Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Բազմացեալ եւ զօրացեալ էին ՚ի սմին ժամանակի ելուզակք յաշխարհ տէրութեան օսմանցւոց. սոքա նախ առաջին տիրապետեալ էին ՚ի կողմանս Եդեսիոյ, Ամդայ, Բերիոյ, Կիւլիկիոյ, Իկոնիոյ, եւ այլն. տարածեցան ապա եւ ՚ի կողմանս Կամախու , Եզնկայու, Կարնոյ, Բասենոյ, եւ այլն: Այսոքիկ ելուզակք այլազգական բարբառով կոչէին ճէլալիք. եւ բազումք ՚ի սոցանէ էին արք անուանիք. եւ ոմանք բդեշխք եւ կուսակալք ապստամբեալք ՚ի թագաւորէ. եւ իւրաքանչիւր ՚ի սոցանէ ունէին ընդ ձեռամբ զբազմութիւն հազարաւոր սպառազինաց. որովք ասպատակեալ աստ եւ անդ` աւերէին եւ քանդէին զաշխարհս, սկսեալ ՚ի թուականութենէ ամաց 1598. ՌԽԷ. մինչեւ ցամն 1608. ՌԾԷ:
       ՚Ի սոցանէ բազումք եւս էին յայնց կուսակալաց եւ ՚ի բդեշխից, որք ՚ի պարտութիւն մատնեալ յերեսաց Պարսից` ցրուեցան փախստեամբ. եւ յետ մեռանելոյ Սինան փաշայ սպարապետին` դիմեցին ՚ի զանազան կողմանս Հայաստանու, եւ անդր, մինչեւ ՚ի սահմանս Դարբանտայ, եւս եւ Ատրպատականի. եւ կրկին աւերեցին զայն:
       Մին յելուզակաց աստի` Քանաքիրլի Մահմէտ կոչեցեալ` դիմեաց յաշխարհն Արարատայ քսան հազար արամբք. եւ սկսաւ ասպատակել աստ եւ անդ. եկն ՚ի վերայ նորա այլ ոմն ելուզակ Թօփալ Օսման անուն. եւ պատերազմեալ ընդ նմա ՚ի գաւառն Կոտայից` վանեաց զնա ՚ի սահմանաց անտի. եւ ժողովեալ առ ինքն արս սրիկայս բազում յոյժ` նստաւ ՚ի գիւղն Կարբի. եւ ձմերեալ անդ` արձակեաց յիւրմէ զբազմութիւն զօրաց իւրոց` գնալ ժողովել կերակուր ինքեանց եւ գրաստուց իւրեանց: Եւ նոցա ասպատակ սփռեալ ՚ի բազում տեղիս անտիրացեալս, զորս միանգամ գտանէին ՚ի գիւղս եւ յաւանս եւ յանպարիսպ քաղաքս, զամենեսեան կեղեքէին, եւ առնուին որչափ ինչ տեսանէին. եւ նոքիմբք չբաւականացեալ` առաւել եւս պահանջէին. եւ յոչ գտանել ինչ առ նոսա` չարաչար տանջէին զնոսա. ո'չ աղերս նահանջէր զձեռս նոցա, եւ ոչ գութ մարդկային մեղմէր զսիրտս նոցա:
       Յետ մերկացուցանելոյ յամենայն ընչից` զոմանս զոտից կախեալ գանէին, եւ զոմանս զբազկաց. զոմանց զականջս հատեալ չարչարէին, եւ զոմանս յետ չարչարելոյ յերկուս ճեղքէին. եւ յոմանց ունչս խոտորնակի նետ հարեալ շրջեցուցանէին, զի ցուցցեն զինչս իւրեանց եւ զհամբարս կերակրոյ: Եւ յետ առնլոյ զամենայն` զոմանս գերէին եւ զոմանս սպանանէին: ՚Ի տեղիս տեղիս փլուզին սոքա զորմունս եւ զյարկս. փորեցին նաեւ զյատակս տանց բազմաց. զի եթէ կայցեն ինչ գանձք թաքուցեալք ՚ի նոսա առնուցուն. եւ այսու պատճառաւ բազում աւերմունս գործեցին ՚ի բազում տեղիս, եւս առաւել յեկեղեցիս եւ ՚ի վանորայս Հայոց:
       բ. Ոմանք ՚ի սոցանէ եկին ՚ի մեծ ուխտն Յոհանավանք կոչեցեալ , ուր կային աբեղայք բազում. որոց տեսեալ զյարձակիլ ելուզակացն` ելին անտի եւ փախան. իսկ մին ՚ի նոցանէ` որ անկեալ դնիւր հիւանդագին, ոչ կարացեալ փախչիլ` մնաց անդ. կալեալ զնա ելուզակաց` զաւուրս երիս կախեալ զբազկացն գանեցին, զի ցուցցէ նոցա զպահարան գանձուց վանիցն: Եւ իբրեւ ոչ եցոյց նա ինչ, կախեցին զայրն զերկուորեացն, եւ սկսան տանջել չարաչար. եւ նորա անճարացեալ` յայտնեաց նոցա զպահարանն: Յայնժամ խողխողեալ նոցա զաբեղայն` կողոպտեցին զամենայն զգանձսն. ընդ որս էր ասեն եւ վարշամակ երեսացն Քրիստոսի, եւ մասն ինչ ՚ի փշեայ պսակէն, նաեւ աջ սրբոյն Ստեփաննոսի` բերեալ յԱղջոց վանաց, եւ բազում պատուական գրեանք. զորս առեալ տարան ՚ի բանակ իւրեանց: Այլք ՚ի սոցանէ յասպատակել իւրեանց ՚ի գաւառն Գառնւոյ` մտին ՚ի ձորս լերանց. ուր գտին այր մի մեծ, յորում բազումք ՚ի գաւառականաց անտի այր մի մեծ, յորում բազումք ՚ի գաւառականաց անտի ոգիք իբր հինգ հարիւր կամ աւելի ` արք եւ կանայք` թաքուցեալ էին յահէ ելուզակացն. եւ այրն այն թէպէտ եւ մեծ էր, բայց գիճին եւ մթին, եւ ոչ ունէր շնչահան. եւ մի դուռն էր նորա միայն. եւ որք բնակեալ էին ՚ի ներքս` լուսով ճրագի վարէին: Իբրեւ տեսին զայն ելուզակք, ոչ համարձակեալ մուտ առնել ՚ի ներքս` հրացանս արձակէին. եւ տեսեալ` թէ այնու ոչինչ շահին, վառեցին հուր առ դրան այրին. եւ եդին ՚ի վերայ զգէշ ինչ. որոյ գարշահոտ ծխոյն ՚ի ներքս մտեալ` վտանգեաց յոյժ զբնակեալսն ՚ի նմա. զի ապականեցաւ ներքին օդն, եւ շիջան ճրագունք, եւ մարմինք նոցա սկսան ուռնուլ եւ խաղաւարտիլ. եւ հոսէին ՚ի նոցանէ դեղին ջուրք. որով ամենեքին թուլացեալ` նուաղեցան եւ անշնչացան: Իսկ ելուզակացն ոչ գիտացեալ` թէ զի'նչ արդեօք եղեւ ՚ի ներքս, եւ ոչ վստահացեալ մտանել անդր` ելեալ գնացին այլուր:
       Եւ ՚ի նմին պահու արք ոմանք` որք ՚ի նոյն այրէ ելեալ ` գնացեալ էին ուրեք վասն պիտոյից ինչ, իբրեւ դարձան անդր, տեսեալ զհուրն առ դրան, եւ զգէշն ՚ի վերայ նորա` զարմացան: Եւ ՚ի բաց ցրուեալ` մտին ՚ի ներքս ճրագաւ. եւ տեսեալ զողորմելի զայն տեսիլ ` ձգեցին նախ զընտանիս իւրեանց արտաքս. եւ զի առ այրիւն կային ձիւնք` քանզի ձմեռն էր, արկին զայն յերեսս նոցա. զի թէ չիցեն դեռեւս մեռեալ, զգայցեն ինչ. եւ նոքա բացին զաչս իւրեանց, եւ սկսան փոքր ինչ շարժիլ եւ կենդանանալ եւ կանգնիլ: Զայս տեսեալ նոցա` զայլս եւս արտաքս բերէին, որչափ եւ կարէին. եւ զորս ոչ կարացին բերել, անդէն մնացին եւ մեռան: Եւ որք ապրեցանն, ելեալ մեկնեցան ՚ի տեղւոջէ անտի:
       գ. Բազումք եւս յելուզակաց աստի դիմեալ յերկիրն Գեղամայ յաւարի առին զամենան տեղիս, եւ վարեցին ՚ի գերութիւն զբազում կանայս եւ զմանկունս, զգրաստ եւ զանասուն անբաւ. եւ գտեալ առատ ամբարս ցորենոյ եւ գարւոյ` բարձին զայն ՚ի վերայ գրաստուցն` զորս գերեցին. եւ զտեարս նոցա կարգեցին վարիչս նոցին. եւ առեալ տանէին ՚ի բուն բանակ իւրեանց, որ մօտ էր ՚ի Կարբի գիւղ: Եւ իբրեւ գնային նոքա երկուց աւուրց ճանապարհ, վտանգեալ գրաստուցն ՚ի սաստկութենէ ձմերան` անկան ՚ի ճանապարհի. իբրեւ զայն տեսին ելուզակքն, զբռինս նոցա բարձին ՚ի վերայ ուսոց գերելոցն` արանց եւ կանանց եւ տղայոց. եւ վարէին զնոսա տագնապաւ. եւ ՚ի վարիլ նոցա այսպէս` բազումք ՚ի նոցանէ ՚ի շնչելոյ ցրտագին հողմոյ եւ փքոյ սառուցեալ մեռան. եւ բազումք վտանգեցան եւ անպիտանացան յունչս եւ ՚ի ձեռս. եւ մնացին ՚ի ճապարահի:
       Իսկ զայլսն տարեալ ելուզակաց ՚ի Կարբի, զոմանս ՚ի նոցանէ ՚ի մօտակայ քաղաքս վաճառեցին, եւ զոմանս ՚ի ծառայութիւն իւրեանց կարգեցին. եւ կացեալ զայն ձմեռն անդէն` ՚ի գալ գարնան դիմեցին յաշխարհն Տայոց. եւ սոքա էին ՚ի գնդէ Թօփալ օսմանին, որք անպիտանացուցին զամենայն տեղիս աշխարհին Արարատայ. սոյնպէս եւ գունդք այլոց ելուզակաց սփռեալ յայլ աշխարհս Հայոց` զնոյն գործ գործեցին:
       Զայսպիսի գործս ելուզակաց տեսեալ քրիստոնէից` ոմանք ՚ի նոցանէ փոխանակ գթալոյ եւ կամ առ Աստուած դիմելոյ` դառնացան յանձինս, եւ ինքեանք եւս խումբ կազմեալ` սկսան ըստ օրինակի նոցա ասպատակ սփռել ՚ի զանազան կողմանս, եւ գործել առաւել դառնագոյնս քան զնոցայն. զի անտէր գտին զերկիրն եւ ամայի:
       դ. Յայսչափ ասպատակութեանց եւ գերութեանց ամայացեալ երկիրն` մնաց անգործ. զի թէպէտեւ գտանէին յայնժամ երկրագործք բազումք եւ տեարք բազումք, բայց գրեթէ ամենեքին նոքա փախուցեալ էին յահէ ելուզակաց յանառիկ բերդս եւ յամուր քաղաքս, եւ թաքուցեալ էին յանմատոյց վայր, եւ ամրացեալ էին ՚ի գլուխս բարձրաբերձ լերանց եւ ՚ի խոռոչս ձորոց. եւ թողեալ էին զերկիր իւրեանց անվար. եւ վասն այսորիկ եղեւ ՚ի սահմանսն յայնոսիկ նուազութիւն ցորենոյ եւ գարւոյ եւ այլոց կերակրոց եւ անասնոց: Եւ յայսմ նուազութեան ժամանակի եկն մարախ ՚ի միջերկրեայս, եւ եկեր զամենայն խոտ դալարի. եւ ՚ի պակասիլ բերոյ երկրի` անկաւ սով սաստիկ յամի. 1607 ՌԾԶ. ո'չ որպէս զառաջինսն, զի նոքին յորոշեալ սահմանս էին, այլ` մեծ յոյժ եւ ընդ ամենայն տեղիս` ՚ի յԱնատոլիոյ մինչեւ ՚ի Պարսկաստան, եւ ՚ի սահմանաց Տիգրիս գետոյ մինչեւ ՚ի Կասպից ծով. եւ տեւեաց ամս իբր երկուս:
       Ոչ ուրեք էր գտանել` ոչ կերակուր ուտելոյ, եւ ոչ եւս ինչ այլ զանձինս դարմանելոյ. ձեռն արկին մարդիկ ուտել զձիս եւ զջորիս, զէշս եւ զուղտս, եւ զայլ զազիր կենդանիս, մինչեւ զշուն եւ զկատու եւս: Եւ իբրեւ առաւել եւս սաստկացաւ եւ զօրացաւ սովն, սկսան ուտել նաեւ զդիակունս մեռելոց, եւ ոչ թաղէին զնոսա. մտաբերեցին ապա եւ ՚ի մարդիկ, զորս դաւով ըմբռնեալ սպանանէին, եւ ուտէին ՚ի ծածուկ, ոչ միայն յօտարաց, այլ եւ յընտանեաց, եւս եւ յորդւոց. եւ այս ՚ի բազում տեղիս:
       Բազումք չգտեալ ինչ` ելեալ շրջէին ՚ի փողոցս. եւ զի չկայր բնաւ ինչ ՚ի կազդուրել զանձն` նուաղեալ անկանէին յանցս ճանապարհաց. եւ անբարբառ լեալ` ակնարկի առնէին առ անցաւորս, ցուցեալ զինքեանս կարօտ փշրանաց, եւ հատից գարւոյ: Բազումք քաղաքէ ՚ի քաղաք անցեալ գնային ՚ի գիւտ կերակրոյ. եւ յամենայն տեղիս ՚ի սովոյ պաշարեալ` առաւել եւս վտանգէին. եւ իբրեւ զցնորեալս տատանէին. եւ ուստէք օգնութիւն չգտեալ մեռանէին. եւ վասն այսորիկ լցաւ ամենայն երկիր դիակամբք մարդկան ՚ի քաղաքս եւ ՚ի գիւղս, ՚ի դաշտս եւ ՚ի ճանապարհս:
       Եւ ՚ի լինել այսր այսպէս` գայլք եւ այլ գիշախանձ գազանք առեալ զհօտ դիականց` յարձակէին ՚ի վերայ նոցա. եւ ուտէին զնոսա. եւ սովորելով ՚ի նոյն` այնուհետեւ ՚ի շէնս եւ ՚ի գիւղս համարձակեալ` յափշտակէին կենդանւոյն զմարդիկ, մանաւանդ զմանկունս, զորս ՚ի բացէ` եւ զորս ՚ի գրկաց մարցն: Եւ եթէ գտանէին բաց զդրունս տանց, մատանէին ՚ի ներքս, եւ կորզեալ զտղայս յօրօրոցաց` տանէին եւ ուտէին. թէպէտ երբեմն փութանակի պնդեալ ոմանց զկնի նոցա` թափէին զնոսա ՚ի բերանոյ նոցին: Ասէ Առաքել. գլուխ է. երես 90. թէ ոմանք յայնց տղայոց զերծելոց ՚ի բերանոյ գայլոց հասին մինչեւ ՚ի ժամանակս մեր. եւ ունէին զսպիս վիրաց եւ պատառուածոց գայլոցն ՚ի գլուխս եւ ՚ի դէմս իւրեանց:
       Այլ ՚ի պատճառս այսր սովոյ մեկնեցան ելուզակք ՚ի կողմանց Հայաստանու. որոց ոմանք չոքան ՚ի թաթարս, եւ ոմանք ՚ի Միջագետս, ոմանք յԱսորիս, եւ ոմանք ՚ի Ղարամանիա, եւ այլն: Դիմեաց ՚ի վերայ նոցա Գույուճու Մուրատ փաշայ, որ էր եպարքոս սուլտան Ահմէտին . եհար եւ վանեաց զնոսա. եւ յափշտակեաց ՚ի նոցանէ չորս հարիւր դրօշակս, յորոց վերայ կային անուանք ելուզակապետացն: ՚Ի հեռանալ սոցա ՚ի Հայաստանէ, եւ ՚ի պակասիլ օր ըստ օրէ եւ ՚ի ջնջիլ` բացան ճանապարհք, եւ սկսան վաճառականք բերել յայլեւայլ կողմանց զհարկաւոր պիտոյս, ցորեան, գարի, եւ այլ ինչ բազում. որով ոգի առեալ ապրեցելոցն ՚ի սովէ` փոքր մի հանգեան:
       ե. Բայց յառաջ քան զտիրել սովուն ՚ի Հայաստան` բազումք ՚ի Հայոց , որք փորձ էին այսպիսի աղետից, առին` ժողովեցին զստացուածսն` զոր ունէին, եւ ելեալ ՚ի բնակութեանց իւրեանց` ցրուեցան յայլեւայլ աշխարհս. նոյնպէս եւ բազումք ՚ի սաստկանալ անդ սովուն ոչ կարացեալ ժուժել` մեկնեցան աղխիւք իւրեանց, եւ չոքան յաշխարհն Մաղքթաց, եւ բազումք անցին յԵւրոպիա, եւ գնացին ՚ի Լեհաստան, եւ ոմանք յԻտալիա: Գրէ Առաքել պատմիչ. ՚ի գլուխ Ե. թէ որչափ պանդուխտ հայք գտանին այժմ յայլեւայլ կողմանս աշխարհ յայսմ եւ ՚ի սոյն ժամանակի գնացեալ իցեն յայնոսիկ տեղիս: Բայց յայտ է թէ բազումք ՚ի նոցանէ ՚ի ժամանակի բարձման թագաւորութեանն Բագրատունեաց սփռեցան աստ եւ անդ. եւ բազումք ՚ի գալ թաթարաց. եւ այլք զկնի բառնալոյ թագաւորութեան ՚ի տանէ Կիւլիկեցւոց. նա եւ ՚ի ժամանակս Լանկթամուրայ . եւ բազումք ՚ի գալ Շահաբասայ ՚ի Հայս. եւ ոմանք ՚ի ժամանակի աստ:
       Այլ որպէս եւ իցէ` յայտ է ամենեցուն, թէ ազգ մեր վասն բազմադիմի հարուածոց` ՚ի զանազան ժամանակս ՚ի զանազան տեղիս սփռեալ` ցիրեւցան եղեն. եւ ՚ի յետին ժամանակս յայս ՚ի կոխան լինել աշխարհին եւ ՚ի յառնել ելուզակաց, եւ ՚ի տիրել սովու` առաւել եւս: Ուստի եւ վասն տարագիր լինելոյ նոցա այսպէս յաշխարհէ մերմէ, եւ վասն ազգի ազգի հարուածոց եւ հարստահարութեանց եւ վասն հանապազորդելոյ գերութեանց եւ ասպատակութեանց. իսպառ անապատացաւ Հայաստան աշխարհ. ամայացան քաղաքք եւ աւանք. քանդեցան անմատոյց ամրոցք եւ անառիկ բերդք. խոպանացան անդաստանք եւ մարմանդք բուրաստանաց. ոտնակոխ եղեն ուխտատեղիք. եւ անչքացան եկեղեցիք. փակեցան վանորայք. եւ բարձան կարգք կրօնաւորաց. եւ այլ բազմադիմի աղէտք թշուառութեանց, որք յամենայն կողմանց պաշարեցին զազգ մեր եւ զաշխարհ: Առ որս եթէ ոք համեմատեսցէ զայլոց ազգաց աղէտս, գուցէ թեթեւ համարեսցի զնոսին, եւ ստուգեսցէ ՚ի վերայ Հայոց զայն , զոր գրեաց յովեսպոս պատմիչ ՚ի վերայ իւրոյ ազգին` ՚ի յառաջաբան. պատեր. յասելն. *«Թշուառութիւնք` որք միանգամ ՚ի սկզբանէ աշխարհի ժամանեցին յազգս ամենայն, եթէ համեմատեսցին ընդ աղէտս եբրայեցւոց, ոչինչ երկուանամ` թէ նուազագոյն գտանիցին»:
       Զայսչափ հարուածս եւ զայսպիսի աւերութիւն աշխարհիս տեսանելով աչօք Առաքել պատմագրի, աշխարէ եւ ողբայ. գլուխ Դ. երես 53. *«Հեղձամղձուկ եղեալ փղձկիմք` ասէ. եւ հարեալ յարտասուս` ողբամք եւ աշխարեմք. զի անապատ եղեւ վայելուչ եւ քաղցր աշխարհս մեր. եւ ազգ եւ ժողովուրդ խլեալք ՚ի տեղեաց, եւ անջատեալք ՚ի հայրենի եւ ՚ի բնիկ ժառանգութեանց, եւ յօրհնեալ երկրէ` որ լի է նշխարօք սրբոցն Աստուծոյ, եւ ոռոգեալ արեամբ սրբոց վկայից. եւ օրհնեալ քարոզութեամբ սրբոց առաքելոց, եղեն վտարանդեալք եւ տարամերժեալք յերկիր օտար եւ յազգ այլասեռ եւ այլալեզու … եւ անդէն օր աւուր առ սակաւ սակաւ նուազին մահուամբ եւ կորստեամբ: Եւ յաղագս երկնանման եւ ադինասարաս եկեղեցեաց ասէ զի'նչ ասացից. որք ՚ի խաւարի մնացեալ, եւ ՚ի բնակչաց թափուր եղեալ , մերկացեալ ՚ի զարդուց … փոխանակ օր աւուր նորոգման` օր զհետ աւուր խարխալեալ եւ քայքայեալ` աւերեալ փլուզանին:
       Իսկ թէ յո'ր վիճակ հասեալ էր Աթոռն Էջմիածնայ, ընդ նմին եւ եկեղեցիք նորին, այսպէս գրէ նա ինքն Առաքել. գլուխ ԻԴ. երես 298. *«Որպէս ասէ մարգարեն Դաւիթ, արարին զԵրուսաղէմ որպէս հիւղս մրգապահաց. եւ Եսայի մարգարէն ասէ վասն Սիոնի, իբրեւ զհովանի ՚ի մէջ սեխենեաց. ըստ այսմ սարասի գոգցե'ս եւ զաստուածաբնակ սուրբ Աթոռս. զի ամենեւիմբ ունայնացեալ էր ՚ի ստացուածոց, եւ կողոպտեալ ՚ի զարդուց. ո'չ գիրք … ո'չ զգեստ եւ ոչ շուրջառ … եւ Քրիստոսի իջման տեղին եւ սուրբ սեղանն եւս ոչ ունէին զծածկոցս. ո'չ կանթեղք, զի ոչ գոյր լոյս, այլ` հանապազ ՚ի խաւարի. բայց այլազգի ոմն վառէր զճրագ ձիթոյ. եւ դնէր ՚ի վերայ բեմին. եւ այն եւս երբեմն վասն անցաւոր ճանապարհորդաց, զի տեսանելով զայն` ողորմութիւն արասցեն նմա. ո'չ խնկարկութիւն, զի ոչ գայր բուրվառ եւ խունկ: Եւ սալայարկ յատուկ եկեղեցւոյն քանդեալ. եւ մեծամեծ լուսամուտքն ՚ի բաց անկեալ առանց վանդակի:
       Սոյնպէս գրէ եւ վասն արտաքին շինուածոց Էջմիածնի. եւ ասէ` թէ դիզեալ էին շուրջանակի փլատակք, եւ ծածկեալ էին հիմունք եւ աստիճանք եկեղեցւոյ: Եւ ՚ի վանս անդ Էջմիածնի բնակէին ասէ սակաւք ոմանք ՚ի միաբանից, եւ քանի մի եպիսկոպոսունք: Իսկ տաճարն Հռիփսիմեայ` որպէս գրէ ՚ի գլուխ ԺԶ. իսպառ աւերեալ էր, եւ բարձեալ էին դրունք նորա. եւ մակաղէին ՚ի նմա հօտք խաշանց. այլ Գայիանեայն առաւել եւս. զի եւ առաստաղն բովանդակ իջեալ էր ՚ի վայր եւ մնացեալ էին միայն որմունք նորա: Սոյնպէս իմա ' եւ վասն այլոց եկեղեցեաց բազմաց, եւս եւ վանորէից. զի ոմանք յայնցանէ փլուզեալ էին. եւ ոմանք թափուր մնացեալ ՚ի բնակչաց. իսկ յորս բնակէինն կրօնաւորք` սակաւք էին թուով. եւ նոքա եւս տարակուսեալք եւ լքեալք, եւ յաղագս դառնութեան ժամանակին ՚ի բարեկարգութենէ կրօնաւորական կենաց թուլացեալք. եւ չէր ոք ` որ քաջալերէր զնոսա, եւ յուղիղն առաջնորդէր: Զայսմ ամենայնէ երկար գրէ Առաքել պատմիչ ՚ի գլուխ Դ. ԺԶ. ԻԱ. ԻԴ. եւ այլն: