Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Օշին թագաւոր Հայոց` որդի Լեւոնի Երրորդի` եւ եղբայր Հեթմոյ Երկրորդի` կացեալ յիշխանութեան իւրում ամս ԺԲ. եւ ամիսս ինչ. եւ կամ ամս ԺԳ. հիւանդացաւ ՚ի մահ. եւ կոչեալ առ ինքն զհաւատարիմ հազարապետ տան իւրոյ զՕշին իշխանն Կոռիկոսայ, եւ զեղբայր նորա զԿոստանդին, ընդ որս եւ զՀեթում սպարապետ զիշխանն Նղրայ, յանձն արար ՚ի ձեռս նոցա զորդին իւր զԼեւոն մանուկ տասնամեայ, կամ ըստ այլոց երկոտասանամեայ, զոր ծնեալ էր յԱննայ թագուհւոյն վախճանելոյ, խնամ տանիլ նմա հայրաբար, եւ հոգ ունիլ հաւատարմութեամբ. մինչեւ հասցէ յարբունս հասակի, եւ թագաւորեսցէ. նոյնպէս յանձնեաց ՚ի նոսա եւ զերկրորդ կին իւր զՅովհաննա` զոր առեալ էր ՚ի Լատինաց Սիկիլիացւոց, ունիլ զնա ՚ի պատուի իբրեւ զարքայուհի. եւ կացոյց զՕշին իշխանն` պայլ, իբր հոգաբարձու թագաւորութեան. եւ ինքն մեռաւ յամի Տեառն 1320. եւ ՚ի թուին Հայոց ՉԿԹ. ՚ի քսաներորդ աւուր յուլիսի. եւ թաղեցաւ ՚ի վանս Դրազարկու. ըստ որում գրի ՚ի պատմութեան Կիւլիկեցւոց. զոր ոմանք շփոթեալ ընդ այլում Օշնի իշխանի` դնեն զգերեզման նորա լինել ՚ի Կեսարիա Կապադովկացւոց ՚ի վանքն սուրբ Դանիէլ ասացեալ:
       Իսկ Օշին պայլ` որում յանձն եղեւ հոգ թագաւորութեանն, զկնի աւուրց ինչ մահուն Օշնի արքայի` ետ օծանել թագաւոր զորդի նորա զմանուկն Լեւոն` մեծաշուք հանդիսիւ` ՚ի Սիս քաղաքի, պսակեալ զնա ընդ դստեր իւրում. եւ զի մեռեալ էր կին իւր, էառ իւր ՚ի կնութիւն զմնացեալ թագուհին զՅովհաննա. եւ համարեցաւ ինքն իբր թագաւորահայր, եւ կոչեցաւ պարոն Կիւլիկիոյ եւ Իսաւրիոյ. եւ ՚ի նոյն աւուրս ՚ի մեռանիլ Հեթմոյ սպարապետի` կարգեաց փոխանակ նորա զեղբայր իւր զԿոստանդին:
       Ընդ այսպիսի գործ սորա դժկամակ լեալ ոմանց ՚ի լատին ազգականաց Օշնի արքայի` գրգռեցին զիշխանս Հայոց ընդդէմ նորա. ընդ որս միախոհ գտաւ եւ Զաբլուն քոյր նորին Օշնի արքայի, որ էր կին Ամաւրիկոսի լատին կոմսին Տիւրոսի` եղբօր արքային Կիպրոսի, եւ մնացեալ էր այրի երեք որդւովք: Եւ ՚ի ծագիլ շփոթութեանց` յարձակեցաւ Օշին պայլ զօրօք իւրովք ՚ի վերայ Տիւրոսի, եւ ձերբակալ արարեալ զԶաբլուն եւ զանդրանիկ որդի նորա զՀենրիկ` էած զնոսա ՚ի Սիս, եւ արգել ՚ի դիպահոջ. ուր եւ մեռան իսկ: Այլ երկու կրտսեր որդիք Զաբլունայ` Յովհաննէս եւ Գուիտոն փախեան ՚ի Կիպրոս առ Ենրիկոս արքայ հօրեղբայր իւրեանց. եւ զի Ենրիկոս յառաջնմէ թշնամութեամբ էր ընդ հայս յաւուրց անտի Օշին թագաւորի, խորհեցաւ դիմել պատերազմաւ ՚ի Կիւլիկիա` եւ առնուլ վրէժ յՕշին պայլէն. բայց ակն ածեալ ՚ի զօրութենէ նորա` յետս եկաց ՚ի խորհրդոց իւրոց. եւ ապա միջնորդութեամբ պապին Հռովմայ եղեւ հաշտութիւն ՚ի մէջ նոցա առ ժամանակ մի. եւ եղեն բազում երթեւեկութիւնք դեսպանաց ՚ի կողմանէ պապին ՚ի պատճառս խռովութեան եւ խաղաղութեան սոցա:
       Լուեալ ամիրայն Հագարացւոց սուլտան Նասըր` որոյ ընդ ձեռամբ էր Բաղտատ եւ Եգիպտոս, թէ մեռեալ է թագաւորն Հայոց, եւ կայ շփոթ ՚ի Կիւլիկիա, արձակեաց անդր զօր բազում յաւար աշխարհին. յորոց գունդ մի եկեալ պաշարեցին զքաղաքն Այաս` որ եւ ասի Լայաս կամ Փայազ` ՚ի ծովափն Կիւլիկիոյ: Իսկ Կոստանդին սպարապետ Հայոց առեալ ընդ իւր արս իբր վեցհարիւր` դիմեաց յեղակարծում պահու ՚ի վերայ նոցա. եհար զբազումս ՚ի նոցանէ, եւ զմնացորդս ՚ի բաց վանեալ` հալածական տարաւ անտի: Զայն իբրեւ լուան այլ գունդք այլազգեաց` որք գնացեալ էին յայլ կողմն, եկին եւ ՚ի դիմի հարան Հայոց միանգամ եւ երկիցս. եւ յամենայնի ՚ի պարտութիւն մատնեալ` դարձան կորակոր. եւ յայսոսիկ մարտս անկան ՚ի թշնամեաց անտի ոգիք իբր հինգհազար. իսկ ՚ի Հայոց իբր հարիւր անձինք: Չոքան յայնժամ այլազգիք եւ վարձեցին իւրեանց օգնականս ՚ի լիկայոնացւոց եւ յայլոց ազգաց. եւ եկեալ վերստին պաշարեցին զԱյաս ընդ ծով եւ ընդ ցամաք. առին եւ քանդեցին զամրոց նորա, եւ կոտորեցին զբազումս. եւ ժողովեալ աւար եւ գերի` ելին անտի եւ սփռեցան ՚ի Կիւլիկիա. եւ յետ մեծամեծ վնասուց` զոր արարին, դարձան յաշխարհ իւրեանց:
       Զայսպիսի չարիս տեսեալ մանուկ թագաւորն Լեւոն, եւ զահի հարեալ յոյժ` ստիպեաց զաներ իւր զՕշին պայլ` խնդրել օգնութիւն յարեւմտեան թագաւորաց քրիստոնէից ՚ի պաշտպանութիւն աշխարհին. ՚ի նոյն թափանձէր եւ Յովհաննա մօրու Լեւոնի` կին նորին Օշնի. վասն որոյ առաքեցին հրեշտակս աղաչաւորս առ սրբազան պապն Յովհաննէս քսանեւերկուերորդ ` ձեռն տալ ինքեանց: Եւ պապն յղեաց թուղթ առ Կարոլոս Չորրորդ արքայ Գաղղիոյ` որ գրեալ էր զանձն ՚ի թիւ խաչակիր զօրաց վասն պատերազմելոյ ընդ այլազգիս յարեւելս. եւ յորդորեաց զնա` խաղալ զօրու ծանու ՚ի Կիւլիկիա, եւ միանալ ընդ հայս, եւ տիրել մինչեւ ՚ի Պաղեստին, եւ առնուլ զԵրուսաղէմ: Իսկ Կարոլոս առաջի եդ դժուարութիւն բազում. եւ առաւել եւս` զի բազում դրամոց պէտք են ասէ ՚ի պաշար զօրաց ՚ի գնալ յայնչափ հեռաւոր վայրս. եւ թէպէտ պապն խոստացաւ օգնել նմա ՚ի գանձուց իւրոց, եւ բազում աղաչանօք կրկին թախանձեաց զնա` մի ' զանց առնել զհայցուածովք Հայոց, բայց նա չէառ յանձն` զայն եւ այլ բանս պատճառելով. ուստի եւ ըստ ասելոյ Հռենալդոսի, *«վայրապար բանիւք ժամավաճառ լեալ ՚ի դերեւ ել առաջարկեալ գործն ». մանաւանդ զի Կարոլոս զբաղեցաւ ՚ի կռիւ ընդդէմ անգղիացւոց, նոյնպէս եւ պապն ՚ի խաղաղել զաղմուկ իտալացւոց:
       բ. Արդ` թէպէտեւ այս այսպէս վճարեցաւ, բայց մեծամեծ վնասք եւ անհնարին չարիք եկին զհետ. քանզի լուեալ զառաջինն` Նասըր ամիրային, թէ հայք ապաւինեալ են ՚ի լատինս, եւ յետոյ առեալ համբաւ սուտ` թէ գան նոքա յարեւմտից յարեւելս ծանր պատրաստութեամբ, փութացաւ գումարեաց առ ինքն զօրս անթիւս, եւ վառեալ կամեցաւ դիմել ընդդէմ նոցա. այլ յետ սակաւուց իբրեւ տեղեկացաւ` թէ դանդաղին արեւմտեայք, եւ ոչ իսկ կամք է նոցա գալոյ, խորհեցաւ ելանել ՚ի վերայ Հայոց, եւ բնաջինջ առնել զնոսա: Միաբանեաց ընդ իւր եւ զմեծ իշխան ոմն այլազգեաց` ամիր Օմար կոչեցեալ, որոյ ընդ ձեռամբ կային բազում զօրք թուրքաց: Բայց քանզի ակն ածէր ՚ի Թաթարաց` որք յայնժամ բարեկամութեամբ էին ընդ քրիստոնեայս ՚ի տէրութեան անդ Պուսայիտ խանին, որսացաւ կաշառօք ՚ի կողմն իւր զմեծ զօրավար նոցա` որ կոչիւր Թեմուրտաշ Նուին` որդի Չօպանայ, եւ նստէր կուսակալութեամբ մօտ ՚ի Լիկայոնիա: Եւ իբրեւ կամէին երեքեան սոքա յերից կողմանց արշաւել ՚ի Կիւլիկիա, խորհուրդ ետ Թեմուրտաշ` զի նախ ինքն դիմեսցէ անդր զօրօք Թաթարաց, յորոց չունէին հայք կարծիք թշնամութեան. եւ յորժամ մեք ասէ նուաճեմք զաշխարհն, եկա'յք ապա եւ դուք զօրօք ձերովք:
       Ըստ այսմ պայմանի խաղաց Թեմուրտաշ երեսուն հազար սպառազէն վառելովք ՚ի Կիւլիկիա. եւ եկեալ եհար զբանակ իւր յանկասկած եւ յապահով վայրի. եւ ապա զօրք նորա շրջեալ այսր եւ անդր ասպատակօրէն ընդ քսան եւ հինգ աւուրց ճանապարհ` նախ յափշտակեցին զարջառս եւ զոչխարս ՚ի դաշտի, եւ անպիտանացուցին զանդս եւ զագարակս. դիմեցին յետոյ եւ ՚ի վերայ գիւղից եւ աւանաց. աւերեցին` քանդեցին եւ հրձիգ արարին զբազում տեղիս. կոտորեցին զորս գտին արտաքոյ պարսպաւոր քաղաքաց. կործանեցին զեկեղեցիս գիւղորէից եւ վանորէից. կողոպտեցին զսպասս եւ զզարդս նոցա. սպանին զքահանայս եւ զկրօնաւորս. բացին եւ զգերեզմանս, ակն ունելով գտանել գանձ ՚ի նոսա. եւ հանել զոսկերս մեռելոց` այրեցին ՚ի նախատինս քրիստոնէից. եւ յետ քանի մի աւուրց բազում աւարաւ եւ գերութեամբ ելին անտի եւ գնացին:
       ՚Ի մեկնիլ Թաթարաց` յարձակեցան ապա եւ դաշնակիցք նոցա զօրքն թուրքաց հանդերձ ամիր Օմարաւ գլխաւորաւ իւրեանց. ընդ ըստ օրինակի առաջնոց ասպատակութեամբ արշաւեալ եւ հարուածեալ զաշխարհն. յափշտակեցին զոր ինչ եւ տեսին, եւ դարձան ՚ի տեղիս իւրեանց: Իսկ թէ զօրք Հայոց ելի՞ն արդեօք ընդդէմ սոցա, եւ կամ զի'նչ ինչ գործեցին, չունիմք ՚ի պատմութեանց. այլ զայս միայն գրէ Յովհաննէս Վիլլանոս լատին պատմիչ. գիրք Թ. գլուխ 148. թէ երկպառակութիւն էր ՚ի մէջ նոցա. եւ անմիաբան լեալ յիւրեանս` ընդ միմեանս կռուէին, եւ ՚ի միմեանց վանէին : Բայց Կոստանդին կաթուղիկոս եւ եպիսկոպոսունք աշխարհին` եւ Լեւոն արքայ եւ Օշին պայլ` գրեցին թուղթ ցաւալից առ պապն Հռովմայ, եւ պատմեալ նմա զամենայն արկածս` բազում աղերսանօք խնդրեցին վասն սիրոյ քրիստոնէութեան օգնական լինել տառապանաց իւրեանց, զի այս հուր ասեն` որ բորբոքեցաւ` օր քան զօր ծաւալի, եւ չիք հնար շիջուցանելոյ:
       Այլ մինչչեւ հասեալ էր թղթոյ սոցա յարեւմուտս, տեսեալ ամիրային Բաղտատայ եւ Եգիպտոսի` թէ նկուն եղեւ Կիւլիկիա յերեսաց նիզակակցաց իւրոց, արձակեաց ապա եւ ինքն զբիւրաւոր բազմութիւն զօրաց իւրոց` երթալ եւ մանրել իսպառ զերկիրն, եւ ճռաքաղ առնել զմնացորդս աշխարհին: Յայնժամ հորդան տուեալ նոցա ընդ միջոյ աշխարհին` գործեցին զանհնարին աղէտս, զոր ոչ տանի լեզու մարդոյ պատմել, եւ ոչ գրիչ ձեռին ստորագրել: Ո'ւր եւ հասին ոտք նոցա` լափեցին իբրեւ զբոց սրով եւ գերութեամբ. գերփեցին եւ աւերեցին. առին եւ զոմանս յամուր քաղաքաց. ընդ որս` որպէս գրի ՚ի պատմութեան Կիւլիկեցւոց` հրձիգ արարին եւ զԱտանա քաղաք , եւ քակեցին զբերդ նորա. եւ յետ բազում ոճիրս չարեաց գործելոյ` թողեալ զերկիրն աւերակ ՚ի սուգ` դարձան ինքեանք իւրեանց խնդութեամբ, վարեալ ՚ի գերութիւն ոգիս իբր քսան հազար. թո'ղ զբազումս` որք նահատակեցան յայնժամ վասն հաւատոյ ՚ի ձեռաց այլազգեաց:
       գ. Զայս ամենայն աղէտս թշուառութեանց լուեալ պապն Հռովմայ Յովհաննէս` նախ ՚ի դեսպանացն Հայոց` եւ ապա յայլոց երթեւեկեաց, պաշարեցաւ ՚ի սուգ տրտմութեան յոյժ յոյժ` հանդերձ ուխտիւ եկեղեցւոյն իւրոյ. եւ ամենայն ոգւով փոյթ կալեալ դարման տանիլ իրացն, գրեաց կոնդակ մեծ եւ ընդարձակ ՚ի ԺԳ Կաղանդիցն յունվարի. այսինքն ՚ի դեկտեմբերի 20. յԱւենիոն քաղաքի, առ համօրէն հաւատացեալս Քրիստոսի ընդ ամենայն աշխարհ, աղաչելով զամենեսին` ձեռն կարկառել ազգին Հայոց ՚ի նեղութեան իւրեանց . ուրանօր յետ ողբական իւրոյ նախերգութեան, գրէ այսպէս. *«Ցաւագինս պատմել ստիպիմք, եւ դառն սրտցաւութեամբ ճառ արկեալ յեղանակեմք` զոր ծանուցին մեզ ՚ի ձեռն թղթոյ եւ դեսպանաց` պատուական եղբարք մեր արքեպիսկոպոսունք եւ եպիսկոպոսունք Հայոց, եւ սիրելի որդեակն մեր ՚ի Քրիստոս Լեւոն արքայ, եւ սիրելի որդիք մեր Օշին իշխան Կոռիկոսայ եւ հոգաբարձու տէրութեան, եւ այլ պարոնայք եւ ժողովուրդք թագաւորութեանն Հայոց. զի ՚ի յետին աւուրս յայսոսիկ սուլտանն Բաբելոնի … եւ ազգն թուրքաց` որք եւ յառաջնմէ բազմօք խոշտանկեալ էին զհայս, տեսեալ թէ ոչ մնաց այլ ազգ քրիստոնէից հաստատուն ՚ի հաւատս յայնկոյս ծովու` բաց յաշխարհէն Հայոց, հնարեցան եւ ջանացան ջնջել զայն ՚ի միջոյ … որոյ վասն սուլտանն միաբանեալ զիւրսն ընդ թաթարս եւ ընդ թուրքս ` զօրացաւ երեքումբք ազգօք` կոխան առնել զաշխարհն Հայոց յերից կողմանց. նկուն առնել զզօրութիւն Հայաստանեայց, եւ ընդ ոտիւք արկանել զազգն. որպէս եւ արդեամբք ցուցաւ ՚ի մօտոյ, եւ երկիւղ կասկածանաց դեռ սպառնացեալ կայ»:
       Եւ ապա յետ մի ըստ միոջէ առաջի դնելոյ զհարուածս եւ զգերութիւն աշխարհին ըստ վերագոյն գրելոցս, յորդորէ զամենեսին` ընչիւք եւ զինուք եւ ամենայն նպաստիւք ՚ի թիկունս հասանել, շնորհելով յօժարամիտ եղելոց զառաքելական օրհնութիւն իւր եւ զառատաձիր ներողութիւն: ՚Ի վերայ այսր ամենայնի յօրինեաց նա ինքն պապն առանձին աղօթս մաղթանաց. եւ եդեալ զօրինակ նորին ՚ի կոնդակի անդ, պատուիրեաց` յամենայն եկեղեցիս ասել զայն հանդիսապէս ՚ի ժամ պատարագի. խնդրելով ՚ի Տեառնէ զօգնութիւն ՚ի վերայ ազգին Հայոց եւ ՚ի վերայ այլոց քրիստոնէից նեղելոց յայլազգեաց: Եւ դարձեալ հրաման ետ գանձանակ դնել եւ ժողովել դրամս հասարակաց` ՚ի թօշակ նոցա, որք երթան ՚ի պատերազմ յԱրեւելս:
       Գրեաց պապն եւ ՚ի հայս միանգամ եւ երկիցս թուղթ մխիթարութեան եւ քաջալերութեան, յամի Տեառն 1322. եւ 1323. առ թագաւորն եւ առ իշխանս, առ կաթուղիկոսն եւ առ եպիսկոպոսունս. յորդորեալ զնոսա` միաբան եւ միասիրտ լինել, եւ համարձակ զդէմ ունիլ թշնամեաց. դուք ասէ բո'ւռն հարէք, եւ տէր յաջողեսցէ ամենազօր բազկաւ իւրով. եւ ետ ներողութիւն առաքելական իշխանութեամբ, առաջի դնելով նոցա զհատուցումն վարձուց անմահական կենաց վասն անկելոցն ՚ի մարտի: Յղեաց եւ առ թագաւորն Լեւոն` եւ առ Օշին պայլ ինչս բազումս` ՚ի նորոգել զաւեր աշխարհին, եւ յաւելուլ զթիւ արի արանց:
       դ . Իսկ կաթուղիկոսն Հայոց Կոստանդին Կեսարացի առ սաստիկ ցաւոց սրտին ոչ կարացեալ հանդուրժել այնչափ աղետից հօտին իւրոյ` զոր տեսանէր ակն յանդիման, հիւանդացաւ եւ մեռաւ. կացեալ յԱթոռ հայրապետութեան յերկրորդում նուագի նստելոյ իւրոյ` ամս ԺԶ. եւ ընտրեցաւ ՚ի տեղի նորա տէր Կոստանդին Երրորդ ՚ի Լամբրոնէ: Եւ յառաջնում ամի անդ սորա մինչչեւ էր ոգի առեալ Հայոց, յարձակեցան ՚ի Կիւլիկիա եւ ՚ի Փոքր Հայս` ըստ որում աւանդի ՚ի յիշատակարանի միում գրեալ ՚ի նմին ամի ՚ի թուին Հայոց ՉՀԲ. բազմութիւնք այլազգեաց. եւ առին զմեծ քաղաքն Էդիաս, եւ կողոպտեալ զբնակիչս նորա` հրկէզ արարին զտունս նոցա. առին եւ զբերդն Մինայ, եւ փլուզին զպարիսպ նորա: Յայնժամ ելին զօրք Հայոց ընդդէմ նոցա պատերազմաւ, եւ մտեալ քաջութեամբ ՚ի բանակ նոցա` հարին ՚ի սուր սուսերի. այլ ոչ կարացեալ սպառել զանհամար բազմութիւն նոցին, անկան եւ ինքեանք կիսով չափ. եւ ոմանք յիշխանացն Հայոց եւ ՚ի հեծելոց ՚ի գերութիւն վարեցան. եւ մնացեալքն գնացին փախստեայ յամուր տեղիս: Իսկ այլազգիք դիմեալ ՚ի դաշտն Մլունայ` գերեցին եւ զայլս բազումս. եւ հուր արկեալ ՚ի Մլուն բերդաքաղաքն մեծ` այրեցին զաշտարակս նորա. ուր եւ կատարեցան հրով բազումք ՚ի քրիստոնէից վասն հաւատոյ:
       Յայնժամ վերստին առաքեաց Լեւոն արքայ դեսպան ՚ի Հռովմ եւ ծանոյց պապին զամենայն եղեալսն: Իսկ քահանայապետն տեսեալ թէ արեւմտեայք դանդաղին գնալ յարեւելս յօգնութիւն քրիստոնէից` զայլ հնարս խորհեցաւ յօգուտ նոցա. գրեաց թուղթ աղերսանաց առ Պուսայիտ խանն թաթարաց. եւ յուշ արարեալ նմա զառաջին բարեկամութիւնն` զոր ունէին հայք ընդ թաթարս, եւ զմիամիտ ծառայութիւն նոցա, աղաչեաց` ձեռն կարկառել նոցա ընդդէմ թշնամեաց նոցին, եւ կամ արկանել հաշտութիւն խաղաղութեան ՚ի միջի: Գրեաց անդրէն եւ առ հայս բազում թուղթս հետզհետէ` կրկին քաջալերելով զնոսա բանիւք սփոփանաց. ուր եւ յորդորէր զԼեւոն թագաւոր եւ զՕշին պայլ, զի նախ զԱստուած հաշտեցուսցեն ընդ իւրեանս արտասուօք, եւ ապա մարթասցին գտանել յաջողութիւն: Զսոյն ծանոյց երկար բանիւք եւ ՚ի թուղթն գրեալ առ կաթուղիկոսն եւ առ եպիսկոպոսունս. ազդ առնելով նոցա խրատել զհօտ իւրեանց, զի առաւել փոյթ կալցին` զԱստուած ՚ի հաշտութիւն ածել, դառնալով ՚ի մեղաց եւ յընկերատեաց բարուց, եւ կրթել զանձինս ՚ի գործս բարութեան: Գրեաց եւ զայլ միւս եւս թուղթ յորդորական առ կաթուղիկոսն. յորում ծանուցանէ, թէ առաքեցի վասն քարոզութեան յԱրեւելս ՚ի կողմն Պարսից ՚ի սուլտանիա զԳուլիէլմոս եպիսկոպոս:
       ե. Տեղեկացեալ Կոստանդեայ կաթուղիկոսի եւ Լեւոնի արքայի թէ պապն գրեալ է աղերս առ Պուսայիտ խանն, խորհուրդ արարին եւ յղեցին ինքեանք եւս աղաչաւորս առ նոյն խան` հնարել զխաղաղութիւն աշխարհին իւրեանց. եւ Պուսայիտ զիջեալ ՚ի խնդիր պապին եւ Հայոց` արձակեաց ՚ի Կիւլիկիա գունդ մի զօրաց քսան հազար հեծելոց հանդերձ հաւատարիմ զօրագլխաւ, պաշտպանել զերկիրն յերեսաց թշնամեաց. եւ գրեալ նամակ սիրոյ առ Լեւոն արքայ` քաջալերեաց զնա յապահովս լինել. եւ արձակեալ դեսպանս առ մելիք Նասըր սուլտանն Բաղտատայ եւ Եգիպտոսի` աղաչեաց զնա խօսիլ հաշտութիւն ընդ հայս:
       Այլ մինչչեւ էր լեալ այս, դէպ եղեւ Կոստանդեայ կաթուղիկոսի գնալ ՚ի Բերիա, այն է Հալէպ. եւ յորժամ անդ էր` եկն առ նա հրաւիրակ ՚ի Նասր սուլտանէն. եւ կաթուղիկոսն ելեալ գնաց առ սուլտանն ՚ի քաղաքն եգիպտացւոց, կամ ըստ այլոց ՚ի Բաղտատ. եւ յանդիման լեալ նմա` եգիտ բազում պատիւ ՚ի նմանէ. եւ ըստ իւրումն զգօնութեան իմաստուն բանիւք հաճեցոյց զնա ՚ի հաշտութիւն, աղերս արկեալ ՚ի դիմաց Լեւոնի թագաւորի: Եւ սուլտանն հաստատեաց դաշն խաղաղութեան մինչեւ ՚ի հնգետասանամեայ ժամանակ. եւ ապա դարձաւ Կոստանդին կաթուղիկոս յԱթոռ իւր ՚ի Սիս խնդութեամբ. եւ ուրախացոյց զամենեսին: Եւ սկսան այնուհետեւ ամենեքին ձեռնարկել ՚ի նորոգութիւն եւ ՚ի շինութիւն աշխարհին: Լուեալ Յովհաննու պապին Հռովմայ` եթէ յաջողեաց տէր այսպէս ազգին Հայոց, առաքեաց յետ ժամանակաց առ Լեւոն արքայ երեսուն հազար ոսկի ՚ի պէտս շինութեան երկրին, եւ մանաւանդ ՚ի նորոգել զաւերեալ քաղաքն զԱյաս. ուր կային եւ բազումք յազգէ լատինացւոց:
       ՚Ի յանդորրանալ փոքր մի աշխարհին Կիւլիկիոյ, ՚ի թուին Հայոց ՉՀԴ. պատահեցաւ եւ սքանչելիք ինչ ՚ի Տարսոն քաղաքի . զի էր անդ երիտասարդ մի Գրիգոր անուն, որ յեօթն ամաց հետէ կուրացեալ էր երկոքումբք աչօք. եւ յաղաչել նորա բազում թախանձանօք զամենագութ Մայրն Աստուծոյ զսուրբ Աստուածածինն, երեւեցաւ նմա յայտնապէս ամէնօրհնեալ կոյսն. եւ եդեալ զձեռս իւր ՚ի վերայ աչաց նորուն` առ ժամայն լուսաւորեաց զնա. եւ նորա ընկալեալ զայսպիսի շնորհս` պատմէր ամենեցուն զհրաշալի զայս գործ երախտեաց կուսին. եւ ինքն հաւատարիմ գտեալ մինչեւ ՚ի մահ իւր ՚ի ծառայութեանն Աստուծոյ եւ մօր նորա, մեռաւ սրբութեամբ: Այս աւանդի ՚ի պատմութեան միում Կիւլիկեցւոց, որոյ հեղինակն երեւի լինել ականատես այնր երիտասարդի: Զայսու ժամանակաւ եղբօրորդի թագաւորին Կիպրոսի Գուիտոն կամ Գիւտոն` ծնեալ ՚ի Զաբլունայ ՚ի քեռէ Հեթմոյ Երկրորդի` երիտասարդ առոյգ` երեւելի էր եւ յարգոյ յաչս մեծամեծացն Յունաց եւ առաջի Լատինացւոց: Եւ մօրաքոյր նորա Մարիամ կայսրուհի Հայկազն, զորմէ գրեցաք ՚ի գլուխ ԼԷ. լուեալ բազում ինչ զնմանէ` կոչեաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս տեսանել զնա: Եւ ՚ի գալ նորա անդր յաւուրս կայսերութեան որդւոյ իւրոյ Անդրոնիկեայ` տեսեալ զնա` հաճեցաւ ընդ քաղաքավարութիւն նորա. եւ ետ նմա ՚ի կնութիւն զմի ՚ի դստերաց ուրումն մեծի պատրկի:
       Եւ իբրեւ մեռաւ կինն Գուիտոնայ անորդի, էառ ապա զդուստր Սիւրգիանոսի առն երեւելւոյ. յորմէ եւ ինքն Գուիտոն Սիւրգէս կոչի ՚ի պատմագրութեան Կանտակուզենայ. եւ ապա կարգեցաւ ՚ի կայսերէ իշխան եւ վերակացու Աքայիոյ ՚ի Փերայ մինչեւ ՚ի Քրիստուպոլիս. ուր եւ տիրէր զօրութեամբ եւ իմաստութեամբ ունելով ընդ ձեռամբ իւրով զգունդս զօրաց ՚ի Յունաց եւ ՚ի Հայոց: