Յայս
վեցերորդ
գիր
առաջիկայ
մեզ
խօսիլ`
ոչ
եւս
զճոխութենէ
թագաւորութեան
ազգիս
մերոյ,
եւ
ոչ
զլիութենէ
փարթամութեան
քաղաքաց
աշխարհին
Հայոց.
զի
բարձաւ
՚ի
մէնջ
այն
ամենայն.
եւ
ոչ
դարձեալ
զտարաձայնութենէ
իշխանաց
մերոց,
եւ
ոչ
զնուաճութենէ
զօրաց
նոցին,
զի
եւ
նոքին
տեղի
ետուն:
Երկու
ինչ
էր
տեսանել
յազգի
մերում
հանապազ,
քաջութիւն
՚ի
միաբանիլն.
եւ
աղէտ
՚ի
տարաձայնիլն:
Եւ
ահա
յանյիշատակ
մնալ
քաջութեան
իսպառ`
ժառանգ
գտաք
մեք
աղետից
միայն
եւ
թշուառութեան.
եւ
ցրուեցաք
ո'ւր
եւ
ցրուեցաքն.
եւ
աշխարհ
մեր
օր
քան
զօր
նուազեալ`
եղեւ
անապատ:
Այժմ
փոխանակ
թագաւորութենէ
տիրեաց
ստրկութիւն.
փոխանակ
իշխանութեան
ժամանեաց
անշքութիւն.
փոխանակ
յաղթութեան
յաճախեաց
հարուած,
փոխանակ
անդորր
խաղաղութեան`
որում
մարթ
էր
ակն
ունիլ,
արմատացաւ
անանդորր
խռովութիւն,
եւ
տարրացաւ
անզօդելի
անմիաբանութիւն:
Ահա
'
զայսպիսեաց
եւեթ
ունիմք
խօսիլ
՚ի
վախճան
այսր
մերոյ
պատմագրութեան,
զորս
յիրաւի
յաւէտ
պարտ
էր
ընդ
լռութեամբ
փակել,
եւ
միայն
՚ի
վերայ
անցելոց
ողբալ,
քան
՚ի
գրութիւն
նոցին
բերելով`
առաջի
նկարել
զնոսա.
բայց
քանզի
եւ
սոքին
չեն
ինչ
ընդհատ
յայնց`
զորս
գրեցաքն
ցարդ,
ընդ
նոսին
յարեմք
զսոսին.
զի
որք
ունիցին
առիթս
ողբալոյ`
յորդորեսցին
սոքիմբք`
խրատ
զգուշութեան
յանձինս
ձգելոյ :
Այլ
որք
՚ի
ժամանակս
մեր
գործեցան,
զորս
տեսաք,
եւ
զորս
լուաք,
կարճ
՚ի
կարճոյ
ունիմք
աւանդել,
եւ
վեր
՚ի
վերոյ
բանիւք
անցանել.
զի
թէպէտ
եւ
ունէաք
նիւթ
բազում
պատմելոյ,
բայց
կան
ինչ
ինչ
`
զորս
դեռեւս
չեմք
ստուգեալ.
կան
եւ
այլ
ինչ
յոլով
ստոյգ,
որք
՚ի
բազմաց
դժուարաւ
լսին.
կան
դարձեալ
եւ
այլ
բազում
ինչ,
որոյ
վասն
պիտոյ
է
առանձին
մատեանս
կարգել.
այլ
կատարեսցի
եւ
այն
յիւրում
ժամանակի ,
եթէ
տէր
յաջողեսցէ:
Մատիցուք
արդ
առաջի
դնել`
որ
ինչ
գործ
գործեցան
՚ի
հայս
յետ
բարձման
թագաւորութեան
՚ի
Կիւլիկիոյ
խօսելով
միանգամայն
եւ
զյաջողութենէ
կաթուղիկոսացն
Հայոց,
սկսեալ
յաւուրց
անտի
տէր
Թէոդորոսի
Երկրորդի`
մինչեւ
՚ի
տէր
Ղուկաս
կաթուղիկոս`
որ
նստի
այժմ
յԷջմիածին:
Այլ
աստ
հարկաւոր
դատիմ
ծանուցանել
երկու
ինչ`
առ
բարւոք
իմանալոյ
զսկիզբն
պատմագրութեան
այսր
վեցերորդ
գրոց:
Ուստի
գիտելի
է
նախ,
զի
՚ի
ժամանակի
անդ`
յորժամ
բարձաւ
թագաւորութիւն
Հայոց
՚ի
Կիւլիկիոյ
՚ի
ԺԴ
դարուն ,
բազմացեալ
էին
՚ի
Մեծն
Հայս
երկու
օտար
ազգք`
մարք
եւ
սկիւթացիք.
այսինքն
քուրդք
կամ
քիւրտք,
եւ
թաթարք:
Այսոքիկ
մարք
եկեալ
էին
՚ի
Հայս
յաւուրս
թագաւորութեան
Բագրատունեաց.
որպէս
յիշատակեալ
եմք
՚ի
Դ.
գիրս.
երես
831.
եւ
բնակէին
սոքա
ըստ
մեծի
մասին
յաշխարհն
Մոկաց
եւ
Վասպուրականի.
եւ
յաշխարհն
Տուրուբերանու
՚ի
կողմանս
Բաղեշու
եւ
Սասնոյ.
՚ի
Բզնունիս
եւ
՚ի
Տարոն
եւ
յաշխարհն
Աղձնեաց`
՚ի
մասին
Միջագետաց.
եւ
ունէին
իւրեանց
առանձին
ամիրայս
կամ
պէկս:
Սոքա
բազմացեալ
յոյժ
յոյժ
սերեցան
որդւոց
յորդիս
յայնոսիկ
տեղիս.
որք
եւ
կան
մինչեւ
ցայժմ
առանձին
բնակութեամբ
եւ
իշխանութեամբ.
յորոց
են
եւ
միլլիք
եւ
սընճաղք,
եւ
այլն.
եւ
կոչին
առ
հասարակ
քուրդ
եւ
յայլազգեաց
քիւրտ:
Եւ
զի
խառնեցան
՚ի
սոսա
երբեմն
եւ
թորգոմացիք`
որք
են
թուրքման
կամ
թիւրքմէն,
՚ի
տեղիս
տեղիս
թուրքման
եւս
կոչեցան
սոքա
՚ի
գիրս
Հայոց.
բայց
՚ի
հասարակի
քուրդ
ասին.
զոր
մեք
մարս
անուանեմք.
ուստի
ո'ւր
ուրեք
յայս
վեցերորդ
գիրս
մարք
դնի,
պա'րտ
է
այնու
իմանալ
զքուրդս:
Գիտելի
է
երկրորդ,
զի
յետ
տիրելոյ
թաթարաց
՚ի
վերայ
Հայաստանեայց
եւ
Պարսից,
խառնեալ
նոցա
ընդ
պարսիկս
եւ
ընդ
նախասացեալ
մարս,
եւս
եւ
ընդ
արաբացիս
եւ
ընդ
այլ
ազգս,
եւ
փոփոխեալ
զօրէնս
իւրեանց`
գրեթէ
յայլ
իմն
ազգ
փոխեցան.
որոց
ոմանք
թուրք
կոչէին,
եւ
ոմանք`
պարսիկք.
եւ
՚ի
փոխադրիլ
աթոռոյ
խանից
յաջողութեան
Հուլաւայ
՚ի
Բաղտատ,
եւ
՚ի
միապետել
նոցա
՚ի
վերայ
Ասորեստանեայց
եւ
Եգիպտացւոց
եւ
այլոց
աշխարհաց,
բազում
ամիրայք
եւս
տիրէին
՚ի
բազում
տեղիս
ընդ
իշխանութեամբ
խանին
կամ
սուլտանին
Բաղտատայ.
որպիսի
էին
ամիրայք`
որք
նստէին
՚ի
Հայաստան,
յԱտրպատական,
՚ի
Պարսս,
եւ
այլն.
այլ
ոմանք
եւս
տիրէին
իբր
ինքնագլուխ.
ընդ
որս
էին
եւ
ամիրայք
կամ
պէկք
Մարաց,
մինչեւ
՚ի
ժամանակս
Լանկթամուրայ
եւ
որդւոց
նորա,
յորոց
աւուրս
պէսպէս
փոփոխեցան
իշխանութիւնք
ամիրայից.
որպէս
տեսցի
յառաջիկայդ:
