռնադրիլ լատինական ծիսիւք: Եւ այնչափ արարին` մինչեւ ըստ ասելոյ Մխիթարայ Ապարանցւոյ` յանձն առին ոմանք յաշակերտաց Սարգսի միւսանգամ ըունել զմկրտութիւն եւ զքահանայութիւն. եւ միաբանեալ ընդ ունիթօռս` սկսան աստ եւ անդ քարոզել, թէ ամենայն աւանդութիւն եւ պաշտօն եկեղեցւոյն Հայոց է թիւր եւ անվաւեր. եւ ջանային եւ հնարէին ամենայն իրօք մոլորեալս ցուցանել զհայս, եւ գուն գործէին իբրեւ յանհաւատութենէ ՚ի հաւատս ածել զնոսա. եւ յաղագս այսորիկ յանկուցեալ յիւրեանս զբազումս ՚ի Հայոց` տանէին ՚ի հեռաւոր եւ յանմարդաբնակ տեղիս, եւ կրկին մկրտէին եւ ձեռնադրէին. որպէս պանծանօք իմն գրէ Մխիթար Ապարանցի մին յունիթօռաց անտի, որ էր ՚ի սմին ժամանակի, եւ էր մին յայնցանէ` որք մկրտէին կրկին. ըստ որում վկայէ եւ ինքն: Այսոցիկ այսպէս եղելոյ` բորբոքեցան առ հասարակ ամենայն վարդապետք Հայոց եւ իշխանաւորք եւ ռամիկք ընդդէմ ունիթօռաց եւ համախոհից նոցա. եւ բազումք եւս ըստ ասելոյ Թովմայի Մեծոբեցւոյ` *«ողբս ՚ի բերան առեալ անմխիթար սգով լային ». եւ չէր ուստեք հնար խաղաղութիւն գտանելոյ. թո'ղ զհարուածս արտաքին թշնամեաց եւ օտար ազգաց:
       Էր երեւելի ընդ այն աւուրս յաշխարհին Հայոց վարդապետ ոմն Մաղաքիա անուն` ճգնաւոր կոչեցեալ. որ եկեալ էր յերկրէն Ղրիմու, ՚ի տանէ մեծատանց, եւ ընչիւք ճոխ. սա աշակերտեալ առ ժամանակ մի Յովհաննու Կախիկ վարդապետի. ինքն եւս ստացեալ էր յետոյ աշակերտս. եւ ես իսկ` ասէ Մխիթար Ապարանցի` կացի առ նմա ամս իբր տասն: Այս Մաղաքիա թէպէտ եւ բարեկամութեամբ էր ընդ ունիթօռս, այլ իբրեւ ետես զայսպիսի գործս նոցա եւ զաշակերտացն Սարգսի, վառեցաւ ՚ի վրէժխնդրութիւն. եւ գնացեալ ՚ի վանս Ապրակունեաց առ Սարգիս վարդապետ` խորհուրդ արար ընդ նմա գտանել զելս իրաց, եւ պատուհասակոծ առնելով` զսպել զնոսա: Եւ զի յայնմ ժամանակի փախուցեալ էին ՚ի վանաց անտի բազումք յաշակերտաց Սարգսի` եւ միաբանեալ էին ընդ ունիթօռս, յղեաց նա ինքն Սարգիս զՄաղաքիա վարդապետ` նախ առաջին զնոսա պատուհասել: Այլ Մաղաքիա գիտելով` թէ յայս գործ դիւրաւ կարէ ձեռնտու լինել ինքեան Յովհաննէս Կախիկ` որոյ ընդ ձեռամբ կային բազում աշակերտք, եւ էր բարեկամ իշխանաւորաց, ել գնաց առ նա ՚ի վանս Ստաթեւու, եւ առեալ եբեր զնա յԱպրակունիս բազմութեամբ աշակերտաց եւ քահանայից եւ իշխանաւորաց:
       Եւ ՚ի խմբիլ սոցա անդ` արձակեցին արս յաջողս եւ զօրաւորս յամենայն կողմանս, եւ ծախեցին ինչս բազումս ՚ի դրունս այլազգեաց, ըստ Մխիթարայ` աւելի քան զհարիւր վաթսուն հազար դեկանս. եւ հազիւ ուրեմն զբռամբ ածեալ զաշակերտս Սարգսի եւ զոմանս յունիթօռաց` բերին յատեան. եւ դատեալ զնոսա հրապարակաւ` զոմանս բրածեծ արարին իբրեւ զկրկնակնունքս եւ ապստամբս յեկեղեցւոյ. զոմանց զհերս եւ զմօրուսս փետեալ անարգեցին, եւ զայլս այլով օրինակաւ չարչարեցին. եւ զբազումս ՚ի բանտ արգելին երկաթի շղթայիւք: Այլ յանցանել աւուրց ինչ` ոմանք ՚ի նոցանէ զերծեալ ՚ի կապանաց` չոքան յարեւմուտս, եւ մատուցին ծանր ծանր ամբաստանութիւնս զազգէն Հայոց առ լատինացիս. նոյնպէս եւ ունիթօռք գրեցին ՚ի Հռովմ բազում բանս վասն Հայոց: Տեղեկացեալ զայս վարդապետացն Հայոց առաւել եւս զայրացան ՚ի վերայ նոցա. եւ ՚ի ձեռս բերեալ զոմանս ՚ի նոցանէ` մատնեցին ՚ի ձեռս իշխանաց. եւ նոքա ետուն արկանել կէս մի ՚ի ջուր եռացեալ, եւ կէս մի ՚ի պղնձի տապակ ջեռուցեալ. եւ թէպէտ ընդդէմ եկաց այսմ Սարգիս վարդապետ, այլ լռեցուցին զնա իշխանք:
       գ. Յետ այսորիկ նորոգեաց Մաղաքիա զվանս Ապրակունեաց, եւ անդ հաստատեաց առաջնորդ զՅովհաննէս Կախիկ. եւ ժողովեաց ընդ ձեռամբ նորա զայլ եւս աշակերտս. եւ զգուշացոյց չտալ տեղի ունիթօռաց: Իսկ զՍարգիս վարդապետ Ապրակունեցի` որ էր այր հեզահոգի, կացոյց առաջնորդ վանիցն Աստապատու. այլ յետոյ գնաց Սարգիս ՚ի կողմանս Քաջբերունեաց յերկիրն Արճեշոյ ՚ի վանս Սուրբ Աստուածածնին` յուխտն կոչեցեալ Սուխարայ, որ եւ Խառաբաստայ ասի. եւ անդ նստեալ ՚ի յանդորրու ձեռնտուութեամբ Զաքէոսի եպիսկոպոսի գաւառին` ուսուցանէր զաշակերտս իւր: Բայց Մաղաքիա յորժամ էր ՚ի գիւղն Փորադաշտ, ՚ի թուին Հայոց ՊԼԳ. մեռաւ յանկարծամահ ՚ի ժամ կերակրոյ. եւ ել համբաւ թէ ունիթօռք դեղեալ իցեն զնա: Եւ զայս աւանդեն յերկուց կողմանց պատմիչք` այլեւայլ օրինակաւ. զի Թովմա Մեծոբեցի գրէ իբրեւ անտարակոյս` թէ դեղ մահու տուաւ Մաղաքեայ յունիթօռաց եւ ՚ի գործակցաց նոցա . զորս կոչէ Աղթարմայս: Իսկ Մխիթար Ապարանցի մին յունիթօռաց գրէ, թէ Մաղաքիա յանկարծ մեռաւ. եւ ՚ի վերայ մեր ասէ արկին զյանցանս` թէ ունիթօռք սպանին զնա թունով: Սոյնպէս եւ զայլ ամենայն նախակարգեալ անցս` միմեանց ընդդէմ աւանդեն երկոքին դոքա. բայց այսու ամենայնիւ համեմատութեամբ բանից իւրեանց յայտ յանդիման կացուցանեն զվիճակ այնր ժամանակի:
       Այլ սա ինքն Մխիթար` որ կացեալ էր յառաջնմէ առ նմին Մաղաքեայ ամս տասն հանդերձ այլովք, մեկնեալ յետոյ ՚ի նմանէ գնաց եւ եմուտ ՚ի կարգս ունիթօռաց. եւ զի էր հետամուտ ուսման եւ տեղեկութեան բազում իրաց, շրջեցաւ այսր եւ անդր ՚ի Մեծն եւ ՚ի Փոքրն Հայս. եւ յաշխարհին Վրաց եւ Յունաց. եւ գտեալ ՚ի տեղիս տեղիս զբազմութիւն հին ձեռագրաց նախնեաց մերոց` դեգերէր յընթերցումն նոցին. որ եւ յամի Տեառն 1410. եւ ՚ի թուին Հայոց ՊԾԹ. մօտ յաւուրս ծերութեան իւրոյ յօրինեաց գիրք հակաճառութեան. ուր տեսանի բազում ինչ իմաստութեամբ գրեալ. բայց եւ այլ ինչ բազում անխոհեմ եւ անզգոյշ բանիւք յօդեալ, յաւէտ ՚ի հոգւոյ ատելութեան` ընդդէմ այնոցիկ` որք ոչ էին հաւան ընդ գնացս ունիթօռաց. եւ որ եւսն է` որպէս ասացաք վերագոյնդ, գովելի իմն ցուցանելով զգործ կրկին մկրտութեան եւ ձեռնադրութեան. որ դատապարտեալ էր եւ դատապարտեալ իսկ է յընդհանուր եկեղեցւոյ:
       Է ուրեք` զի սիրով խօսի սա զՀայոց, եւ ցուցանէ զնոսա յուղիղ միտս լինել ՚ի դաւանութեան` եւ բառիւ միայն տարբերիլ. եւ բազում այն է` զի զամենայն մոլորութիւն կուտէ ՚ի վերայ նոցա. եւ յառաջ բերեալ զթշնամանասէր պատմութիւնս ստայօդս, զորս գտեալ է ՚ի գիրս ինչ Յունաց` ընդդէմ նախնի հայրապետաց Հայոց, իբրեւ ստոյգ հաւատայ նոցին. եւ ըստ այնմ սկսանի խօսիլ: Սա կոչէ զինքն ֆրա Մխիթարիչ ՚ի կարգէ ունիթօռաց` այսինքն միաբանօղ կոչեցելոց. եւ ասէ լինել ծննդեամբ յԱպարաներ կամ յԱպարներ աւանէ ՚ի կողմանցն Նախիջեւանու եւ Երնջակայ. ուստի եւ կոչի Ապարանցի կամ Ապարնեցի: Եւ որպէս սա, սոյնպէս եւ այլք ոմանք յունիթօռաց` յառաջ եւ յետոյ ` գրեցին բազում ինչ վիճաբանական ընդդէմ Հայոց. յորմէ եւ գրգռեալ ոմանք ՚ի վարդապետացն Հայոց` շարադրեցին եւ ինքեանք հակառակաբան գրուածս ընդդէմ նոցա. եւ ոչ այլազգ լինէր սոցա խաղաղիլ ընդ իրեարս. բայց եթէ ՚ի վտանգիլ աշխարհին յերեսաց հարուածոց օտար ազգաց:
       դ. Զկնի մահուն Մաղաքեայ` իբրեւ անցին ամք չորս, յերկրորդում ամի անդ գալստեան Լանկթամուրայ ՚ի հայս, մեռաւ եւ Յովհան Կախիկ Որոտնեցի ՚ի թուին Հայոց ՊԼԷ. ՚ի նաւասարդի Լ. եւ թաղեցաւ առ գերեզմանի Մաղաքեայ , թողեալ պէսպէս գրուածս եւ քարոզս եւ մեկնութիւնս. յորս ջատագով ցուցանէ զինքն ուղղափառ վարդապետութեան ՚ի հաւատոյս. եւ բերէ վկայութիւն ՚ի լատին վարդապետաց. այլ կարգէ նաեւ բանս յանդիմանութեան ընդդէմ ունիթօռաց. եւ միաբանելոց ընդ նոսա: Եղեն սուրբ բազում աշակերտք` որպէս վերագոյնդ ասացաք. յորոց մի էր եւ Գրիգոր Տաթեւացի. որոյ հայրն էր ՚ի քաղաքէն Արճիշոյ` եւ մայրն ՚ի գեղջէն Փարպայոյ. այլ ինքն ծնաւ ՚ի Վայոց ձոր: Սա քանզի էր ճոռոմ բանիւք եւ վստահ ՚ի խօսս, կարգեցաւ ՚ի տեղի վարդապետին իւրոյ ուսուցիչ եւ վարժապետ ՚ի վանս Ապրակունեաց. բայց յետոյ ելեալ անտի վասն վրդովմանց ժամանակին` շրջեցաւ յայլեւայլ տեղիս գտանել զհանգիստ. եւ ապա դարձ արարեալ` զտեղի էառ ՚ի վանս Ստաթեւու , որ եւ ասի ուխտ Տաթեւու. յորմէ կոչեցաւ Տաթեւացի: Զսմանէ ասէ Մխիթար Ապարանցին ժամանակակից եւ ականատես, թէ յառաջնմէ ՚ի կենդանութեան վարդապետին իւրոյ հաւան ցուցանէր զինքն ընդ ուղղափառութիւն մեր. այլ յետոյ դարձաւ ՚ի հակառակութիւն. եւ կամելով ամենայն ոգւով ընդդէմ զինիլ ունիթօռաց` էանց ըստ չափ, եւ գրեաց զԳիրքն հարցմանց ընդդէմ այլոց եկեղեցեաց քրիստոնէից. զոր եւ յիշատակէ աշակերտ նորա Թովմա Մեծոբեցի` յասելն թէ *«արար հարցմունս եւ գրեաց պատասխանի ընդդէմ ամենայն ազգաց »: Այլ որ ինչ աւանդի յայս գիրք սորա` բաց յայնց որք են ընդդէմ ուղղափառութեան, գտանեմք զամենայն յայլեւայլ գիրս. զի որպէս եւ ինքն վկայէ ՚ի վերջնաբանութեան, հաւաքեալ է ՚ի մի զբանս այլոց` կամ ըստ շարադրութեան` կամ ըստ մտաց . եւ ինքն եւս յաւելեալ է յիւրմէ ինչ ինչ, եւ այս յայտ է որոց բաղդատենն զգործս սորա ընդ գրուածս վարդապետացն Հայոց գրեալ յառաջ քան զնա, եւ ընդ գիրս առաքինութեանց եւ մոլութեանց. որպէս է տեսանել զայս ՚ի բազում տեղիս գրոց նորա, որպէս (էջ 450՞՞՞ ) եւ այն` որ դնի յերես տպագր. 27. ուր ՚ի խօսիլ զիրաց ինչ յարէ *«որոց ասէ պատասխանեն վարդապետք եկեղեցւոյ, եւ ես զնոցայն առեալ ասացից ». եւ դնէ բառ առ բառ հատուած մի բանից ՚ի գրոցն առաքինութեանց. սոյնպէս եւ յայլ բազում տեղիս: Գրեաց սա եւ քարոզգիրս յերկուս հատորս, հաւաքմամբ ՚ի բանից Յովհաննու Որոտնեցւոյ, եւ ՚ի լատին գրոց թարգմանելոց. արար եւ այլ քանի մի գրուածս. որոց զոմանս համարի Կլէմէս արարեալ յՈրոտնեցւոյ. որ ոչ է այնպէս: Կան եւ գրուածք ինչ այլոց ոմանց, որոց զհին օրինակս ունիմք գրել բազում ամօք յառաջ քան զժամանակս Որոտնեցւոյն եւ Տաթեւացւոյն. այլ Կլեմէս ընծայէ զայնս երբեմն Որոտնեցւոյն եւ երբեմն Տաթեւացւոյն : Իսկ ինքն Տաթեւացին մեռաւ ՚ի թուին Հայոց ՊԾԹ. կամ ըստ ոմանց ՊԿԹ: Սմա աշակերտեցաւ ամս երկու Թովմա վարդապետ միաբան վանիցն Մեծոբայ` որ ՚ի յԱրճէշ. ուստի եւ կոչի Մեծոբեցի. որ յառաջնմէ ամս իբր տասն աշակերտեալ էր Սարգսի վարդապետի Ապրակունեցւոյ:
       Իսկ նա ինքն Սարգիս վարդապետ կացեալ ուղղափառութեամբ մինչեւ ՚ի խոր ծերութիւն յերկիրն Քաջբերունւոյ ՚ի վանս Սուխարայ` որ եւ Խառաբաստայ` ՚ի յուխտն կոչեցել Սուրբ Աստուածածնի, վախճանեցաւ ՚ի թուին Հայոց ՊԾ. թողեալ բազում աշակերտս : Եւ յաջորդեաց յառաջնորդութեան այնր վանից Վարդան վարդապետ յուխտէն Հոգւոց վանաց. որ եւ նեղեալ զկնի չորից ամաց ՚ի բռնութենէ այլազգեաց, ել գնաց աշակերտօք իւրովք ՚ի գաւառն Տոսպայ. եւ անդ մեռաւ ՚ի վանս Սալնապատայ ՚ի թուին ՊԾԵ: Եւ կալաւ զտեղի նորա ՚ի Սուխարա Գրիգոր վարդապետ Խլաթեցի` մին յաշակերտաց Սարգսի` որդի առն ուրումն Ծեր կոչեցելոյ. ուստի եւ ինքն կոչի Գրիգոր Ծերենց: Սա տեսեալ թէ չիք հանգիստ ՚ի վանս Սուխարայ յերեսաց արշաւանաց թշնամեացն` գնաց իւրովքն հանդերձ յերկիրն Բզնունեաց ՚ի քաղաքն Արծկէ. եւ նստաւ ՚ի վանս Ստեփաննոսի Նախավկային` ՚ի Ցիպնայ անապատ:
       Էր սա այր ուսումնասէր` եւ անձանձրոյթ յընթերցումն գրոց. փափաքէր եւ զայլս ուսուցանել որպէս եւ ուսոյցն իսկ առ ժամանակ մի. բայց ՚ի սակս շփոթութեանց ժամանակին ոչ կարացեալ գտանել զընտիր աշակերտս` զորս խնդրէր, եկաց յետոյ յառանձնութեան ՚ի նոյն վանս Ցիպնայ. եւ պարապէր ընթերցանութեան եւ շարագրութեան: Գրեաց բազում ճառս եւ գովեստս ՚ի վերայ սրբոց. եւ ՚ի վերայ տօնից Սուրբ Աստուածածնի. յօրինեաց եւ բազում ոտանաւոր երգս եւ տաղս եւ գանձս ՚ի վերայ մարտիրոսաց եւ ՚ի վերայ տէրունական տօնից` միջակ եւ ստորին ոճով. որոց բազմաց սկզբնատառքն յօդեն զանուն նորա: Արար եւ բանս ինչ վիպասանականս, եւ զպատմութիւն վկայից նահատակելոց ՚ի ժամանակս իւր, եւ եդ Յայսմաւուրս. յաւել ՚ի նոյն Յայսմաւուրս ինչ ինչ եւ այլուստ. արար եւ խրատս ՚ի վերայ ժամակարգութեանց` անարատ եւ անխախտ պահել զաւանդեալսն ՚ի նախնեաց մերոց եւ զյօրինեալսն ՚ի Շնորհալւոյն : Սա կոչի յոմանց հռետոր. եւ զգործս սորա շփոթեն ոմանք ընդ այլոցն:
       Եւ զի եղեւ սա յոյժ տօնասէր եւ մարտիրոսասէր, եհաս եւ ինքն վկայական մահուան. քանզի ՚ի թուին Հայոց ՊՀԴ. յարձակեալ ազգ մարաց կամ քրդաց ՚ի քաղաքն Արծկէ` յետ կողոպտելոյ զայն` դիմեցին անտի յանապատն Ցիպնայ. եւ կալեալ անդ զառաջնորդ վանիցն զսա ինքն զԳրիգոր Ծերենց Խլաթեցի ՚ի հասակի ծերութեան իբր ՀԵ. կամ Ձ. ամաց, տանջեցին յոյժ վասն հաւատոյ. եւ ՚ի խոստովանիլ նորա զՔրիստոս Աստուած, եւ ՚ի խօսակցիլ ընդ Աստուծոյ, զենին զնա անդանօր իբրեւ զոչխար: Եկեալ ապա հոգեւոր հարազատն նորա Յակոբ վարդապետ` ամփոփեաց զմարմին նորին ՚ի նոյն վանս Ստեփաննոսի Նախավկային. եւ ինքն եւս մեռաւ զկնի տարւոյ միոյ յաւուր համբարձման:
       Յետ այսորիկ յանցանել երկուց եւ երից ամաց` եկին դարձեալ մարք ՚ի կողմանցն Բաղեշու յերկիրն Ռշտունեաց. եւ նահատակեցին անդ վասն հաւատոյ զմիւս ոմն Յակոբ վարդապետ Յովսանանց ասացեալ` ՚ի վանաց Անձըղնապատայ. որոյ մարմինն ամփոփեցաւ մօտ ՚ի նախկին գերեզման սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոյ: Իսկ առաջնորդն Բաղէշու Ղազար վարդապետ խոյս տուեալ յարշաւանացն մարաց` անկաւ ՚ի լեառն Սասնոյ. այլ հասեալ թշնամեաց ՚ի վերայ նորա` ասեն ցնա. դու՞ ասես` թէ Յիսուս Աստուած է. եւ նա ասէ համարձակ. այո ' ես ասեմ եւ ուսուցանեմ եւ այն` որ ոչ ասէ դաւանէ` գնայ ՚ի կորուստ յաւիտենական: Ընդ այս ցասուցեալ նոցա` անդէն հարին զնա սրով եւ սպանին: Բայց ՚ի սոցանէ երեք կամ չորս ամօք յառաջ եւ այլ ոմն վարդապետ Թովմաս անուն ՚ի Պուտլիկ վանաց աշակերտ Սիմէոնի առաջնորդին Ռշտունեաց` նետահար եղեւ յայլազգեաց եւ սպանաւ վասն հաւատոյ:
       ե. Ժամանակակից եղեւ Գրիգորի Խլաթեցւոյ եւ Առաքել վարդապետ եպիսկոպոս Սիւնեաց, որ նստէր առաջնորդութեամբ ՚ի վանս Ստաթեւու. սա արար ՚ի թուին Հայոց ՊԾԲ. գիրս ոտանաւորաց միջակ ոճով` հազար հարիւր եւ ութսուն տուն ՚ի վերայ արարչութեան եւ ՚ի վերայ տնօրէնութեանց Քրիստոսի. որ եւ ասի Ադամ գիրք. գրեաց եւ ներբողեան ոտանաւոր ՚ի վերայ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, եւ ՚ի վերայ սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոյ, եւ ՚ի վերայ Ծերենց Գրիգորի Խլաթեցւոյ. եւ զայլ ոտանաւորս ներբողականս եւ պատմականս բազում յոյժ: Կայ եւ այլ Առաքեալ վարդապետ Բաղիշեցի, որ արար ոտանաւորս եւ գանձս. զոր ոմանք նոյն համարին ընդ վերնոյն:
       Յայն աւուրս էր եւ Գէորգ վարդապետ Եզնկացի, զոր յիշեցաք ՚ի գլուխ Ա. երես 426. սա արար զլուծմունս գրոց աստուածաբանին. որ ասի` առ որս. եւս եւ քարոզս պէսպէս . գրեաց եւ խրատս առ անսխալ գործածութիւն Մաշտոցի ըստ կարգելոյ ՚ի նախնի սրբոց հարց. արար եւ զայլ պէսպէս գրուածս. սմա ընծայեն ոմանք եւ զմեկնութիւն եսայեայ. բայց այլոյ է այն. ըստ որում յիշեցաք. գիրք Է. երես 169: Սորա եղեւ աշակերտ Յակոբ վարդապետ Ղրիմեցի, որ արար զԼուծմունս կազմութեան մարդոյ, եւ զազգագրութիւն ՚ի խնդրոյ Թովմայի Մեծոբեցւոյ, եւ զՄեկնութիւն տումարի: Յորում ժամանակի եւ Յովհաննէս վարդապետ` Գոլոտենց կամ Կոլոտիկ ասացեալ` արար զՔաղուածս մեկնութեան Եսայեայ, եւ զԼուծմունս Դիոնեսիոսի: Եւ Մատթէոս վարդապետ ոմն գրեաց քարոզս յիսուն. եւ զքաղուածս ութն բանից Եւագրի. եւ զՀամառօտ մեկնութիւն չորից Աւետարանաց եւ գործոց առաքելոց. եւ բանս ինչ ՚ի վերայ վեցօրեայ արարչութեան: Նոյնպէս եւ Տիրատուր վարդապետ ոմն արար պէսպէս քարոզս եւ մեկնութիւնս:
       Էր յայն աւուրս իբր երիցագոյն քան զսոսա եւ Յովհաննէս Մեծոբեցի, այն է միաբան վանացն Մեծոբայ` որ յանուն Սուրբ Աստուածածնին, յերկրէն Արճիշոյ. սա գնացեալ յառաջնմէ առ Յովհաննէս կախիկ` եկաց առ նմա ամս ԺԲ. ուխտեաց Քրիստոսի, զի թէ հասցէ վարդապետական աստիճանի, շինեսցէ յանուն Սուրբ Աստուածածնի տաճար հրաշալի: Ետ նմա Կախիկ վարդապետ զգիրս առաքինութեանց եւ զայլ վարդապետական բանս ՚ի բերան առնուլ. զի տացէ նմա յետոյ զգաւազան. իբրեւ մեռաւ կախիկ, յայլմէ ընկալաւ Յովհաննէս զայն իշխանութիւն, եւ դարձաւ ՚ի տեղի իւր. եւ յերկրորդ ամի անդ ձեռն էարկ շինութեան եկեղեցւոյն, բայց խափանեցաւ ՚ի պատճառս վրդովման աշխարհին. մանաւանդ զի խնդրէր զքաջ ճարտարապետ ոք, եւ ոչ գտանէր յիւրում գաւառի: Եւ եղեւ յետ ամաց ինչ` լուր էառ, թէ այր ոմն Ֆարաճ անուն` ազգաւ հոռոմ` զերծեալ ՚ի գերութենէ Լանկթամուրայ` եկեալ է ՚ի Մերտին քաղաք, եւ է ճարտարապետ երեւելի. յղեաց արս եւ կոչեաց զնա. եւ ետ շինել հոյակապ եւ մեծակառոյց եկեղեցի յանուն Սուրբ Աստուածածնի. աշխատեալ ՚ի նոյն ամս եօթն, ՚ի ՊԾԱ ամէ մինչեւ ՚ի ՊԾԸ ամն. շինեաց անդ եւ վանս. եւ այս վանք եւ եկեղեցի կայ մինչեւ ցայսօր` անուամբ Սուրբ Աստուածածնի: Եւ ինքն Յովհաննէս զկնի ժամանակաց գնացեալ յաշխարհն Արարատայ` անդ մեռաւ: Սորա աշակերտ եղեւ ՚ի վերջոյ նախայիշեալ Թովմա վարդապետ Մեծոբեցի. որ նախ աշակերտեալ էր այլոց. եւ որպէս երեւի` զկնի Յովհաննու ինքն Թովմա կալաւ զառաջնորդութիւն վանացն Մեծոբայ:
       Էր ՚ի նոյն աւուրս եւ Կիրակոս վարդապետ Քաջբերունւոյ, ՚ի գեղջէ Խառաբաստայ, սնեալ ՚ի մանկութեան յԱթոռն Աղթամարայ, եւ ապա աշակերտեալ Սարգսի վարժապետի եւ Վարդանայ. եւ յետոյ ՚ի թուին Հայոց ՊԽԶ. ձեռնադրեալ քահանայ ՚ի Պետրոս եպիսկոպոսէ` յառաջնորդէ Աթոռոյն Թադէոսի առաքելոյ` գնաց ՚ի վանս Խորվիրապին, եւ բնակեցաւ անդ ամս երեսուն եւ երկու. յորմէ եւ կոչեցաւ Վիրապեցի. եւ պարապէր անդ աղօթից եւ ընթերցման գրոց սուրբ հարց եւ Աստուածաշունչ մատենից. եւ ապա առանձնացաւ յանապատն Վանաստնայ: Եւ էր սա հեզ եւ քաղցրաբարոյ, խոնարհ եւ խաղարար, խստակեաց ՚ի ճգնութեան վարս, եւ արհամարհօղ փառաց աշխարհի: Ասէ զսմանէ Թովմաս Մեծոբեցի, թէ *«՚ի ՊԽԶ. թուականէն … մինչ եւ ՚ի ՊՂ. թուականն ոչ միս էր ճաշակեալ, եւ ոչ գինի ըմպեալ եւ ոչ կիթ անասնոց կերեալ … ոչ նզովք եւ ոչ անէծք ՚ի բերանոյն ելեալ, եւ այլն »: Զայլ եւս բազմապատիկ գովութիւնս գտանեմք գրեալ զսմանէ յայլ եւ այլ յիշատակարանս մատենից, զորս երկար լինի ՚ի մէջ բերել: Սա յետ ժամանակաց ՚ի թուին Հայոց ՊՂ նստաւ կաթուղիկոս, զորմէ ունիմք գրել ՚ի գլուխ Ե: Զայս յիշատակութիւն եդեալ վասն վարդապետաց` որք էին առ ժամանակօք Լանկթիմուրայ, դարձցուք պատմել զհարուածոց` որք եղեն ՚ի ժամանակս որդւոյ Լանկթիմուրայ յայլոց ամիրայից: