Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ընդ աւուրս ժամանակացս այսոցիկ զօրացեալ էր յոյժ իշխանութիւն անպարտելի թագաւորութեանն օսմանցւոց. եւ թագաւորէր սուլտան Մուրատ Երկրորդ. որ եւ յետ բազում մեծամեծ գործս գործելոյ յայլեւայլ տէրութիւնս, ՚ի Մաճառս, ՚ի Բուլղարս, ՚ի յԱլպանիա, եւ յայլ տեղիս, մեռաւ ՚ի յԱնդրիանուպօլիս` այսինքն յետրենէ, ՚ի հասակի քառասուն եւ եօթն ամաց` յամի Տեառն 1451. ՚ի փետրվարի. 2. եւ եթող զթագաւորութիւնն որդւոյ իւրում սուլտան Մէհէմմէտի Երկրորդի, ընդ նմին եւ գանձ բազում յոյժ: Եւ նա զառաջինն մեծաշուք յուղարկաւորութեամբ տարեալ զմարմին հօր իւրոյ ՚ի Պրուսա` եդ ՚ի դամբարանի. եւ թագաւորեաց ինքն ՚ի վերայ համօրէն տէրութեան Օսմանցւոց: Զսմանէ բազում գովութիւնս գրէ Գէորգ Փրանզաս` ականատես գոլով. էր ասէ սոյն այս սուլտան Մէհէմմէտ ՚ի մանկութենէ հետամուտ գործոց արութեան. որոյ վասն եւ ստէպ ընթեռնոյր ասէ զպատմութիւն գործոց Աղեքսանդրի Մեծի, Օգոստեայ կայսեր, Մեծին Կոստանդինոսի, Մեծին Թէոդոսի, եւ այլոց դիւցազանց, առ ՚ի հասու լինելոյ` թէ որո'վ օրինակաւ պերճ հանդիսացան նոքա: Եւ էր ինքն այր արդարակորով եւ առատամիտ. եւ գիտէր զլեզուս ազգաց բազմաց, զՊարսից, զՅունաց: Եւ զի յայնմ ժամանակի ՚ի վաղուց հետէ անտի նստէին երկու կայսերք Յունաց, մին ՚ի Կոստանդինուպօլիս` որ իրաւամբք կոչիւր կայսր, եւ էր անուն նորա Կոստանդին, եւ միւսն ՚ի Տրապիզոն` Դաւիթ անուն, գլխաւոր իշխանք Կոստանդինուպօլսոյ առաքեցին ՚ի յաջորդ ամի դեսպանս առ սուլտան Մէհէմմէտ ՚ի Պրուսա քաղաք եւ ծանուցին նմա, թէ զսովորական տուրսն` զոր պարտ էր տալ, հատուսցես Կոստանդեայ եւ ոչ Դաւթի: Ընդ այս պատգամ Յունաց թէպէտեւ դժկամակեցաւ սուլտան Մէհէմմէտ, բայց ոչինչ եցոյց դեսպանացն արտաքուստ, այլ արձակեաց զնոսա խաղաղութեամբ. եւ ոչ եւս յաւել տալ զայն տուրսն. եւ ինքն անցեալ յԱնդրիանուպօլիս` ձմերեաց անդ. եւ ետ պատրաստել գործավարաց բազում նիւթ շինելոյ զամրոց ՚ի բերան Պրոպոնտոսի: Իբրեւ ազդ եղեւ Կոստանդեայ կայսեր այս պատրաստութիւն նորա, հրեշտակս արձակեաց առ սուլտան Մէհէմմէտ` հարցանել վասն այնր, թէ առ ի՞նչ իցէ: Իսկ նա արար պատասխանի, եւ ասէ. ոչինչ անիրաւ իմ ընդդէմ քաղաքիդ Կոստանդինուպօլսոյ` եթէ կանգնեցից արտաքոյ նորին շինուածս. զի ամենայն երկիր` որ շուրջ է զնովաւ, տաճկաց է: Եւ իբրեւ եհաս գարունն, շինեաց սուլտան Մէհէմմէտ զամրոցն` ինքնին տուեալ զձեւ նորա: Եւ մինչդեռ նա յայն գործ զբաղէր, զօրք եւ ազգք նորա թոյլտուութեամբ նորին ասպատակէին եւ աւերէին զաւանս եւ զգիւղօրէս աշխարհին Յունաց:
       Տեսեալ կայսեր զգործ սուլտանին` գիտաց յայտնապէս, թէ կամի նա պատերազմ յարուցանել ՚ի վերայ իւր եւ ՚ի վերայ տանն Յունաց համօրէն, եւ դիմել եւս ՚ի վերայ Կոստանդինուպօլսոյ եւ պաշարել. սմին իրի ետ ամրացուցանել զքաղաքն ամենայն զգուշութեամբ ընդ ծով եւ ընդ ցամաք, եւ ժողովեաց ՚ի ներքս զբազմութիւն գիւղականաց հանդերձ համբարօք ցորենոյ, եւս եւ հանդերձ որայիւք նոցին` զորս դեռ չէին կասեալ. եւ ապա ետ բերել արմտիս բազում յոյժ եւ զայլ պիտոյս` ՚ի Պեղոպոննիդեայ, ՚ի Քիոյ, եւ յայլ աշխարհաց. որպէս զի ունիցի ՚ի ներքս բաւական պաշար տարեկան ՚ի պաշարման քաղաքին: Սոյնպէս արարին եւ գենուացիք այսինքն ճինիվիզք, որք տիրէին ՚ի Ղալաթիա. որք եւ առաքեցին թուղթ յաշխարհ տէրութեան իւրեանց, եւ բերին անտի գունդ մի զօրաց յօգնականութիւն:
       Խնդրեցին եւ յոյնք օգնութիւն ՚ի լատինացւոց, բայց ոչ յաջողեցաւ վասն երկարելոյ ընդ մէջ անկեալ խնդրոյն` որ ՚ի վերայ միաբանութեան: Քանզի ՚ի նոյն աւուրս կային ՚ի քաղաքի անդ նուիրակք սրբազան պապին, եւ զհետ էին ածել զյոյնս ՚ի հաւանութիւն այնր ամենայնի ` որ սահմանեցաւ ՚ի ժողովն Փլորենտիոյ. զոր թէպէտ կայսրն եւ այլք ոմանք ՚ի մեծամեծաց հարկեալ ՚ի յառաջիկայ մեծէ կարօտութենէ յօժարէին յանձն առնուլ, բայց բազումք եւս ընդդէմ դառնային. եւ յանկանիլ երկպառակութեան ՚ի նոսա` յապաղումն եղեւ. եւ վասն այսորիկ ոչ մարթացան յոյնք ընդունիլ օգնութիւն ինչ ՚ի լատինացւոց, բաց ՚ի Ճինիվիզեանց` որք էին ՚ի Ղալաթիա:
       Իսկ ՚ի յաճախել նեղութեան ասպատակաց` առաքեաց կայսրն հրեշտակս առ սուլտան Մէհէմմէտ` աղաչել զնա, զի արգելցէ զզօրս իւր յասպատակութենէ անտի: Այլ նա ընդ հակառակն ետ հրաման իւրոցն առաւել եւս սաստկացուցանել զասպատակութիւնսն. եւ յղեաց պատգամ ընդ ամենայն գաւառս, զի որք միանգամ կարող իցեն բառնալ զզէն եւ ձգել զսուր, եկեսցեն ՚ի մարտ պատերազմի ընդդէմ Կոստանդինուպօլսոյ: Եւ ինքն յետ աւարտելոյ զշինութիւն ամրոցին` ետ շինել զբազում թնդանօթս (այսինքն պատերազմական թօփս ). յորոց երկու էին մեծամեծք: Եւ գտեալ զճարտարապետ ոմն վալաքիացի Որբանոս անուն` ետ նմա ձուլել պղնձի թնդանօթ մի մեծ յոյժ, որ տանէր երեք հարիւր լիտր ծանրութեամբ ռումբ քարեայ. եւ այնչափ էր մեծութիւն թնդանօթին` մինչեւ եօթանասուն լուծք եղանց հազիւ քարշէին զայն, եւ երկու հազար արք հազիւ կառավարէին: Պատրաստեաց եւ զերեքհարիւր նաւս մեծ եւ փոքր լի մարդկամբք. եւ յղեաց յառաջագոյն զթնդանօթն եւ զնաւսն գնալ մինչեւ ՚ի բերան Կոստանդինուպօլսոյ:
       բ. Ապա ՚ի սկիզբն փետրվար ամսոյ` յամի 1453. ՋԲ. հորդան տուեալ զօրաց իւրոց եհաս մօտ ՚ի քաղաքն. ուր հասին առ նա անհամար բազմութիւնք պատերազմական զօրաց. եւ ՚ի վեցերորդ աւուր ապրիլի պաշարեցաւ քաղաքն. ՚ի նմին աւուր ժամանեցին անդր եւ այն երեք հարիւր նաւք. բայց անհնար եղեւ նոցա մտանել ՚ի նաւահանգիստ քաղաքին. զի բերան ծովուն կապեալ էր ստուար շղթայիւք, որովհետեւ յայնմ ժամանակի չէր այնպէս բարձր ջուր այնր ծովու, որպէս այժմ: Իսկ ՚ի մէջ քաղաքին Կոստանդինուպօլսոյ կային զօրք Յունաց հինգ հազար եւեթ. եւ զորք ճինիվիզաց երեք հազար. այլ խառնիճաղանճ պատերազմօք բազում. կային եւ հայք ոչ սակաւք, որք ՚ի Ղալաթիա բնակէին, եւ էին ապաւինեալ յաղօթս: ՚Ի նաւահանգստի քաղաքին եւս էին ութն պատերազմական նաւք մեծամեծք. եւ քսան նաւակք զինուց, եւ ցռկանաւք. ընդ սոսա կային եւ նաւք վենետիկեցւոց, որք ակամայ արգելեալ մնացին անդ:
       Արդ յամսեանն ապրիլի` յորում պաշարեցաւ քաղաքն, եղեն քանի մի մարտադրութիւնք, բայց թեթեւք. քանզի սուլտան Մէհէմմէտ ոչ կամէր ՚ի սկզբան անդ միանգամայն թափել զզօրութիւն իւր. այլ` յետ կարգելոյ զամենայն ինչ` ջանայր եթէ հնար է` ՚ի միում աւուր առնուլ զքաղաքն. եւ սպասէր գալստեան այլոց զօրաց. եւ իբրեւ նոքա եւս եկին, բազմացաւ թիւ նոցա յոյժ. եւ եղեն իբր չորս հարիւր հազար հզօր պատերազմականաց. եւ երեք հարիւր հազար ծառայողաց. զորս բաժանեալ սուլտանին ՚ի բազում գունդս ` կարգ եդ ՚ի նոսա:
       Իբրեւ ետես Կոստանդին կայսր զայնչափ բազմութիւն զօրաց. զահի հարաւ. եւ գիտացեալ. թէ ոչ կարէ ընդերկար զդէմ ունիլ նոցա, առաքեաց հրեշտակս առ սուլտանն. եւ մատոյց նմա աղաչանս` խոստացեալ նմա տալ հարկս` որչափ եւ կամիցի, միայն թէ մեկնեսցի անտի: Բայց սուլտանն արար պատասխանի. *«Կա'մ ես առից զքաղաքդ, կամ քաղաքդ առցէ զիս. եթէ ' կենդանի` եւ եթէ մեռեալ: Այլ եթէ դու եւ քոյքդ ինքնակամ ելանիցեք այտի, տաց ձեզ զՊեղոպոննիդա (այն է Մօռա ), եւ եղբարց ձերոց զայլ գաւառս, եւ մնասցուք մեք բարեկամ ընդ ձեզ. իսկ եթէ ոչ մտից ՚ի քաղաքդ խաղաղութեամբ, այլ առից զդա պատերազմաւ. կոտորեցից զքեզ եւ զմեծամեծս քո ՚ի բերան սրոյ. եւ արարից զքաղաքդ ՚ի յափշտակութիւն, եւ զժողովուրդդ տաց յաւար զօրաց իմոց. եւ ես շատացոյց առնուլ զտեղիդ եւեթ ունայն: Զայս լուեալ կայսերն` ոչ արար նմա պատասխանի. այլ կայր յանհնարին վարանս` մանաւանդ վասն սակաւութեան զօրաց իւրոց:
       գ. Իսկ սուլտան Մէհէմմէտ, որ հաստատեալ էր ՚ի միտս իւր առնուլ զքաղաքն մեծ, տարակուսեալ էր ՚ի վերայ նաւացն. եւ հնարս խնդրէր, թէ զիա'րդ կարասցէ մուծանել զնոսա ՚ի նաւահանգիստ. որպէս զի ՚ի ծովէ եւ ՚ի ցամաքէ համանգամայն մարտնչելով` դիւրաւ առցէ զքաղաքն: Տեսեալ` թէ անհնար է զնաւսն ՚ի ներքս մուծանել, ետ շինել պէսպէս մեքենայս անուաւորս. եւ հարթեալ զցամաքակողմն` խաղացոյց ընդ ցամաք զնաւսն, եւ իջոյց զնոսա ՚ի նաւահանգիստն. որով ապշեցոյց զյոյնս եւ զճինիվիզս: *«Ո՞վ ոք երբէք այսպիսեաց տեսօղ կամ լսօղ եղեւ (ասէ Դուկաս յոյն պատմիչ ականատես ). ապաքէն քսերքսէս նաւուց բազմութեամբ կամուրջ գործեալ` ընդ այն անցոյց զօրս. իսկ նորս այս Աղեքսանդր Մակեդոն (այսինքն սուլտան Մէհէմմէտ ) նաւարկութիւն արարեալ ընդ գլուխս բլրոց իբրեւ ընդ ալիս ծովու` ՚ի ցամաքէ ՚ի ծով նաւս խաղացոյց: Զայս յիշատակէ եւ Լեւոնարդոս լատին եպիսկոպոս` գոլով եւ ինքն ականատես: Եհաս ՚ի նմին աւուր եւ մեծ թնդանօթն այն, զոր յիշեցաք ՚ի վերոյ:
       Ապա հրամայեաց սուլտան Մէհէմմէտ` լաստ մեծ շինել ՚ի նաւահանգստի անդ ՚ի վերայ ջուրց յերկայնութիւն հարիւր կանգուն, եւ ՚ի լայնութիւն յիսուն կանգուն. որով ՚ի վերայ ծովու իբրեւ ՚ի ցամաքի սփռեցան զօրք նորա . որպէս գրէ Փրանղաս ականատես: Զայս այսպէս պատրաստեալ սուլթան Մէհէմմէտի` յամենայն կողմանց սկսաւ մարտ դնել ընդ քաղաքին, եւ արձակել զռումբ մեծի թնդանօթին եօթն անգամ ՚ի ցերեկի, եւ միանգամ ՚ի գիշերի: Եւ յետ քառասուն աւուր պաշարման քաղաքին` պատգամ յղեաց առ Կոստանդին կայսր եւ ասէ, տո'ւր ինձ զքաղաքդ խաղաղութեամբ. եւ ես տաց քեզ փոխարէն զկեանս քոյ. եւ տաց հրաման Յունաց, զի առեալ զամենայն ստացուածս իւրեանց` երթիցեն` ո'ւր եւ կամք իցէ նոցա. ապա թէ ոչ` դիմեալ միանգամայն ՚ի վերայ` յաւարի առից ողջոյն զքաղաքդ. զմեծամեծս եւ զզօրականս տաց ճարակ սրոյ. եւ զսոսկականս տաց ՚ի ծառայութիւն եւ ՚ի յափշտակութիւն զօրաց իմոց:
       Եւ իբրեւ ոչ էառ յանձն Կոստանդին կայսր զայս պատգամ, քարոզ կարդաց սուլտան Մէհէմմէտ ՚ի բանակի անդ, եւ ազդ արար ամենայն զորաց իւրոց, շա'տ է ինձ ասէ քաղաքդ լոկ տամբք. եւ ձեզ լիցի ամենայն` որ ինչ է ՚ի քաղաքիդ. եւ այս եղեւ յորդոր խրախուսանաց համօրէն բազմութեան: Եւ իբրեւ երեկոյ եղեւ յաւուր կիւրակէի` որ օր քսան եւ եօթն էր մայիսի. այն է երկրորդ կիւրակէ Հոգեգալստեան. հրամայեաց սուլտանն զգիշերն ողջոյն հուր լուցանել ՚ի բանակի, եւ ՚ի նաւսն եւս , եւ յարձակիլ ՚ի սկզբան ՚ի վերայ քաղաքին. զի կասկած տացէ Յունաց, թէ սուլտանն ՚ի նմին գիշերի մինչեւ ցառաւօտ ունի պատերազմիլ ընդ քաղաքին. եւ այսու կասկածանօք պաշարեալ վաստակեցուսցէ զնոսա զայն գիշեր. որպէս եւ եղեւ իսկ:
       Եւ իբրեւ ծագեաց առաւոտ, առ հասարակ ամենայն գունդք բանակի սուլտանին յարձակեցան ՚ի վերայ քաղաքին. եւ պատերազմեցան անհնարին սաստկութեամբ. եւ տեւեաց այն մինչեւ ՚ի մերձենալ հասարակ աւուր. եւ յետ կէս աւուր առաւել քան զառաջինն սաստակացուցեալ զմարտն զերիս ժամս ` տագնապեցուցին զյոյնս եւ զճինիվիզս: Եւ ապա սուլտանն դադար տուեալ զօրացն` յերկուս բաժանեաց զնոսա. եւ կարգեաց յանդիման քաղաքին մինչեւ ՚ի դուռն ոսկի կոչեցեալ. նոյնպէս եւ զնաւսն կարգեաց հանդէպ պարսպին. եւ ՚ի մեծի լաստին ետ պատրաստել սանդուղս եւ այլ մեքենայս:
       Այն ինչ արեւն ՚ի մուտս լինէր, ՚ի ձայն ահեղ փողոյ եւ թմբկի շարժէր սուլտանն զամենայն բանակ իւր ՚ի վերայ քաղաքին. եւ ինքն տասն հազար ծառայիւք, եւ հարիւր հազար թիկնապահ հեծելազօրօք մերձենայր ՚ի նոյն: Իսկ կայսրն Կոստանդին եւ Յուստինիանոս զօրավար ճինիվիզաց երեք հազար արամբք կացեալ ՚ի վերայ պարսպին` մարտնչէին ընդ նոսա ՚ի ցամաք կուսէ ամենայն զօրութեամբ եւ յուսահատութեամբ. եւ ոչ թողուին զնոսա անկանիլ ՚ի ներքս: Կացեալ եւ հինգ հարիւր տիգաւորք եւ աղեղնաւորք ՚ի ծովակողմն կուսէ պարսպին` զգուշանային նաւուցն եւ լաստին մեծի. եւ այլք յայլ տեղիս: Յայնմ վայրի վէրս ընկալեալ Յուստինիանեայ` հարկեցաւ մեկնիլ անտի ՚ի բաց` վասն դարման գտանելոյ:
       Իսկ զօրք սուլտանին ծածկեալ զինքեանս վահանօք ` մերձենային ՚ի պարիսպն. եւ ամենայն զօրութեամբ գուն գործէին կանգնել զսանդուղս, եւ ՚ի վեր ելանել. եւ ոմանք ՚ի վերայ ուսոց իրերաց ելանելով մինչեւ ՚ի բարձրութիւն պարսպին` ջանային անկանիլ ՚ի ներքս. բայց ոչ կարէին. զի ռամիկք ժողովրդեանն խառն ընդ զօրս առ հասարակ ելեալ ՚ի վերայ պարսպին` քարինս հոսելով ՚ի վերայ նոցա ՚ի բաց վանէին զնոսա անտի: Նմանապէս եւ նաւք տաճկաց թէպէտ եւ ՚ի ծովէ բազում ջանիւք դիմէին մերձենալ մօտ, բայց նաւք քրիստոնէից ընդ երկար ընդդիմացեալ նոցա` ոչ թողացուցանէին զնոսա:
       դ. Եւ մինչդեռ յայսպիսի տագնապ շփոթութեան մրցանաց գիշերային պատերազմի վրդովեալ էին ամենեքին, քայքայեցան եւ անկան հինգ աշտարակք պարսպին ՚ի յարձակմանէ թնդանօթից, մինչեւ ոչ եւս կարել Յունաց պաշտպանել զտեղիսն զայնոսիկ . մանաւանդ զի զօրք նոցա որչափ եւ կային` առ սակաւութեան իւրեանց ընդ բովանդակ տարածութիւն քաղաքին սփռեալ` ոչ եւս զօրէին վճարել ինչ: Ապա իբրեւ անկան յոյնք ՚ի յուսահատութիւն, ոմանք ՚ի ծերոց քաղաքին` ընդ պատմելոյ դուկասայ` ազդ արարին նոցա, թէ գոյ ծածուկ դուռն ընդ երկրաւ ՚ի վաղուց հետէ փակեալ ՚ի կողմն պալատին. եւ ընդ այն ասեն դիւրաւ լինի վանել զթշնամիսն: Բացեալ ապա Յունաց զայն հրամանաւ կայսեր` ելին յանկարծ բազումք արտաքս, եւ արարին հարուածս մեծամեծս. այլ այն եղեւ ինքեանց առիթ կորստեան. քանզի իմացեալ զօրաց սուլտանին զտեղի այնր ստորերկրեայ դրան` յիսուն արք ՚ի նոցանէ վանեալ զյոյնս ՚ի տեղւոջէն` մտին յայն. եւ բազում տարժանմամբ գնալով ընդ գաղտնի շաւիղս նորա ` հասին ՚ի պալատն արքունի. եւ յանկարծակի ելեալ ՚ի վերայ պարսպին` հարին եւ կոտորեցին զամենայն ընդդիմակացս` որք կային անդ: Եւ եղեւ աղմուկ շփոթի մեծ յայն կողմն պարսպին. ուր հասեալ եւ այլոց զօրաց ՚ի Յունաց` եդին մարտ ընդ ՚ի վեր ելեալսն, եւ գահավէժ արարին զոմանս ՚ի նոցանէ. բայց ոչ կարացեալ զդէմ ունիլ իսպառ` ՚ի փախուստ դարձան առ ճողոպրելոյ զանձինս. եւ զօրաց սուլտանին տիրեալ անդ` ձայնէին արտաքս կանգնել սանդուղս, եւ ելանել փութով ՚ի վեր:
       Իսկ կայսրն Կոստանդին, եւ այլ եւս արք զօրաւորք, որք հեռագոյն ՚ի տեղւոջէ անտի յայլ կողմն պարսպին մարտնչէին, ոչ գիտելով զեղեալսն` իբրեւ լուան` թէ կոտորած կայ ՚ի վերայ պարսպին, եւ մտեալ են թշնամիք ՚ի ներքս, խուճապեցան եւ խռովեցան: Եւ մինչ նոքա շփոթեալ տագնապէին, զօրք Օսմանցւոց յորդեցին ՚ի ներքս ՚ի քաղաքն ընդ այն կողմն` ուր առաջինք ելեալ էին, նոյնպէս եւ այլք ընդ այլ քայքայեալ տեղիս պարսպին: Եւ զի ընդարձակութիւն քաղաքին մեծ էր, յայլեւ այլ կողմանս այլ եւ այլ ձայնք գուժի հասանէին առ յոյնս, եւ շուարեալ կային ամենեքին. քանզի ոմանք աղաղակէին, թէ յայն ինչ տեղի պարսպին ելեալ են զօրք ՚ի վեր. եւ ոմանք` թէ ընդ այս կողմն մտին ՚ի ներքս: Այլ իբրեւ աչօք եւս տեսին զճապաղիլ եւ զտարածիլ բազմութեան զօրացն սուր ՚ի ձեռին` ամենեքին առ հասարակ վրդովեալ շփոթեցան եւ տագնապեցան. եւ ՚ի յարձակիլ Օսմանցւոց ՚ի վերայ նոցա սրով ` այր զարամբ կոխոտելով` աստ անդ փախչիլ խուճապէին. եւ ՚ի բերան սրոյ անկեալ կոտորէին. մինչեւ ընդ ասելոյ Քալկոնտիւղայ` ընդ ամենայն քաղաքն ոչ այլ ինչ էր տեսանել, բայց միայն զփախստեայս եւ զհետամուտս, զսպանօղս եւ զսպանեալս . միանգամայն եւ աղետալի գոչիւն աղաղակի եւ կականումն ողբոց` արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց ՚ի միասին:
       Յայնմ վայրի եւ նա ինքն Կոստանդին կայսր լքեալ եւ թողեալ յամենեցունց` վահան եւ սուր ՚ի ձեռին շուարեալ յուսահատ այսր անդր ընթանայր. եւ գոչէր բարբառ ողորմելի. չիցէ՞ ոք արդեօք քրիստոնեայ. զի ՚ի սպանանիլ իմում` հատցէ զգլուխ իմ եւ տարեալ պահեսցէ: Եւ ապա ՚ի խռան անդ կոտորածի պատահեալ նմա զօրաց սուլտանին, եւ ոչ գիտելով` թէ կայսրն իցէ, հարին զնա ՚ի թիկանց եւ ՚ի դիմաց, եւ ընկեցին ՚ի մէջ դիականց անկելոց: Եւ այնուհետեւ զօրք սուլտանին առաւել քան զառաւել զեղեալ ՚ի մէջ քաղաքին ՚ի ծովէ եւ ՚ի ցամաքէ` հարին որոց միանգամ պատահեցան, եւ կոտորեցին իբր քառասուն հազար ոգիս. այլ զորս հաճոյ թուեցան յաչս նոցա ` յափշտակեցին:
       Իսկ զթագուհին` որում անուն էր Հեղինէ, եւ զդստերս նորա արտաքս ձգեալ զօրացն եւ տառապեցուցեալ, անդամ անդամ յօշեցին զնոսա: ՚Ի նմին ժամու ղօղեալ էին յեկեղեցւոջ սրբոյն Սոփիայ անհամար բազմութիւնք կանանց եւ մանկանց, եւ ժողովուրդք բազում. որոց ոմանք պատրաստեալ էին մարտնչիլ անտի. զայն իմացեալ զօրացն Օսմանցւոց. խորտակեցին զդրունսն. եւ մտեալ ՚ի ներքս` կապտեցին, սպանին եւ գերեցին զբազումս , աւար հարին զեկեղեցին, եւ խորտակեցին զպատկերս. զմասնատուփս, եւ զայլ անօթս եկեղեցւոյ: Զսոյն արարին եւ յայլ բազում եկեղեցիս եւ ՚ի տունս եւ ՚ի վանորայս եւ ՚ի կուսաստանս, զորս եւ կողոպտեցին յամենայն զարդուց. եւ հեղին արիւն բազում. եւ յայնչափ բազմութենէ զօրացն Օսմանցւոց յետ առման քաղաքին երեք արք միայն մեռան: Իսկ մեծամեծք ճինիվիզաց մտեալ ՚ի նաւս` փախեան, ընդ նոսին եւ նաւք վենետիկեցւոց. եւ որք ոչ կարացին ժամանել ՚ի նաւսն, ոմանք ՚ի նոցանէ սպանան, եւ ոմանք գերեցան, եւ ոմանք եւս ժողովեցան առ իշխան իւրեանց:
       ՚Ի վաղիւ անդր եմուտ ՚ի քաղաքն սուլտան Մեէհէմմէտ ահեղ իմն եւ մեծահանդէս յաղթանակաւ. եւ դէպուղիղ գնաց յեկեղեցի Սրբոյն Սոփիայ. եւ իջեալ յերիվարէն` եմուտ ՚ի ներքս. եւ այսր անդր զաչս յածեալ` սքանչանայր մեծապէս ընդ հրաշակերտ շինուած նորուն. եւ տեսեալ զոմն յիւրոցն, որ խորտակէր ՚ի կողմն մի տաճարին զյատակ մարմարոնեայ, զայրացեալ եհար զնա սրովն, եւ ասէ. գանձք եւ գերիք քաղաքիս շա'տ են ձեզ` որք աշխատեցայք առնուլ զսա. այլ` շինուածք քաղաքիս ի'մ են: Եւ ապա մատոյց ՚ի տաճարի անդ հրապարակական մաղթանս ընդ ծիսի օրինաց իւրոց:
       Յայնմ ժամու յելանել սուլտանին ՚ի տաճարէն` իշխանն ճինիվիզաց հանդերձ իւրովք եկն եւ անկաւ առ ոտս նորա, եւ ետ նմա զփականս Ղալաթիայու: Եւ նա յետ կշտամբելոյ զնա վասն այնչափ ընդդիմանալոյ` եհարց, թէ կայսրն եւս զերծեա՞լ իցէ ՚ի նաւս ընդ այլ ճինիվիզս, եւ կամ թաքուցեա՞լ իցէ ուրեք ՚ի ծածուկ. եւ յասել նորա` թէ չունիմ ինչ տեղեկութիւն զնմանէ, ազդ արարին ոմանք` թէ ՚ի խռան անդ անկաւ ՚ի մարտի. եւ սուլտանն առաքեաց արս խնդրել զնա ՚ի մէջ դիականց անկելոց. եւ գնացեալ գտին զնա, եւ ծանեան ՚ի կօշկաց նորա` յորում նկարեալ էին ոսկի արծուիք ընդ օրինի ինքնակալաց. եւ հատեալ զգլուխ նորա` հարին ՚ի նիզակ, եւ բերին առ սուլտանն. եւ նորա ստուգեալ ՚ի ճինիվիզաց` թէ հաւաստեաւ այն է գլուխ կայսերն. հրամայեաց բեւեռել զայն ՚ի սիւն մի բարձր, ուր մնաց մինչեւ ցերեկոյ. եւ ապա ետ հանել զմորթ նորին, եւ լնուլ յարդիւ, եւ պահել ՚ի նշան յաղթութեան եւ ՚ի պարծանս իւր: Կալան զօրքն եւ զմեծ իշխանն Յունաց քիրլուքայ հանդերձ երկու որդւովք, եւ բերին առաջի սուլտանին. եւ նա առ երեսս պատուեալ զայրն` եհարց բազում ինչ. եւ ապա ետ հատանել զգլուխ նորա եւ որդւոցն ընդ նմա: Իսկ զճինիվիզս յետ կշտամբելոյ պատուեաց առ ժամանակ մի. բայց յանցանել քանի մի աւուրց` ետ սպանանել զբազումս ՚ի գլխաւորաց նոցա:
       Եւ եղեւ առումն մեծի քաղաքին Կոստանդինուպօլսոյ ՚ի հզօր թագաւորէ Օսմանցւոց ՚ի սուլտան Մէհէմմէտէ յերրորդ ամի թագաւորութեան նորա, յամի Տեառն 1453. եւ ՚ի թուականութեան Հայոց ՋԲ. եւ ՚ի թուին Տաճկաց 857. ՚ի 29 աւուր մայիսի, յերեքշաբաթի օր` ընդ արշալոյսն, յետ 56. կամ 57. աւուր պաշարմանն: Եւ զայս ամենայն երկար եւ ըստ կարգի գրեցին ականատես յոյն պատմիչք, Փրանզաս, եւ Դուկաս, եւ Քալկոնտիւղաս. ընդ որս եւ լատին եպիսկոպոս Լեւոնարդոս` որ էր անդ. եւ այլ բազում մատենագիրք. նաեւ Աբրահամ երէց ոմն Հայոց. որ յայն աւուրսն ՚ի Կոստանդինուպօլիս էր ՚ի բերա, այսինքն ՚ի տեղին` Պէյ օղլու կոչեցեալ:
       ե. Իսկ սուլտան Մէհէմմէտ յետ տիրելոյ Կոստանդինուպօլսոյ` անդ հաստատեաց զաթոռ թագաւորութեան իւրոյ. եւ կոչեաց զքաղաքն Իսլամպօլ. եւ ինքն կոչեցաւ Ֆէթիհ: Տիրեաց ապա եւ այլոց թագաւորութեանց. եւ էառ յարեւելս կոյս զբազում քաղաքս, զԲայբերդ, եւ զԵզնկայ, եւ զԿարին, եւ այլն. նոյնպէս եւ յարեւմուտս զբազում տեղիս, եւ ՚ի ծովու զկղզիս. եւ մեծացաւ թագաւորութիւն նորա յոյժ: Իսկ իշխանութիւն տէրութեան Յունաց հանդերձ անուամբ կայսերութեան` բարձաւ ընդ ամենայն տեղիս. եւս եւ այն` որ կայր ՚ի Տրապիզոն, եւ եղեն յոյնք ստրուկք ընդ իշխանութեամբ Օսմանցւոց. եւ ոմանք ընդ իշխանութեամբ այլոց:
       Կոչեաց սուլտան Մէհէմմէտ առաջի իւր զյոյնս մնացեալս ՚ի քաղաքի, եւ հրամայեաց նոցա դնել զոք իւրեանց պատրիարգ. զի ասացաւ թէ հինն մեռեալ է. եւ նոքա ընտրեցին զԳէորգ վանականն` որ կոչեցաւ Գեննատիոս` զայր երեւելի. զոր եւ կոչեալ սուլտանին առ ինքն` ետ նմա պատիւ իշխանութեան պատրիարգի, եւ յանձն արար նմա խնամել զժողովուրդ իւր հաւատարմութեամբ. եւ որպէս առնէին կայսերքն` նոյնպէս արար եւ սուլտանն. իբր զի ընդ նոցա սովորութեան պարգեւեաց նմա գաւազան մեծագին, եւ հրաման ետ ընդ ամենայն պատրիարգական հանդիսի երթալ նստիլ յԱթոռ իւր:
       Սոյն այս սուլտան Մէհէմմէտ յառաջնմէ մինչդեռ ՚ի Պրուսա էր, գութ ունէր ՚ի վերայ ազգին Հայոց, եւ ՚ի վերայ առաջնորդի տեղւոյն` որ կոչիւր Յովակիմ եպիսկոպոս. եւ յաւուր միում ՚ի խօսիլ նորա ընդ նմա, եւ յասել ցնա առաջնորդին, բարձրացուսցէ տէր զթագաւորութիւն քոյ քան զամենայն, խոստացաւ նմա սուլտանն, եւ ասէ. եթէ յաջողեսցի ինձ առնուլ նաեւ զԿոստանդինուպօլիս` տարայց զքեզ անդր հանդերձ մեծամեծօք Հայոց. եւ արարից զքեզ գլուխ նոցա. Ապա իբրեւ էառ զայն, եւ հաստատեաց անդ զթագաւորութիւն իւր յետ ամաց ինչ յորժամ դէպ եղեւ նմա գնալ ՚ի Պրուսա յիշեալ զխոստումն` զոր արարեալն էր, եբեր անտի ՚ի Կոստանդինուպօլիս զՅովակիմ եպիսկոպոս հանդերձ քանի մի երեւելի տամբք Հայոց, (զոր ոմանք վեց տուն ասեն ). ՚ի թուին Հայոց ՋԺ. եւ ետ նոցա տեղի բնակութեան` ոմանց ՚ի ներքս ՚ի քաղաքն, եւ ոմանց ՚ի Ղալաթիա. ուր արդէն կային բազում հայք. եբեր եւ ՚ի Գաղատիոյ զչորս տունս Հայոց: Եւ զՅովակիմ եպիսկոպոս արքունի նամակաւ կացուցեալ առաջնորդ կոչեաց զնա Փաթրիկ, այսինքն պատրիարգ տուեալ նմա իշխանութիւն տիրելոյ ՚ի վերայ Հայոց եղելոց ՚ի Յունաստան եւ յԱնատոլիա: Եւ անտի սկսեալ տեւէ ցարդ յաջորդութիւն այնր պատրիարգութեան ՚ի Կոստանդինուպօլիս. զորոց զկարգն դիցուք ՚ի վախճան մատենիս: Եւ մեք դարձցուք այժմ խօսիլ զկաթուղիկոսացն Հայոց, որք յաջորդեցին յԷջմիածին: