Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ընդ աւուրս ժամանակացս այսոցիկ զօրացեալ էր յոյժ Թահմազղուլի խան` որ սպարապետն էր Շահթահմազայ արքային Պարսից: Սա յետ վանելոյ յաշխարհէն Պարսից զԱղուանս Ղանտահարայ` փութացաւ դիմել եւ ՚ի վերայ քաղաքաց` զորս առեալ էր օսմանցւոց ՚ի ձեռաց Պարսից. եւ էառ զՀամատան, զԴավրէժ, զԵրեւան, եւ զայլ բազում տեղիս: Եւ դարձ արարեալ յԱսպահան, եւ տեսեալ թէ Շահթահմազ յանառակութիւնս է եւ յարբեցութիւնս, գրգռեաց զնախարարս ընդդէմ նորա. եւ կալեալ զնա` եդ ՚ի բանտի յամի 1731. ՌՃՁ. եւ կացոյց ՚ի տեղի նորա իբր թագաւոր զորդի նորին զՇահաբաս, որ դեռեւս ՚ի հասակի տղայութեան էր ՚ի ձեռս դայեկաց: Եւ յետոյ դիմեալ վերստին ՚ի վերայ թագաւորութեանն օսմանցւոց` պատերազմեցաւ ընդ նոսա, եւ էառ զբազում տեղիս. եւ եկն մինչեւ ՚ի Կարս: Զայն տեսեալ սուլտան Մահմուտայ` հաշտութիւն խօսեցաւ ընդ նմա. որոյ վասն դարձոյց զամենայն գերիս` զորս գերեալ էին օսմանցիք յիշխանութենէ Պարսից. եւ Թահմազ դարձաւ վերստին ՚ի Պարսս: Եւ անդ վերակացու եդեալ զանդրանիկ որդի իւր Ըռզա Ղուլիխան` դիմեաց ինքն ՚ի վերայ այլոց նախարարութեանց, եւ նկուն արար զբազումս ՚ի նոցանէ:
       Իսկ` Շահթահմազ` որ էր ՚ի բանտի, հնարիւք իմն ազատութիւն գտեալ` կամեցաւ վերստին թագաւորել. զայն իմացեալ Ըռզա Ղուլիխանին` սպան զնա, եւս եւ զորդի նորա զմանուկն Շահաբաս. եւ եբարձ զժառանգ թագաւորութեանն Պարսից. զի նա միայն մնացեալ էր յայնժամ ՚ի ցեղէ Շահսէֆեանց: Եւ զի ՚ի նոյն աւուրս նորոգ դարձեալ էր Թահմազ ՚ի Ղանտահարայ, եւ բնակեալ էր ՚ի Մուղան դաշտ, վաղվաղակի առաքեաց առ նա արս Ըռզա Ղուլիխան, եւ ծանոյց նմա զմահ շահին եւ որդւոյ նորա: Զայն իբրեւ լուաւ Թահմազ, թագաւորեաց ինքն ՚ի վերայ Պարսից հաւանութեամբ նախարարացն յամի 1736. ՌՃՁԵ. եւ կոչեալ անդ ՚ի Մուղան զԱբրահամ կաթուղիկոս Հայոց` ետ նմա օրհնել զսուր իւր, եւ ածել զմիջով իւրով, առ ՚ի ծանուցանելոյ` թէ ինքն թագաւոր է եւ ՚ի վերայ Հայաստանեայց. եւ անուանեաց զինքն Վէլի Նամէտ` իբր թէ տէր աշխարհի. կոչեցաւ եւ Նատրշահ, եւս եւ Շահթահմազ:
       Եւ յետ թագաւորելոյն գնաց յԱսպահան. եւ կացեալ անդ զժամանակ ինչ` խաղաց յայլեւայլ տեղիս տէրութեանն Պարսից. եւ արկ զամենեսին ընդ իշխանութեամբ իւրով. եւ ահարկու բազկաւ բռնացեալ յամենայն տեղիս` նուաճեաց զզօրութիւնս ազգաց հզօրաց: Եւ յետ բազում յաղթութեանց` տիրեաց բազում աշխարհաց. գնաց եւ ՚ի հնդիկս, եւ էառ զգանձս թագաւորին. եւ զօրացաւ յոյժ յոյժ. եւ սարսեցոյց զտիեզերս. եւ արար բազմադիմի գործս. զորոց չէ ' տեղւոյս գրել:
       բ. Գոյր յայնմ ժամանակի սովորութիւն, զի եօթն վերակացուք իշխէին յիւրաքանչիւր գաւառս յաշխարհին Հայաստանու. եւ կոչէին այանք. որոց կէսք ՚ի Պարսից էին, եւ կէսք ՚ի Հայոց. առաջինն` նախարար պարսիկ, այն է Խան. երկրորդն` դատաւոր պարսիկ, Զապիտ կոչեցեալ. երրորդն` ազգապետ, այն է Քալանդար. եւ այլ եւս չորք իշխանք ՚ի Հայոց իբրեւ խորհրդականք եւ գործակալք: Զսոսա ամի ամի ՚ի դուռն կոչէր Թահմազ, եւ համար խնդրէր կառավարութեան աշխարհին. եւ վասն դոյզն ինչ իրաց բարկացեալ ՚ի վերայ նոցա` զոմն սպանանէր, եւ զոմն կուրացուցանէր, եւ զոմն ՚ի տուգանս մատնէր. եւ գրեթէ երբէք անվնաս ոչ թողոյր զոք գնալ: Որոյ վասն եւ որք միանգամ իմաստունքն էին ՚ի Հայոց, զգուշանային անձանց չմխիլ յայնպիսի մեծամեծ գործակալութիւնս յաւուրս Թահմազայ. եւ կէսք ակամայ կամօք յանձն առնուին զայն:
       Արդ` յորժամ այսպիսի օրինակաւ բռնացաւ Թահմազ ՚ի վերայ համօրէն հպատակաց իւրոց, եւ անողորմ բարս ցուցանելով դժուարաբառնալի եղեւ ամենեցուն, նախարարք նորա եւ այլ իշխանք տաղտկացան ՚ի նմանէ, եւ պարապոյ սպասէին վտարանջելոյ. եւ նա զայս գիտելով` առաքէր լրտեսս յամենայն կողմանս. եւ իմացեալ զորս մի անգամ յապստամբութեան միտս կային, առ ժամայն բառնայր զնոսա ՚ի կենաց: Ամբաստան եղեն առաջի Թահմազայ եւ վասն նախարարին Նախջուանայ եւ գործակալաց նորա. եւ նա իսկ եւ իսկ պատուէր առաքեաց առ նոսա` գալ փութանակի յատեան իւր: Իբրեւ հասին սոքա անդր, եմուտ նախ առաջի Թահմազայ նախարարն. եւ իբրեւ յանդիման եղեւ, եւ խոնարհեցոյց զգլուխն երկիրպագանել նմա, նոյն ժամայն դահիճն` ըստ յառաջագոյն պատուիրելոյն Թահմազայ` իջոյց զսակրն ՚ի գլուխ նախարարին. եւ սպան անդէն: Զայն իմացեալ այլոց իշխանաց Հայոց եւ Պարսից, որք կային արտաքոյ ՚ի դուրս վրանին, փախեան եւ թաքեան յայլեւայլ վրանս. բայց դահիճք Թահմազայ հասեալ ՚ի վերայ` մի առ մի կոտորեցին զնոսա. յորոց մի էր եւ պարոն Խարում Աղամալեանց` այր երեւելի:
       գ. Յետ այսորիկ մինչչեւ էր ՚ի վերայ անցեալ ամ մի, առաքեաց Թահմազ յաշխարհն Հայոց զօտարազգի նախարար ոմն Մէհէմմէտ ղուլի կոչեցեալ` այր դաժան եւ խորամանկ. եւ պատուիրեաց նմա հնարիւք իմն իմանալ զմիտս մեծամեծաց եւ իշխանաց կողմանցն Հայաստանու, թէ յի'նչ խորհուրդս իցեն վասն իւր: Եւ նորա եկեալ եւ նստեալ ՚ի Նախջուան` ՚ի վերին երեսս բազում պատիւ եցոյց առ հայս եւ առ պարսիկս. եւ յաւուր միում կոչեալ առ ինքն զմեծամեծս գաւառին` բանս էարկ առաջի նոցա, եւ ասէ. խորհուրդ մի ծածուկ ունիմ ասել ձեզ. այլ զգո'յշ լինիջիք հանել ՚ի վեր զբանն` օտարի ումեք. տեսանէք ահա թէ քանի ' չարիս հասոյց Թահմազ համօրէն հպատակելոց իւրոց. զորոյ եւ զփորձ առեալ է մեր ամենեցուն. եւ արդ` երդումն տուեալ իմ այսօր առաջի ձեր, զի նեղեալ եմ ես ՚ի բռնութենէ ձեռին նորա. եւ կասկածիմ, թէ նաեւ ընդ մեզ անցուսցէ զնոյն անցս, զոր արար ընդ այլ նախարարս եւ իշխանս. եւ արդ` որ ոք յօժարի ՚ի ձէնջ միաբանիլ ընդ իս, ելեալ գնասցուք ՚ի միասին յերկիր օտար, եւ զերծցուք ՚ի դառն լծոյ բռնաւորին. եւ անկասկած վարեսցուք զկեանս: Յայնժամ ամենեքին նոքա` որք կային առաջի նորա, ասեն միաբերան. եւ մեք ՚ի դոյն միտս եմք. զի չկարեմք այլեւս բառնալ զանտանելի տուգանսն եւ զկենաց վտանգ յերեսաց նորա:
       Ասէ ցնոսա նախարարն. եւ արդ` եթէ արդարեւ յայդ միտս կայք, իւրաքանչիւր ոք ՚ի ձէնջ զանխուլ ՚ի մի ժողովեսջի'ք զընտանի մերձաւորս եւ զերեւելի բարեկամս. եւ ՚ի պատրաստի լինիջիք, զի յորժամ ազդ արարից ձեզ, համախումբ հանդերձ զօրօք մերովք մեկնեսցուք աստի: Եւ անդէն ետ նշանակել ՚ի գիր զանուանս նոցա եւ զբարեկամաց նոցին` ըստ քաղաքաց եւ ըստ տանց եւ ըստ ցեղից նոցուն. զի մի ասէ այլ ոք օտար խառնեսցի ՚ի մէջ մեր: Ոմանք ՚ի սոցանէ նախջուանցիք էին, եւ ոմանք յայլ քաղաքաց. այսինքն` ագուլեցիք, աստապատցիք, շոռոթեցիք, եւ այլն: Եւ յայն օր արձակեալ զնոսա յատենէ իւրմէ յետ աւուրց ինչ յղեաց արս ՚ի ծածուկ առ մի մի յերեւելեաց նոցա, եւ կոչեաց զնոսա առ ինքն: Եւ ՚ի գալ նոցա` եմոյծ զամենեսին հետզհետէ ՚ի սենեակ մի մեծ. եւ պնդեաց զոտս նոցա ՚ի կոճեղս ՚ի յարգելանս բանտի: Եւ էին երեսուն եւ երեք ՚ի նոցանէ հայք` ամենեքին արք իշխանաւորք եւ երեւելիք:
       դ. Եւ ինքն Մէհէմմէտ ղուլի նախարար փութանակի գրեալ ծանոյց Թահմազայ, թէ քննեալ ըստ պատուիրելոյ քո զիշխանս այսոցիկ տեղեացս` գտի ապստամբս ՚ի քէն. եւ արդ` սպասեմ հրամանի քում` առնել ընդ նոսա` զի'նչ եւ կամք իցեն ձեզ: Եւ Թահմազ յղեաց առ նա պատուէր` զրկել յաչաց զապստամբսն զայնոսիկ, եւ զամենայն ինչս նոցա առնուլ յարքունիս. եւ որչափ ինչ ունիցին ՚ի պատրաստի` արծաթ եւ ոսկի եւ մեծագին ակունս` փութով յղել առ ինքն. եւ զկարասիս նոցա հանել ՚ի վաճառ. եւ զգին նոցա առաքել ՚ի գանձն, բաց ՚ի կալուածոց նոցին. զորս յետոյ ուրեմն յաղաչանաց ոմանց թողացոյց ՚ի տեարսն:
       Իբրեւ եհաս այս դառնալուր պատգամ առ Մէհմմէտ Ղուլի նախարար ՚ի Նախջուան` հանդերձ դահճապետաւ եւ դահճօք, զորս առաքեալ էր նա ինքն Թահմազ , նստաւ յատեան նախարարն ընդ դահճապետին. եւ ետ բերել զառաջեաւ զմի մի ՚ի բանտարկելոյն Հայոց եւ Պարսից. եւ անդէն ըստ հրամանի արքային մատուցեալ դահճաց` կուրացուցին զնոսա, զբազմաց ՚ի նոցանէ զերկոսին աչսն բրելով. իսկ զոմանց վասն կաշառաց եւ միջնորդութեանց զմի ակն միայն. այլ զմիւս ակնն առ փոքր մի ետուն խանգարել. զի երեւեսցին կատարել զհրաման արքայի. եւ այսոքիկ միականիք մինչեւ ՚ի մահն Թահմազայ առ երկիւղի զմիւս ակնն եւս ծածկեալ պահէին, առ ՚ի ցուցանելոյ ` թէ գլխովին կուրացեալ իցեն:
       ե. Յետ այսր դառն պատուհասի շրջեցաւ ինքնին Մէհէմմէտ ղուլի հանդերձ պաշտօնէիւք` կողոպտել զինչս ամենեցուն նոցա: Եւ անդ էր ողորմ տեսիլ տեսանել եւ անբերելի բռնութիւն յափշտակութեան. քանզի պաշարեալ զտունս նոցա, եւ մտեալ ՚ի ներքս` հանին նախ արտաքս զընտանիս նոցա, զգուշութեամբ որոնելով ՚ի վերայ նոցա, զի մի ' ինչ տարցին ՚ի ծանրագին իրաց. եւ ապա առեալ զամենայն զպատուական ինչս` պահեցին զայնս ուրոյն: Սոյնպէս կուտեալ զկահս եւ զկարասիս տանց ՚ի սենեակս, կնքեցին զայնս առ ՚ի վաճառելոյ: Ո'չ շատացեալ սոքիմբք` ածին յատեան զկանայս եւ զորդիս նոցա. եւ հուր վառեալ ՚ի միջի` կարմրացուցին ագցանս, այսինքն` քէլփէթինս. եւ սպառնային տանջել նոքօք զնոսա, եթէ ոչ յայտնեսցեն զինչս թաքուցեալս. եւ նոքա առ հարկի ածին ՚ի յայտ զամենայն ինչ:
       Այսու առաւել` կասկած առեալ նախարարին` հրաման ետ գանել զորդիս նոցա զչափահասս, եւ հարցանել` թէ կա՞յ այլ ինչ թաքուցեալ. եւ այնչափ հարին զնոսա, մինչեւ թափեցան եղնգունք ոտից նոցա. եւ ուռուցեալ պատառոտեցան սրունք եւ ոլոգք նոցին. եւ շերտք գաւազանաց մխեցան ՚ի մարմինս նոցա: Եւ զի ՚ի բազում հարուածոց թմրեալ եւ ուշաթափ եղեալ` գրեթէ ոչ եւս այլ զգային զցաւսն, տայր անողորմ նախարարն ցանել ջուր յոտս նոցա, եւ վերստին հարկանել:
       Ածին ՚ի մէջ եւ զտղայս փոքրիկս, գիտելով` թէ նոքա յոյժ երկնչին ՚ի գանից, եւ փութով յայտնեն զտեղիս թաքուցեալ ընչից: Այլ նոքա յոտս անկեալ նախարարին` թոթովայօդ բարբառով եւ յորդ արտասուօք աղերս արկանէին առաջի նորա. խնայեա ' ասեն ՚ի մեզ, եւ մի ' սպանաներ գանիւք. չունիմք մեք եւ ծնօղք մեր այլ ինչ ամենեւին` բաց ՚ի հանդերձից, զոր զգեցեալս եմք: Մինչեւ անագան ուրեմն ՚ի գութ եկեալ նախարարին` բաւական համարեցաւ զոր արար. եւ արձակեաց զնոսա: Բայց զոմանս յիշխանացն Հայոց` զորս կուրացոյց, պահեաց առ իւր յարգելանս այլ եւս բազում ժամանակս, եւ ապա եթող:
       Զայս եւ առաւել քան զսոյն տայր առնել Թահմազ բռնաւոր Նատրշահն կոչեցեալ ՚ի վերջին ամս թագաւորութեան իւրոյ, ո'չ միայն ՚ի Հայաստան, այլեւ գրեթէ յամենայն տեղիս իշխանութեան իւրոյ. զորոց երկար լինէր գրել: Եւ որպէս ասեն ականատեսք , այնչափ մոլեալ էր նա ՚ի կիրս ցասման եւ վրիժուց, մինչեւ սակաւք զերծանէին ՚ի ձեռաց նորա. եւ էր տեսանել յամենայն աւուր ՚ի դրունս վրանի նորա մահ եւ հարուած սարսափելի. զորովք զանց արարեալ` դարձցուք մեք պատմել զմահուանէ Աբրահամ կաթուղիկոսի, եւ զաջորդելոյ նմա Ղազարու Ջահկեցւոյ: