Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Շնորհազարդ շառաւիղ սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ երիցս երջանիկ Ներսէս` որդի Ապիրատայ իշխանի Պահլաւունւոյ, եւ եղբայր Գրիգորի երրորդի կաթուղիկոսին Հայոց, ծաղկեցաւ ՚ի սմին դարու յեկեղեցիս Հայաստանեայց` իբրեւ դրախտ Աստուածատունկ` զարդարեալ ամենայն վայելչութեամբ բարելից արգասեաց. եւ երեւեցաւ իբր մի միայն ՚ի վարդապետս տիեզերաց` որք կային յայնմ ժամանակի յաշխարհ ամենայն, լցեալ աստուածային իմաստութեամբ եւ առատութեամբ յորդահոսան շնորհաց. զոր եւ սփռեաց ՚ի հոգեբուղխ շրթանց իւրոց յազգս արամեան Շնորհալից վարդապետութեամբ իւրով. որոյ վասն իսկ արժանաւոր կոչմամբ Շնորհալի անուն ընկալաւ. եւ այն` որպէս ասի` նաեւ ՚ի բերանոյ երկնաւոր զուարթնոյն վկայեալ. մինչեւ յիրաւի ա'նկ էր մեզ աստանօր ո'չ այնչափ զպատմութիւն գործոց նորա առաջի առնել, որչափ ներբողական ճառիւք զսքանչելի սրբութիւն եւ զիմաստութիւն նորին նկարագրել. բայց զի մի ' արտաքոյ ելցուք ընթացից գրութեանս, այլում տեղւոյ եւ ժամանակի թողումք:
       Արդ` այս երանելիս Ներսէս ծնաւ Տեառն իբր 1098. կամ 1100. եւ ՚ի թուին Հայոց ՉԽԷ. կամ ՇԽԹ. ՚ի Ծովք դղեկի ` որ էր ընդ իշխանութեամբ հօր իւրոյ. եւ անդստին ՚ի մանկութենէ սնաւ ՚ի վարս անարտութեան` խնամատարութեամբ Գրիգորի Վկայասիրի եւ Բարսղի կաթուղիկոսի. եւ մարզեալ զարգացաւ յուսումն իմաստից առ ոտս Ստեփաննոսի առաջնորդի Կարմիր վանաց ՚ի Սեաւ լերին. եւ ապա ձեռնադրեալ ՚ի քահանայութիւն եւ յեպիսկոպոսութիւն յեղբօրէ իւրմէ ՚ի Գրիգորէ կաթուղիկոսէ` բնակեցաւ ընդ նմա` նախ ՚ի Ծովք, եւ ապա ՚ի Հռոմկլայ ըստ որում յիշատակեալ եմք վերագոյնդ սակաւուք. եւ էր իբր աջոյ բազուկ հարազատին իւրոյ, եւ իբր համահաւասար գործակից նորա ՚ի խնամարկութիւն ՚ի վերայ հօտին, ոգւով չափ վաստակեալ հանապազօրեայ տքնութեամբ` ցանգ հոգալով զյառաջադիմութիւն ազգին իւրոյ յամենայն բարեզարդութիւնս. զմօտաւորս քաղցրապտուղ բանիւ բերանոյ իւրոյ զուարթացուցանելով, եւ զհեռաւորս շնորհագիր մատանցն գրութեամբ. զեկեղեցականս ՚ի զգաստութիւն յորդորելով, եւ զաշխարհիկս յուղիղ քաղաքավարութիւն. զիշխանաւորս խրատելով ցածութեամբ, եւ զաղքատս սփոփելով արգահատութեամբ. զիմաստունս յարգելով, եւ զտգէտս ՚ի գիտութիւն մարզելով. եւ ինքն սիրով ընդ ամենեսին վարելով` օրինակ բարեաց ամենեցուն գանձն ընծայէր. եւ ամենեցուն էր պատկառելի իբրեւ զհրեշտակ Աստուծոյ ՚ի վերայ երկրի: Սա դադարեցոյց եւ զմեծ խռովութիւն` որ կայր ՚ի մէջ իշխանացն Հայոց Թորոսի եւ Օշնի. որոյ առթիւ` պատահեալ եւ Ալեքսի փեսայի կայսեր` ետ նմա նամակ դաւանութեան Հայաստանեայց. յորմէ արկաւ հիմն առնելոյ զխաղաղութիւն սիրոյ եւ զմիաբանութիւն ՚ի մէջ Հայոց եւ Յունաց. զորմէ երկար տեսցես. ՚ի գլուխ ԺԶ. եւ ԺԷ:
       բ. Եւ ՚ի նոյն աւուրս Գրիգոր կաթուղիկոս Հայոց հասեալ ՚ի բարւոք ծերութիւն` յետ կալոյ յԱթոռն հայրապետական զամս ԾԳ. կամեցաւ նստուցանել ՚ի տեղի իւր զնոյն ինքն զՆերսէս Շնորհալի զհարազատն իւր. որ եւ էր յամս ծերութեան: Զայս թէպէտ եւ բազում անգամ` առաջի եդեալ էր նմա, այլ չառնոյր յանձն երանելին: Բայց սակայն ՚ի ժամանակի աստ յայսմիկ ազդեցութեամբ Հոգւոյն գիտացեալ Գրիգորի կաթուղիկոսի զմերձենալ աւուրց վախճանի իւրոյ` հրաման եհան ժողով լինել ՚ի հայրապետանոցի անդ ՚ի Հռոմկլայ յեպիսկոպոսաց եւ ՚ի վանականաց այնր նահանգի. որոց յանդիման խօսեցեալ նախ յորդորական բանս, եւ ապա գուշակեալ զմերձակայ իւր մահ` ետ նոցա հովիւ զեղբայր իւր զՆերսէս. որում ամենեքին իսկ ակն ունէին եւ փափաքեալ տենչային:
       Եւ նա թէպէտ եւ բազում իրօք ջանացաւ հրաժարիլ, զի կամէր առանձնութեան պարապիլ, այլ չեղեւ հնար. զի ժողովեալքն ամենայն ստիպեցին զնա` յանձն առնուլ զաստուածայինն զայն գործ յառաւել օգուտ բովանդակ ազգին: Եւ անդէն իսկ յարուցեալ Գրիգոր կաթուղիկոս` էօծ զնա, եւ զգեցոյց նմա զզգեստ կարգի սրբութեանն, եւ զքօղ կաթուղիկոսական արկ ՚ի գլուխ նորա. եւ նստուցեալ զնա յԱթոռ իւր` ետ ՚ի ձեռս զգաւազանն հայրապետական, եւ երկիրեպագ նմա իբրեւ կաթուղիկոսի: Կանգնեալ յայնժամ Ներսեսի յատենի անդ, եւ բացեալ զհոգիաբուղխ բերան իւր` սկսաւ ատենաբանել անդէն, եւ խօսիլ զիմաստալից բանս. յորում եւ յայտ յանդիման երեւեցոյց, թէ քանի Աստուածաշնորհ իմաստութեամբ զարդարեալ էր հոգի նորա: Եւ յետ արձակման ժողովոյն իբրեւ անցին ամիսք երեք, փոխեցաւ յաստեացս երանելին Գրիգոր յամի Տեառն 1166. եւ ՚ի թուականութեան Հայոց. ՈԺԵ. կամ ՈԺԴ. եւ թաղեցաւ անդ ՚ի Հռոմկլայ ՚ի շիրմին` զոր պատրաստեալ էր նորա յառաջագոյն:
       Եւ այնուհետեւ գլխովին տուեալ զանձն ՚ի հոգ եկեղեցեաց Շնորհալին Ներսէս` առաւել եւս փոյթ կալաւ ամենայն ջանիւք խնամել զժողովուրդ իւր: Եւ զի յայնմ ժամանակի ազգ մեր ըստ այժմուս վիճակի ցրուեալ էին ՚ի զանազան կողմանս աշխարհի, ՚ի Մեծն եւ ՚ի Փոքր Հայս, ՚ի Յունաստան, ՚ի Պարսկաստան, ՚ի Վիրս, յԱղուանս, յԵգիպտոս, ՚ի կղզիս եւ յայլ սահմանս, ոչ կարելով երանելւոյն յամենայնի զհոգեւորական խնամս անձամբ անձին տարածել առ նոսա, ՚ի բազում տեղիս առաքէր զանձինս ընտիրս ՚ի քարոզութիւն: Եւ այսու եւս ոչ շատացեալ` անդէն իսկ ՚ի սկզբան կաթուղիկոսութեան իւրոյ խորհրդակցութեամբ եպիսկոպոսաց իւրոց յօրինեաց եւ յղեաց կոնդակ մի մեծ` այսինքն է` ընդարձակ թուղթ ընդհանրական` առ ամենայն ժողովուրդս իւր, լի երկնային իմաստութեամբ. յորում յետ ծանուցանելոյ զվախճան եղբօր իւրոյ, եւ զյաջորդել իւր յԱթոռն, եւ զկնի յայտ առնելոյ զպարտս կաթուղիկոսական իշխանութեան հսկելոյ ՚ի վերայ հօտին առաջի դնէ զբան ուղղափառ հաւատոյ. եւ ապա խրատս հոգեշահս սքանչելի եւ երկար վարդապետութեամբ` յորոշ որոշ գլուխս. նախ` առ կրօնաւորս, զօրս նմանեցուցանէ աստեղաց երկնից. երկրորդ` առ առաջնորդս վանորէից, զորս նմանեցուցանէ աչաց. երրորդ` առ եպիսկոպոսունս, զորս նմանեցուցանէ գլխոյ, դիտի, անտեսի, եւ այլն. չորրորդ` առ քահանայս, զորս նմանեցուցանէ ծնողաց. հինգերորդ` առ իշխանս. վեցերորդ` առ զինուորս. եօթներորդ` առ քաղաքականս. ութերորդ` առ երկրագործս եւ առ ամենայն ժողովրդականս. իններորդ` առ ազգս կանանց. ըստ իւրաքանչիւր անձանց վիճակի յորդորելով զամենեսին ՚ի բարին, յանդիմանելով միանգամայն եւ զանկարգութիւնս ոմանց: Գրեաց եւ առ այլ առանձին մարդիկ` առ եկեղեցականս եւ աշխարհականս բազում թուղթս լի հանճարով. որպէս յայտ է ընթերցողաց. թո'ղ զայն իմաստալից թուղթս` զորս գրեաց առ Կիռ Մանուէլ կայսր Յունաց եւ առ Միքայէլ պատրիարգ նոցա. զորոց ունիմք խօսիլ. ՚ի գլուխ ԺԶ:
       Ձեռն էարկ երանելիս դիտել եւ զննել զգուշաւոր արթնութեամբ եւ զամենայն որպիսութիւն վիճակի Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, եւ պայծառացուցանել ազգի ազգի բարեկարգութեամբք. եւ որչափ ինչ խանգարմունս ետես մուծեալ յանզգաստից եւ ՚ի տգիտաց, ՚ի բաց վտարեաց ըստ ձեռնհաս գոլոյ. եւ զի մտեալ էին ուրեք ուրեք նաեւ այլ նորանոր սովորութիւնք ՚ի ժամանակաց անտի աւերութեան եւ սրածութեան աշխարհին, զամենայն փոյթ կալաւ ուղղել, եւ զթերին լնուլ, եւ զամենայն ինչ վերածել յառաջին բարեզարդութիւն: Ետ բերել եւ զհին օրինակ ժամակարգութեան ՚ի հռչակաւոր ուխտէն Մաքենեաց, եւ յանապատէն Թէղենեաց, եւ յայլոց երեւելի վանորէից Մեծին Հայոց. եւ համեմատութեամբ իրերաց ՚ի կարգի եդեալ` առաւել եւս ըստ պատշաճի յօրինեաց զայն, որ եւ գտանի յատենական ժամագիրս ՚ի սկզբան կամ ՚ի վերջոյ: Յաւել եւ զպէսպէս ընթերցուածս ՚ի ժամերգութեան եւ յայլ պաշտամունս եկեղեցւոյ` մանաւանդ աւագ ուրբաթու եւ Հոգեգալստեան. եւ ճոխացուցեալ զարդարեաց զամենայն: Եւ որպէս գրէ Մխիթար կաթուղիկոս ՚ի թուղթն առ Հռովմայեցիս, մինչեւ յաւուրս Շնորհալւոյն` յաւէտ ըստ կարգի յունաց կատարէին հայք զօծումն քահանայութեան եւ եպիսկոպոսութեան. իսկ Շնորհալին առեալ ինչ ինչ ՚ի լատինացւոց` առաւել ըստ նոցա յարմարեաց. էառ ընտրանօք եւ յայլոց եկեղեցեաց քանի մի կարգաւորութիւնս. եւ զամենայն վայելչութիւն նախնի եկեղեցւոյն Հայոց շքեղ եւ պանծալի ընծայեցոյց:
       Եւ զի ունէր զաստուածատուր ձիրս ՚ի յօրինուածս չափաբերական եւ երաժշտական երգոց, ՚ի գործ եդեալ զնոյն ըստ իւրումն անհամեմատ եւ հոգիազարդ հանճարոյ` յօրինեաց զայլ եւս բազում երգս սքանչելարուեստ շարականաց, եւ քաղցր մեղեդեաց, տաղից եւ գանձուց ՚ի պայծառութիւն եկեղեցւոյ. յոր վայելեմք մինչեւ ցայսօր. եւ ՚ի յոմանս այսպիսի երգոց կարգեաց ՚ի սկզբնատառսն զանունդ` Ներսէս. եւ յայլ բազումս զկարգ այբուբենից. որպէս եւ յայտ է ամենեցուն: Շարադրեաց եւ ճառս բազումս եթէ արձակ բանիւ եւ եթէ ոտանաւոր ՚ի խորհուրդ տէրունական տօնից, եւ ներբողանի ՚ի վերայ հայրապետաց եւ ճգնաւորաց եւ մարտիրոսաց. որպէս եւ այլ ներբող ոտանաւոր ՚ի վերայ հրեշտակաց:
       Բաց ՚ի սոցունց յերիւրեաց եւ ազգի ազգի գիրս եւ ճառս ոտանաւորաց ՚ի վերայ պէսպէս իրաց. զորոց զբազումս յօրինեալ էր յառաջ քան զկաթուղիկոսութիւն իւր. որպէս զոտանաւորս վիպասանութեանց, զոր արար ՚ի վաղուց հետէ ՚ի ժամանակս քահանայութեան ՚ի թուին Հայոց ՇՀ. ըստ նշանակելոյ իւրոյ անդանօր ՚ի վերջոյ. եւ զՈղբսն Եդեսիոյ արար ՚ի խնդրոյ Ապիրատայ. որպէս եւ յիշեցաք այլուր: Իսկ զհրաշալի գիրսն` որ կոչի Յիսուս Որդի, արար ՚ի թուին Հայոց Ո. եւ ՈԱ. յաւուրս եպիսկոպոսութեան իւրոյ: Յորում ժամանակի արար եւ զօգտաւէտ եւ զմարգարտաշար զայն աղօթս, որ սկսանի. *«Հաւատով խոստովանիմ », ՚ի քսանեւչորս տունս տրոհեալ` ըստ թուոյ ժամուց տունջեան եւ գիշերոյ, եւ ըստ համարոյ տառից մարգարէից. որպէս եւ ինքն իսկ ծանուցանէ ՚ի յիշատակարանս հին ձեռագրաց. եւ ասէ թէ պարզ եւ յստակ բանիւ գրեցի, զի ամենայն ժողովրդեան դիւրահաս լիցի եւ պիտանացու: Գրեաց եւ զխորհրդաւոր առակս եւ առեղծանելիս ախորժալուրս` ՚ի պէտս ժողովրդականաց. զի փոխանակ ՚ի դատարկաբանութիւն եւ ՚ի բամբասանս վատնելոյ զժամ զրուցաց` իմաստուն ասացուածս ՚ի մէջ առցեն: Եւ այնչափ ինչ արար երանելիս բանիւ եւ գրով ՚ի շահ եւ յօգուտ տանս Հայոց. եւ այնչափ երախտիս եւ յաւերժական օրհնութեան արժանի յիշատակ եթող ազգիս մերում, զորս չէ ' հնար ընդ գրով արկանել:
       գ. Եւ ՚ի հնչել համբաւոյ իմաստութեան Շնորհալւոյն ընդ ամենայն տեղիս` եթէ յեպիսկոպոսութեան նորա եւ եթէ ՚ի կաթուղիկոսութեան, բազումք բազում ինչ յանձն առնէին նմա` գրով ծանուցանել ինքեանց, եւ տալ զբացատրութիւն այլեւայլ իրաց. եւ նա շնորհագիր մատամբքն անձանձրոյթ վաստակեալ` հաճեցուցանէր զամենեսին: Աղաչեաց զե'րանելին մի ոմն յերեւելի վարդապետաց Հայոց ՚ի ծերունեաց Վարդան անուն ՚ի վանաց Հաղբատայ` մեկնել զճառ խաչին զարարեալն ՚ի Դաւթայ Անյաղթէ, այն է ճառն *«Բարձրացուցէ'ք ». եւ նա յօրինեաց զայն ըստ իւրումն իմաստութեան. զոր ընթերցեալ Վարդանայ վարդապետի` ուրախ եղեւ յոյժ. եւ սա ինքն Վարդան յետ սակաւուց վախճանեալ` թաղեցաւ անդէն ՚ի վանս Հաղբատայ. եւ այս աւանդի ՚ի յիշատակարանի միում այնր մեկնութեան ՚ի հին ձեռագրի, որ գրեալ է ՚ի թուին Հայոց ՈԾԶ. ՚ի վանս Սանահնի` յետ երեսուն եւ չորս ամաց փոխման Շնորհալւոյն:
       Եւ այլ ոմն ՚ի վարդապետաց Հայոց աղաչեաց զՇնորհալին` գրել զմեկնութիւն ճառին, որ ասի` ամենայն չար տանջելի, արարեալ ընդդէմ մոլորութեան մանիքեցւոց եւ պիւռհոնացւոց. եւ նա կատարեաց զխնդրեալն. եւ այս մեկնութիւն կայ տպագրեալ ՚ի վախճան գրոցն սահմանաց Դաւթի Անյաղթի: Ուր թէպէտ այն բանք մեկնեալք ՚ի Շնորհալւոյն, որք եւ ասին տասն պատճառք, ընծային Դաւթի Անյաղթի, սակայն թարգմանեալ են նոքին ՚ի գրոց Գրիգորի Նիւսացւոյ, որպէս երեւի ՚ի գործս նորին Նիւսացւոյ. յերես 403: Կան եւ բանք ինչ Շնորհալւոյն ՚ի քերթողական գիրս ՚ի մեկնութիւն քանի մի բանից Դաւթի Անյաղթի. եւ որպէս ցուցանէ Լամբրոնացին, գրեաց նա զայլ եւս պէսպէս պիտառնութիւնս ՚ի վերայ իմաստասիրական նիւթոց:
       Ունէր ընտանութիւն մեծ ընդ Շնորհալւոյն եւ Գէորգ վարդապետ առաջնորդ ուխտին Հաղբատայ` այր անուանի սրբութեամբ եւ իմաստութեամբ. եւ եղեւ թղթակցութիւն բազում ՚ի միջի առ միմեանս: Սա աղաչեաց զՇնորհալին ՚ի ձեռն գրոյ, զի հետամուտ լիցի գտանել զհին պատմութիւն վարուց սրբոյն Սարգսի զօրավարի. եւ նորա գտեալ զայն ՚ի բարբառ Ասորւոց` ետ թարգմանել ՚ի ձեռն քահանայի միոյ Ասորւոյ` որ կոչիւր Միխայէլ, եւ էր փոքր ինչ տեղեակ Հայոց լեզուի. զոր եւ ուղղագրեաց նա ինքն Շնորհալին ըստ վայելչութեան հայկական ոճոյ` ՚ի թուին Հայոց ՈԵ. ՚ի ժամանակս եպիսկոպոսութեան իւրոյ. որպէս եւ աւանդի ՚ի յիշատակարանի նորա. զորոյ զհին օրինակն ունիմք առ մեզ` գրեալ ՚ի Հռոմկլայ ՚ի թուին Հայոց ՈԽԷ. զկնի քսան եւ հինգ ամաց վախճանի Շնորհալւոյն: Յայսմ օրինակի` որ երեւի գաղափարեալ ՚ի բուն ձեռագրէ Շնորհալւոյն , ՚ի սկզբան անդ կայ գրեալ եւ մեկնութիւն ինչ թղթոց կաթուղիկեայց` համառօտ ոճով` հատընտիր հաւաքեալ ՚ի բանից վարդապետացն Յունաց եւ Ասորւոց, յանուանէ յիշատակելով: Այլ թէ ո'վ ոք իցէ յօրինօղ եւ հաւաքօղ այսր մեկնութեան, ոչ ինչ յիշատակի անդ. իսկ ՚ի միում օրինակի` որ գրեալ է զկնի ժամանակաց ՚ի թուին Հայոց ՉՁԴ. յԱրտազ գաւառի ՚ի վանս Թադէի, ասէ օրինակօղն ՚ի վախճանի` թէ զայն արարեալ իցէ նա ինքն Ներսէս Շնորհալին. եւ զայդ թուի մակաբերութեամբ ասացեալ. ապա թէ ոչ` ՚ի պէսպէս նշանաց յայտ է` թէ ոչ է նորա. այլ գուցէ զօրինակն ինչ նորին գրեալ եւ թողեալ իցէ Շնորհալին ՚ի Հռոմկլայ:
       դ. Յետ ամենայն գործոց իւրոց սկիզբն արար սա ինքն երանելիս յաւուրս կաթուղիկոսութեան իւրոյ յօրինել զմեկնութիւն Աւետարանին Մատթէոսի. եւ հասոյց մինչեւ ցայն տեղի` ուր ասի, *«Մի ' համարիք` եթէ եկի լուծանել զօրէնս եւ այլն ». այլ ՚ի կանխել մահուն` չկարաց աւարտել. որպէս գրէ Կարապետ վարդապետ ՚ի յիշատակարանս Սարգսի, եւ այլք. զոր յետ ժամանակաց լրացոյց Յովհան Ծործորեցի: Յօրինեալ է Շնորհալւոյն եւ զգիրս ճգնողական վարուց ՚ի քահանայութեան իւրում, եւս եւ այլ բազում գրուածս. որոց սակաւք գտանին այժմ: Այլ այնչափ քաղցր են բանք երանելւոյս յամենայն ՚ի գրութիւնս իւր, եւ այնպիսի իմաստիւք եւ կարգաւ յօրինեալ, միանգամայն եւ հեզահամբոյր եւ անդորրամիտ ոգւով, մինչեւ պատկառիլ ընթերցողին, եւ վկայել` եթէ Հոգի Սուրբ է` որ խօսի ՚ի բերանոյ նորա. եւ ոչ իսկ յագի ոք բնաւ յընթերցանութենէ բանից նորին: Յորոյ ՚ի հոգեշնորհ վարդապետութեանն եւ ՚ի սքանչելի կենցաղավարութեան առընթեր վայելեալ Ներսէս Լամբրոնացի` որդի դստեր Շահանայ զօրավարի եղբօր նորին Շնորհալւոյ, բազմօք նկարագրէ զպէսպէս ձիրս աստուածապարգեւ շնորհաց նորուն` յոտանաւոր ներբողեանն, զոր արար ՚ի վերայ նորա: Գրէ անդէն եւ բազում ինչ ՚ի վերայ անխոնջ տքնութեանց եւ վաստակոց երանելւոյն, ՚ի վերայ ընդ երկար աղօթից եւ մշտահոս արտասուաց նորա, ՚ի վերայ խստակրօն ճգնութեանց եւ պահացողութեանց նորա, ՚ի վերայ անձանձրոյթ ընթերցողութեան եւ առանձնական մտածութեանց նորա. այլեւ ՚ի վերայ աղքատասիրութեան եւ խնամածութեան տնանկաց` որբոց եւ այրեաց, բանտարկելոց եւ գերեաց, եւ ամենայն կարօտելոց:
       Կային յայնմ ժամանակի ՚ի Սամոստիա քաղաքի եւ յայլ տեղիս եւս արեւորդի անուանեալ հայք , որք մնացեալ էին ՚ի հեթանոսական պաշտամունս յաւուրց անտի սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին` խառն ընդ այլազգիս: Սոքա ՚ի ճանաչումն եկեալ մոլորութեան իւրեանց ՚ի ժամանակս Շնորհալւոյն` աղաչեցին զԹորոս քորեպիսկոպոս Սամոստիոյ` ընդունիլ զնոսա ՚ի ճշմարիտ հաւատս. եւ նա գրեաց առ Շնորհալին` հարցանել, թէ զի'նչ պարտ իցէ առնել վասն նոցա. որոյ վասն իսկ եւ ոմանք յարեւորդեաց անտի եկեալ առաջի հայրապետին` խնդրէին ՚ի նմանէ` ցուցանել ինքեանց զճանապարհ փրկութեան: Եւ Շնորհալին գրեաց թուղթ առ Թորոս քորեպիսկոպոս եւ առ որս ընդ նմա, եւ եդ առաջի` զոր միանգամ արժան էր առնել վասն ընդունելոյ զնոսա ՚ի հօտ ոչխարացն Քրիստոսի: Եւ այնպէս` մկրտեալ նոցա, եւ ուսեալ զբանս հաւատոյ` հաստատեցան ՚ի ճշմարիտ աստուածագիտութեան. եւ առ սակաւ սակաւ իսպառ անհետ եղեւ այն մոլորութիւն արեւորդեաց:
       ե. Յաւուրսն յայնոսիկ նահատակեցաւ Յովսէփ ոմն պատանի` նոր վկայ անուանեալ, որ էր ՚ի Պարսից` ՚ի գաւառէն Դունայ, ՚ի գեղջէն` որ կոչիւր Նորաշէնք: Սա ՚ի մանկութեան անդ հաճեալ ընդ վարս քրիստոնէից` ստէպ գնայր ՚ի տունս նոցա. եւ լուեալ զերգս եւ զպաշտամունս նոցին` յարեցաւ ՚ի նոսա, եւ մկրտեցաւ: Զայն իմացեալ հօր նորա` բարկացաւ յոյժ. յորմէ զանգիտեալ նորա` ել գաղտ ՚ի տանէ, եւ գնաց ՚ի Վանորայս. եւ զգեցեալ զձեւ կրօնաւորական` շրջէր ուխտագնացութեամբ՚ի Սուրբ Տեղիս: Եւ ՚ի գնալն յԵրուսաղէմ եկն ՚ի Հռոմկլայ առ Ներսէս Շնորհալին. որ եւ քաջալերեալ զօրացոյց զնա ՚ի սուրբ հաւատս, եւ ասէ ցնա. եթէ կատարիս յայլազգեաց, կարգեցից զյիշատակ քո ընդ առաջին Մարտիրոսացն:
       Յետ այսորիկ դարձ արարեալ նորա ՚ի Դուին` եգիտ զհայր իւր մեռեալ. եւ սկսաւ քարոզել մօր իւրում եւ եղբարցն զհաւատս Քրիստոսի. եւ նոքա համոզէին զնա թողուլ զքրիստոնէութիւն. եւ ապա տեսեալ զհաստատուն միտս նորա` մատնեցին իշխանին Դունայ: Եւ իշխանն բազում տանջանս եւ հարուածս տուեալ նմա` էարկ զնա ՚ի բանտ անսուաղ աւուրս բազումս. եւ զկնի բազում սպառնալեաց հրաման ետ սպանանել զնա սրով. եւ դահիճքն նախ խոցեցին զկողս նորա, եւ հերձին զորովայնն` մինչեւ արտաքս վայթիլ աղեացն. եւ ապա հատին զգլուխ սրբոյն ՚ի քսաներորդ աւուր ահեկի ամսոյն. այն է յապրիլի. 27. ըստ Վարդանայ: Իսկ մի ոմն յեղբարց նորա գթացեալ ՚ի նա` ամփոփեաց ՚ի տեղի ուրեք: Եւ ՚ի լինել ՚ի մէջ գիշերի մեծամեծ սքանչելեաց եւ արհաւրաց, եւ ՚ի ծագել լուսոյ ՚ի վերայ սրբոյն, եկեալ ոմն ՚ի Հայոց Սարգիս անուն` եբարձ զանխուլ զմարմին նորա. եւ տարեալ թաղեաց ՚ի վանսն Հաւուց Թառայ հանդէպ Գառնւոյ: Եւ իբրեւ լուաւ զայս սուրբ հայրապետն Ներսէս, կարգեաց ըստ խոստման իւրում զյիշատակ նորա ընդ այլ Մարտիրոս. որ եւ եդեալ կայ այժմ Յայսմաւուրս. ՚ի յունիսի 19:
       Էր յաւուրս Շնորհալւոյն երեւելի ՚ի մէջ Հայոց եւ Մխիթար ոմն քաջարուեստ բժիշկ եւ բժշկապետ` ՚ի հեր քաղաքէ, ճոխացեալ փիլիսոփայական իմաստութեամբ, եւ յաւէտ բնազննին տեսութեամբ եւ աստղաբաշխական գիտութեամբ: Սա բազում անգամ եկեալ առ Ներսէս Շնորհալին` զուարճանայր ՚ի հոգի իւր ՚ի խօսիլն ընդ նմա: Եւ ՚ի խնդրոյ սորա արար Շնորհալին զոտանաւորսն ՚ի վերայ զարդու երկնից, որ սկսանի. *«իմ եղական գոլով բնութիւն, եւ այլն »: Որոյ զհետ յաւել եւ միւս եւս ոտանաւոր ՚ի վերայ Աստուծոյ եւ արարածոց եւ խորհրդոյ մարդեղութեան. որ սկսանի. *«միշտ էիդ անեղ բնութիւն ». եւ սկզբնատառք սորա յօդեն զայս ինչ. *«Մխիթար բժիշկ ընկա'լ ՚ի Ներսէսէ զայս բան »: Եւ սա ինքն Մխիթար յետ ժամանակաց ՚ի թուին Հայոց ՈԼԳ. շարադրեաց ճարտարութեամբ զբժշկարան` յաւուրս Գրիգորի կաթուղիկոսի յաջորդի Շնորհալւոյն իբր ՚ի հրամանէ նորա: