ա.
Նախ
քան
զկարգել
մեր
զյաջորդ
բանսդ`
արժան
համարիմ
ծանուցանել
զայս
ինչ.
իբր
զի
ընդ
այն
ժամանակս
եւ
՚ի
բազմաց
հետէ
իսկ
կարի
յոյժ
ալեկոծիւր
Փոքրն
Ասիա
եւ
Պաղեստինէ,
եւս
եւ
աշխարհն
Ասորւոց
եւ
Պարսից,
Եգիպտացւոց,
եւ
Արաբացւոց.
քանզի
սկիւթացիք
ընդ
պարսիկս
կռուէին,
եւ
արաբացիք
ընդ
երկոսին
եւս.
հայք
ընդ
յոյնս,
եւ
յոյնք
ընդ
այլազգիս.
լատինք
ընդ
օտար
ազգս,
եւ
կուսակալք
ընդ
միմեանս.
եւ
գրեթէ
ամենեքին
ընդ
ամենեսին,
առ
հասարակ
բացեալ
զբերանս
իւրեանց
՚ի
յափշտակութիւն
իշխանութեանց,
եւ
յաւերումն
քաղաքաց,
յաւարառութիւն
ստացուածոց
եւ
՚ի
գերութիւն
մարդկան:
Յայսպիսի
խառնակութեան
ժամանակի
դիմեալ
գային
անհամար
բազմութիւնք
սկիւթացւոց
՚ի
Կիւլիկիա
յերկիրն
Թորոսի
մեծի
իշխանին
՚ի
կողմանս
Տորոսի`
առաջնորդութեամբ
դարձելոց
ոմանց
յօրէնս
նոցա,
եւս
եւ
ծածուկ
գրգռութեամբ
որդւոցն
մանտալեայ
սպանողաց
Գագկայ
արքայի,
որք
դեռեւս
կենդանի
էին:
Զայն
տեսեալ
Թորոսի`
ոչ
համարձակեցաւ
ելանել
ընդդէմ
նոցա,
երկուցեալ
՚ի
բազմութենէ
նոցին.
այլ
ամրացուցեալ
զքաղաքս
եւ
զբերդս
աշխարհին
իւրոյ`
մեկնեցաւ
ինքն
զօրօք
իւրովք
յանմատոյց
վայրս:
Իսկ
սկիւթացւոց
անաշխատ
մտեալ
յաշխարհ
նորա`
յաւարի
առին
զբազում
տեղիս,
եւ
զյոլով
վանորայս
եւ
զեկեղեցիս.
եւ
գերեալ
զբազում
մարդիկ`
նաեւ
՚ի
կրօնաւորաց
անտի,
դարձան
յաշխարհ
իւրեանց,
եւ
եղեւ
աղէտ
անբերելի
՚ի
վանորայսն
Հայոց
եւ
՚ի
կրօնաւորս
նոցա:
Յայսպիսի
հարուածս
հայի
այն
բան,
զոր
ասէ
Սարգիս
Շնորհալի`
որ
՚ի
տիս
պատանեկութեան
էր
յայնժամ.
՚ի
մեկնութեան
Յակոբայ.
Ե.
յորդոր.
Որոովհետեւ
ասէ
մեք
*«ամիւ
զընդդէմսն
Աստուծոյ
գործեցաք.
որով
բարկացուցաք
զանբարկանալի
բնութիւնն`
անաչառութեամբ
վրէժս
առնուլ
՚ի
մէնջ,
եւ
զառհաւատչեայս
անտի
տանջանաց
աստէն
մեզ
՚ի
դէմս
ածել
գերութեամբ
եւ
արիւնահեղութեամբ
սկիւթացւոցն:
Եւ
զի
մեք
նախանձեցուցաք
զնա
չազգաւ,
նա
ազգաւ
անմտաւ
զկծեցուցանէ
զմեզ,
եւ
մեք
տակաւին
ոչ
ամաչեմք,
այլ`
օրըստօրէ
յաւելումք
՚ի
պատճառս
բարկութեանն»:
բ.
Այն
ինչ
նորոգ
մեկնեալ
էին
աւարառուք
աշխարհին,
հասին
եւ
այլ
բազմութիւնք
սկիւթացւոց
յաշխարհն
միջերկրեայց,
եւ
իբրեւ
ամպ
սեւագին
խաղացեալ
գային
՚ի
կողմանս
Տորոս
լերին
՚ի
սահմանս
Թորոսի:
Զայն
տեսեալ
Թորոսի,
եւ
գիտացեալ`
թէ
խոյս
տալով
ոչինչ
կարէ
վճարել,
առաքեալ
կոչեաց
առ
ինքն
յօգնութիւն
զիշխանս
Հայոց
զՏիգրան
եւ
զԱպլասաթ.
եւ
տուեալ
զմեծ
մասն
զօրաց
իւրոց
՚ի
ձեռս
եղբօր
իւրոյ
Լեւոնի`
դիմեաց
ընդ
առաջ
սկիւթացւոցն:
Եւ
՚ի
պատահիլ
նոցա
միմեանց`
եղեւ
պատերազմ
սաստիկ
յոյժ.
վանեցան
զօրքն
Հայոց
յերեսաց
նոցա,
եւ
վտանգեցան
՚ի
բազմութենէ
նոցա:
Եւ
՚ի
կրկին
խառնիլ
նոցա
ընդ
միմեանս`
ապաւինեալ
յԱստուած
զօրացն
Հայոց`
զօրացան
եւ
կոտորեցին
զբազումս
՚ի
սկիւթացւոց.
եւ
երկարեցաւ
պատերազմն
յոյժ.
եւ
եղեն
յերկուց
կողմանց
խորտակմունք
մեծամեծք.
եւ
անկան
անդ
երկոքին
քաջ
իշխանքն
Տիգրան
եւ
Ապլասաթ:
Զայն
տեսեալ
Լեւոնի
եղբօր
Թորոսի
`
դառնացաւ
յանձն
իւր
եւ
շփոթեցաւ.
եւ
սաստիկ
տագնապիլ
ոգւոյն
իւրոյ`
մթագնեցան
աչք
նորա.
վառեցաւ
հուր
յոսկերս
նորա.
եւ
գրեթէ
յայլ
խելս
եղեալ`
եդ
զկեանս
յանզերծ
վտանգ
մահու.
խոյացաւ,
սլացաւ,
եւ
պատառեալ
էանց
ընդ
թանձրութիւն
բազմութեան
թշնամեացն.
եւ
ամենայն
սաստկութեամբ
ուժոյ
իւրոյ
եհար
եւ
վանեաց
զհազարաւորս
՚ի
նոցանէ,
եւ
դողացոյց
զամենայն
ուժգնութիւն
գնդից
նոցա.
եւ
հալածականս
տարաւ
զնոսա
առաջի
երեսաց
իւրոց`
առանց
իսկ
իմանալոյ`
թէ
զի'նչ
գործէ .
եւ
այս
գործ
նորա
իբրեւ
սքանչելիք
ինչ
պատմէին
՚ի
մէջ
Լատինացւոց:
Բայց
երկիրն
ամենայն
սուգ
էառ
՚ի
վերայ
անկելոցն,
Մխիթարեալ
միանգամայն
եւ
՚ի
վերայ
յաղթութեանցն`
որք
եղեն
՚ի
ձեռն
Լեւոնի:
գ.
Իսկ
ազգքն
սկիւթացւոց
յետ
հալածական
լինելոյ
՚ի
Լեւոնէ
յարձակեցան
յաշխարհն
Եփրատացւոց,
եւ
ապա
՚ի
Միջագետս
Հայոց,
եւ
արարին
բազում
աւերութիւնս
գաւառաց
եւ
քաղաքաց.
եւ
եկեալ
՚ի
ծովակն
Խարբերդու
մերձ
յԷկիլ`
պաշարեցին
զԱմուր
դղեակն`
ծովք
կոչեցեալ.
յորում
նստէր
եւ
իշխէր
մեծ
իշխանն
Հայոց
Ապիրատ
Պահլաւունի`
հայր
Գրիգորիսի
եւ
Ներսէսի
Շնորհալւոյն,
որդի
դստեր
Գրիգորի
մագիստրոսի:
Ետ
ընդ
նոսա
քաջն
Ապիրատ
մարտ
սաստիկ
՚ի
ներքուստ
անտի,
եւ
յամօթ
արար
զամենայն
զօրութիւն
նոցա.
եւ
զբազումս
անդէն
տապաստ
արկեալ`
զմնացեալսն
արար
փախստական:
Եւ
եղեւ
յետ
ցրուելոյ
ամբոխին,
մի
ոմն
՚ի
Հայոց
անտի
շինականաց
գտեալ
զոք
՚ի
զօրաց
թշնամեաց
առանձինն
առ
դուրս
ամրոցին`
եհան
զնա
եւ
սպան.
եւ
խրախոյս
բարձեալ`
սկսաւ
աղաղակել
առ
Ապիրատ
յանուանէ.
իբրու
թէ
յաղթութիւն
ինչ
մեծ
գործեալ
իցէ:
Յայն
ձայն
՚ի
վեր
վաղեաց
Ապիրատ`
Վահան
՚ի
ձեռին.
եւ
կարկառեալ
ընդ
պատուար
պարսպին`
հայէր
տեսանել
թէ
զի՞նչ
իցէ:
Զայն
տեսեալ
արտաքուստ
հագարացի
ոմն`
որ
դարանեալ
կայր
՚ի
տեղի
ծածուկ,
լարեաց
զլայնալիճ
աղեղն
իւր.
եւ
իբրեւ
ետես,
եթէ
Ապիրատ
իշխանն
՚ի
բացէ
ունի
զվահանն`
առ
անարգել
նայելոյ
՚ի
վայր,
ձգեաց
՚ի
նա
զնետ
իւր.
յորմէ
վիրաւորեալ
Ապիրատայ`
անկաւ
՚ի
ներքս
պարսպին,
որոյ
զկնի
թաւալեալ
եւ
վէմ
մի
մեծ`
խորտակեաց
զոսկերս
նորա:
Դիմեալ
անդ
զօրացն
Հայոց`
բարձին
զնա
յերկրէ,
եւ
եդին
՚ի
վերայ
գահոյից.
բայց
՚ի
հոսել
արեան
նորա
յորդ
՚ի
վիրաց
անտի`
ոգեսպառ
անկեալ,
յետ
սակաւ
ժամուց
աւանդեաց
զոգին:
Եւ
ժողովեալ
դասք
քահանայից
եւ
կղերիկոսաց`
արարին
կոծ
մեծ
՚ի
վերայ
նորա.
եւ
բարձին
սաղմոսիւք
եւ
օրհնութեամբ.
եւ
տարեալ
թաղեցին
՚ի
շիրիմս
հարց
իւրոց:
Եւ
պայազատեաց
զիշխանութիւն
նորա
երէց
որդի
նորին
Վասիլ.
որ
եւ
եղեւ
երեւելի:
Եւ
էր
օգնական
Վասլի
եղբայր
նորին
Շահան
քաջ`
Զօրավար
մականուանեալ:
դ.
Ընդ
այն
ժամանակս
անկաւ
խռովութիւն
մեծ
՚ի
մէջ
Գող
Վասլի,
եւ
՚ի
մէջ
բարեկամի
նորա
Տանգրեայ
լատին
կոմսին
Անտիոքայ:
Եւ
ժողովեալ
Տանգրեայ
զօր
բազում`
եկն
՚ի
վերայ
Ռապանայ
քաղաքին,
որ
էր
ընդ
իշխանութեամբ
Վասլի.
եւ
սաստիկ
պատերազմաւ
էառ
զայն:
Եւ
անտի
յարձակեցաւ
՚ի
վերայ
Քեսուն
քաղաքի,
ուր
նստէր
Գող
Վասիլ,
բայց
ոչ
իշխեաց
տալ
պատերազմ
ընդ
նա,
ակնածեալ
՚ի
քաջութենէ
նորա:
Ապա
հաշտութիւն
խօսեցեալ
ընդ
միմեանս`
վերստին
բարեկամացան,
եւ
դարձոյց
Տանգրի
զՌապան
՚ի
Վասիլ,
եւ
Վասիլ
եւս
անդրէն
դարձոյց
՚ի
նա
զնոյն,
զի
զայն
քաղաք
՚ի
Լատինացւոց
առեալ
էր
նորա
՚ի
սկզբանն,
որպէս
եւ
զհասանմսուր
եւ
զթուրեր
եւ
զուրեմն:
՚Ի
նմին
ամի
եհաս
վախճան
կենաց
նորին
իսկ
Գող
Վասլի.
եւ
մեռաւ
՚ի
ԻԴ.
ամսեանն
արեգի
`
յառաջիկայութեան
Բարսղի
կաթուղիկոսի,
տուեալ
նախ
հազար
դահեկան
հողադրամ,
այսինքն
գին
տեղւոյ
թաղման,
եւս
եւ
պատարագիս
եւ
ողորմութիւն
բազում,
եւ
եղեւ
սուգ
մեծ
ազգին
Հայոց
վասն
նորա.
զի
էր
նա
այր
հզօր
եւ
երեւելի.
որպէս
եւ
յայտնի
երեւի
՚ի
գործոց
նորա.
եւ
թաղեցին
զնա
՚ի
Կարմիր
վանսն:
Եւ
զի
ոչ
գոյր
նորա
որդի,
պայազատեաց
զիշխանութիւն
նորա
հաճութեամբ
եւ
օրհնութեամբ
Բարսղի
կաթուղիկոսի
տղայ
Վասիլն,
որ
էր
քսան
եւ
հինգ`
ամաց
`
պատանի
գեղեցկադէմ
եւ
զուարթատեսիլ`
յաջողաձեռն
եւ
հզօր
՚ի
գործ
պատերազմի,
յազգէ
կամսարականաց:
Իսկ
տիկինն
Գող
Վասլի
առաքեաց
զերիվար
առն
իւրոյ
առ
Տանգրի
կոմսն
Անտիոքայ.
եւ
զզարդ
գլխոյ
իւրոյ
առ
կինն
Տանգրեայ
՚ի
պարգեւս:
Եւ
յետ
ամսոց
ինչ
մեռաւ
եւ
Տանգրի
մահագեղով,
եւ
էառ
զիշխանութիւն
նորա
քեռորդի
նորին
Ռոճեր:
ե.
Յաւուրսն
յայնոսիկ
ծագեցաւ
գրգռութիւն
եւ
թշնամութիւն
մեծ
՚ի
մէջ
Թորոսի
իշխանին,
եւ
՚ի
մէջ
երից
որդւոցն
Մանտալեայ
սպանողաց
արքային
Գագկայ.
որք
նստէին
յամրոցի
իւրեանց
՚ի
Կնդռոսկաւիս,
որ
եւ
էր
սահմանակից
երկրին
Թորոսի
յաշխարհին
գամրաց:
Ապա
գումարեալ
Թորոսի
զզօրս
իւր`
եկն
՚ի
վերայ
նոցա.
եւ
հասեալ
գիշերայն
եդ
՚ի
դարանի
զարս
գազանամիտս
՚ի
հետեւակ
զօրացն.
եւ
ինքն
՚ի
ծագել
առաւօտու
մեկնեցաւ
անտի
հեծելազօրօքն:
Զայն
տեսեալ
պահապանաց
բերդին`
զարմացան
յոյժ.
եւ
կարծելով`
թէ
ոչ
իշխեաց
Թորոս
մերձենալ
յամրոցն,
համարեցան`
թէ
ոչ
եւս
դարձցի
նա.
վասն
որոյ
եւ
կային
յապահովի:
Եւ
այն
ինչ
՚ի
բանալ
դրան
ամրոցին
աներկեւան
ելանէին
եւ
մտանէին
մարդիկ,
յանկարծակի
դիմեալ
դարանակալաց
՚ի
դուռն`
սուր
եդեալ
՚ի
վերայ
կոտորեցին
զորս
միանգամ
գտին
անդ:
Յայն
յարձակումն
նոցա
եհաս
եւ
Թորոս
հեծելազօրօք
իւրովք.
եւ
ամենեքին
միաբան
հորդեալ
՚ի
ներքս`
հարին
՚ի
բերան
սրոյ
զամենայն
ընդդիմակացս
իւրեանց.
եւ
կալան
զերեսին
եղբարսն`
զորդիսն
Մանտալէի,
եւ
ածին
զնոսա
առաջի
Թորոսի:
Հայեցեալ
Թորոսի
յերեսս
նոցա`
եհարց
ցնոսա
վասն
մահուն
Գագկայ.
դո՞ւք
ասէ
սպանիք
զարքայն
Գագիկ.
եւ
՚ի
բաղբաղել
նոցա
հրամայեաց
Թորոս,
զի
բերցեն
առ
ինքն
զսուրն
Գագկայ
եւ
զհանդերձս
նորա.
եւ
յասել
նոցա`
թէ
ո'չ
է
առ
մեզ,
սպառնացաւ
խոշտանգանս
մահու
ածել
՚ի
վերայ
նոցա.
եւ
իբրեւ
բերին
զսուրն,
տեսեալ
զայն
Թորոսի`
ելաց:
Եւ
ապա
՚ի
պահանջել
՚ի
նոցանէ
զայլ
եւս
ինչս
Գագկայ,
մին
յերից
եղբարց
պատճառանօք
իմն
մեկնեալ
անտի
հանդերձ
զինուորօքն
Թորոսի`
յանկարծ
զերծաւ
՚ի
ձեռաց
նոցա.
եւ
դիմեալ
՚ի
ծայր
ամրոցին`
գահավէժ
ընկէց
զինքն
՚ի
վայր,
եւ
մեռաւ:
Զայն
լուեալ
երկուց
եղբարցն`
ճիչ
բարձին
եւ
ասեն
ցԹորոս.
զի՞նչ
է`
զոր
գործեցին
զինուորք
քոյ
ընդ
եղբայր
մեր,
եւ
զիա՞րդ
թոյլ
ետուր
նոցա
առնել
զայդ ,
եւ
քանզի
մին
՚ի
նոցանէ
յանդգնագոյնս
խօսէր,
հրամայեաց
Թորոս
գտնել
զնա:
Ասէ
ցնա
իշխանն.
դու
հա'յ
ես,
եւ
զիա՞րդ
իշխես
գան
հարկանել
զիշխանս
Յունաց:
Ընդ
այս
բան
նորա
սրտմտեալ
Թորոսի`
ասէ.
ա'յր
արեան,
այր
անօրէն.
դուք
ձեռն
արկիք
եւ
սպանիք
զօծեալ
տեառն.
եւ
ես
ո՞չ
կարիցեմ
սատակել
զդահիճսդ:
Եւ
առեալ
՚ի
ձեռս
բիր
հաստ`
եհար
նովաւ
զիշխանն,
եւ
խորտակեալ
զոսկերս
նորա`
սպան
զնա
չարաչար.
ո'չ
է
ասէ
արժան
սրով
սպանանել
զձեզ,
այլ`
բրով:
Եւ
զմիւս
եղբայր
նորա
հրամայեաց
կապել,
եւ
տանիլ
ընդ
իւր:
Եւ
ապա
յաւարի
առեալ
զամենայն
քաղաքն`
եդ
անդ
պահապանս
հզօրս.
եւ
ելեալ
գնաց
՚ի
քաղաք
իւր
՚ի
Վահկա,
բերեալ
ընդ
իւր
անտի
եւ
զմեծագին
խաչս
եւ
պատկերս:
Եւ
՚ի
դարձի
իւրում
պատահեալ
՚ի
Մարաշ
քաղաք
առ
բարեկամն
իւր
Ճոսլին
կոմս`
էառ
՚ի
նմանէ
գնոց
արծաթոյ
զզարմանալի
պատկեր
Սուրբ
Աստուածածնի`
փորագրեալ
՚ի
վիմի.
զոր
էած
եւ
եդ
՚ի
մեծ
եկեղեցւոջ
զօրավարաց,
զոր
ինքն
էր
շինեալ
՚ի
քաղաքն
Անարզաբայ:
՚Ի
յաջորդ
ամի
անդ
մեռաւ
մեծանուն
վարդապետն
Հայոց
Գէորգ
Մեղրիկ
՚ի
վանսն
կոչեցեալ
Դրազարկ,
՚ի
հասակի
եօթանասուն
ամաց:
Յետ
քանի
մի
տարւոյ
վախճանեցաւ
եւ
Կիրակոս
վարդապետ,
որ
եւ
Կիւրոս
կոչի
յոմանց,
՚ի
թուին
Հայոց
ՇՀԶ:
Սա
էր
ընկերակից
Գէորգեայ
վարդապետի.
եւ
թաղեցաւ
առ
գերեզմանի
նորա
՚ի
Դրազարկ.
որ
եւ
սա
ինքն
Կիրակոս
յիշատակեալ
զԳէորգ
՚ի
յիշատակարանի
Ոսկեբերանին`
կոչէ
զնա
իւր
հոգեւոր
ծնօղ
վասն
երիցագոյն
եւ
վարժապետ
լինելոյ
նորա:
Զսոցանէ
գրեալ
եմք
եւ
վերագոյնդ,
՚ի
գլուխ
Բ:
