ա.
Ելեալ
Սահակայ
կաթուղիկոսի
յԵրեւանայ
հանդերձ
թղթովք
Ամիրգունայ
նախարարին,
եւ
Մելքիսէթ
կաթուղիկոսի`
՚ի
չու
անկեալ
գնաց
՚ի
Վահրապատ.
զի
անդ
էր
յայնժամ
Շահաբաս.
եւ
մատուցեալ
առ
Թահմազղուլի
որդի
Ամիրգունայ
նախարարին`
ետ
նմա
զթուղթսն.
եւ
Թահմազղուլի
յոյս
ետ
նմա,
եւ
խոստացաւ
կատարել
զամենայն`
զոր
կամէր.
եւ
յետ
աւուրց
ինչ
կացոյց
զնա
յանդիման
Շահաբասայ.
եւ
Սահակ
մատոյց
նմա
զընծայսն`
զորս
բերեալ
էր.
ընդ
որս
էր
եւ
ձի
մի
թագաւորավայել .
եւ
աղաչեաց
զնա`
կատարել
զխնդրուածս
իւր:
Եհարց
ցնա
Շահաբաս,
եւ
ասէ.
յանձն
առնո՞ւս
վճարել
զհարկսն,
զորս
եդեալ
է
իմ
՚ի
վերայ
Մելքիսէթի:
Եւ
իբրեւ
խոստացաւ
վճարել,
ետ
նմա
իշխանութիւն
՚ի
վարելոյ
զկաթուղիկոսութիւն
Հայոց .
եւ
դարձոյց
առ
նա
եւ
զձին
զոր
բերեալ
էր
նորա
ընծայ:
Եւ
ապա
հրամայեաց
գրել
նամակ
արքունի
վասն
կաթուղիկոսութեան
նորա.
զոր
թէպէտեւ
գրեցին
ատենադպիրք
նորա,
բայց
վասն
պէսպէս
գործոց
ընդ
մէջ
անկանելոյ
եւ
վասն
անդադար
շրջելոյ
Շահաբասայ
՚ի
զանազան
աշխարհս`
ոչ
եղեւ
հնար
պարապ
գտանել
առ
՚ի
կնքելոյ
եւ
ստորագրելոյ
զայն.
յոյր
սակս
եւ
Սահակ
հանապազ
դեգերեալ
կայր
ընդ
նմա:
Եւ
իբրեւ
գնաց
նա
՚ի
վերայ
Բաղտատայ
առնուլ
զայն
՚ի
ձեռաց
իշխանութեան
օսմանցւոց ,
գնացեալ
եւ
Սահակայ
զկնի
նորա`
եւ
կացեալ
՚ի
բանակի
աւուրս
քանի
մի
'
մատոյց
առ
նա
թուղթ
աղաչանաց,
եւ
խնդրեաց
՚ի
նմանէ`
զի
կնքեսցի
եւ
տացի
ինքեան
արքունի
նամակն.
եւ
Շահաբաս
վաղվաղակի
կատարեաց
զխնդիր
նորա .
եւ
նա
առեալ
զնամակն`
ել
եւ
գնաց
անտի.
եւ
հարկահանքն
ընդ
նմա
հանդերձ
իւրեանց
սպասաւորօք:
Առաքեալ
էր
Շահաբաս
՚ի
նոյն
աւուրս
զնախարար
ոմն
բայինդուր
անուն
՚ի
կողմանս
Երեւանայ
վասն
իրիք
գործոյ:
Եւ
՚ի
յամել
նորա
անդ`
դէպ
եղեւ
նմա
յաւուր
միում
շրջիլ
՚ի
զբօսանս
ընդ
Ամիրգունայ
նախարարին.
եւ
ժամանեալ
նոցա
յայգեստանս
մերձ
յանապատն
Երեւանայ
՚ի
վանս
Անանիայ
առաքելոյն`
ուր
բնակէր
Մովսէս
վարդապետ,
զկայ
առին
անդէն:
Տեսեալ
Մովսէսի
զգալուստ
իշխանացն`
ել
ընդառաջ
նոցա.
եւ
ցուցեալ
պատիւ
մեծ`
մատոյց
առ
նոսա
յընծայ
մոմս
սպիտակացեալս`
զեօթն
Ամիրգունայ
նախարարին,
եւ
զեօթն
Բայինդուրայ:
Եւ
զի
չէր
նոցա
տեսեալ
զայնպիսի
պիտակ
մոմ,
զարմացան
յոյժ.
եւ
Բայինդուր
ամփոփեալ
զիւր
բաժինն
՚ի
մաքուր
թաշկինակ`
ասաց,
տարայց
զայսոսիկ
առ
արքայ.
եւ
գիտեմ
զի
հաճեսցի
նա
ընդ
այս:
Ասէ
ցնա
ամիրգունա.
տա'ր
ապա
եւ
զիմս,
եւ
մատո
'
արքայի:
Զայն
տեսեալ
Մովսեսի`
եբեր
եւ
զայլ
եօթն
մոմս`
տանիլ
եւ
զնոսա
յընծայ
առ
արքայ:
Դարձ
արարեալ
Բայինդուրայ
՚ի
կողմանս
Բաղտատայ,
զի
դեռեւս
անդ
էր
Շահաբաս,
եւ
առեալ
զքաղաքն`
նստէր
՚ի
նմին,
մատոյց
առաջի
նորա
զայնոսիկ
զսպիտակացեալ
մոմսն:
Եւ
նորա
զարմացեալ
եւ
հաճեալ
յոյժ`
եհարց,
թէ
ուստի
գտեալ
իցէ
զայնս.
եւ
Բայինդուր
պատմեաց
նմա,
թէ
ետ
Մովսէս
վարդապետ.
եւ
գովեաց
զնա
առաջի
նորա.
զոր
եւ
արքայ
իսկ
ճանաչէր:
Յայնժամ
հրամայեաց
Շահաբաս
կոչել
առ
ինքն
վաղվաղակի
զՄովսէս
վարդապետ.
եւ
՚ի
գալ
նորա
անդր`
եհարց
ցնա
վասն
արհեստի
սպիտակութեան
մոմիցն.
եւ
՚ի
պատասխանել
Մովսեսի
ըստ
կարգի`
հաւանեալ
շահին
ընդ
շնորհալի
բանս
նորա`
սիրեաց
զնա.
եւ
առ
ժամայն
առաքեաց
զնա
յԱսպահան
առ
Լալաբէկ
քաղաքապետ`
հանդերձ
թղթով,
յորում
պատուիրէր
նմա,
զի
տացէ
Մովսեսի
վարդապետի
հարիւր
լիտր
մոմ
վասն
սպիտակացուցանելոյ,
եւ
զերիս
արս
եւս
վասն
ուսուցանելոյ
նոցա
զայն
արհեստ:
Գնացեալ
Մովսեսի
յԱսպահան`
սկսաւ
գործել
եւ
կատարել
զհրամայեալսն
՚ի
թագաւորէ,
աշխատել
՚ի
նոյն
զամիսս
ութն:
բ.
Իսկ
Սահակ
կաթուղիկոս
յետ
մեկնելոյ
՚ի
սահմանացն
Բաղտատայ`
գնաց
նախ
յԱսպահան`
ժողովել
ինչս
՚ի
Հայոց
եղելոց
անդ:
Այլ
նոքա
չընկալան
զնա,
եւ
ոչ
ետուն
նմա
ինչ:
Եւ
ոչ
այսչափ
միայն,
այլեւ
յարուցին
՚ի
վերայ
նորա
զԴաւիթ
կաթուղիկոս,
որ
դեռեւս
կենդանի
էր,
եւ
նստէր
՚ի
Ջուղայ.
գրգռեցին
զնա
եւ
ասեն.
մեք
ոչ
կամիմք`
զի
Սահակ
վարեսցէ
զիշխանութիւն
կաթուղիկոսութեան,
այլ`
դու.
գնա
'
արդ
առ
Շահաբաս,
եւ
ա'ռ
՚ի
նմանէ
զիշխանութիւն
նորա.
եւ
եթէ
ծախք
ինչ
պիտոյասցին,
պատրաստ
եմք
վճարել:
Հաճեալ
եւ
հաւանեալ
Դաւթի
ընդ
բանս
ժողովրդեանն`
ել
յԱսպահանայ,
եւ
անկաւ
՚ի
ճանապարհ`
գնալ
՚ի
Բաղտատ,
ուր
նստեալ
էր
ցայն
ժամ
Շահաբաս:
Զայն
իբրեւ
իմացաւ
Սահակ,
ինքն
եւս
գնաց
անդր,
զի
հնարեսցի
ինչ
վասն
իւր.
եւ
գտեալ
զԴաւիթ
՚ի
ճանապարհի`
խօսեցաւ
ընդ
նմա
եւ
ասէ .
ընդէ՞ր
է
քեզ
այդ`
հակառակիլ
ինձ,
եւ
արկանել
երկպառակութիւն
՚ի
մէջ
ազգին`
նորոգ
ձեռնամուխ
լինելով
՚ի
կաթուղիկոսութիւնդ`
զոր
թողեր:
Իսկ
նորա
բաղբաղայս
յօդեալ`
ասէ.
ես
վասն
այլ
ինչ
պատճառի
գնամ
առ
շահն
`
յաղաչել
զնա,
զի
ազատ
կացուսցէ
զիս
՚ի
հարկաց
անտի`
զոր
եդին
՚ի
վերայ
իմ
իշխանք
Պարսից
վասն
աւանին,
զոր
ետ
ինձ
Շահաբաս:
Եւ
իբրեւ
հասին
երկոքին
սոքա
՚ի
Բաղտատ,
աճապարեալ
Սահակայ`
երեւեցաւ
առաջի
Շահաբասայ.
եւ
՚ի
հարցանել
նորա
զպատճառ
գալստեանն`
ծանոյց
նմա,
թէ
ո'րպէս
ոչ
ընկալան
զկաթուղիկոսութիւն
նորա
հայք
Ասպահանայ
մանաւանդ
Ջուղայեցիք:
Ընդ
որ
գժդմնեալ
թագաւորին`
ասէ
ցնա.
գնա
եւ
վարեա
աներկիւղ
զկաթուղիկոսութիւն
քոյ`
ուր
եւ
գիտես,
զիա'րդ
եւ
կամիս:
Յետ
աւուրց
ինչ
երեւեալ
եւ
Դաւիթ
առաջի
թագաւորին,
եւ
գիտացեալ
թէ
խնդիր
կաթուղիկոսութեանն
ոչ
յաջողի.
լռեաց
զայնմանէ.
եւ
խօսեցաւ
միայն
զհարկացն`
զոր
պահանջէին
՚ի
նմանէ
վասն
աւանին.
եւ
թագաւորն
ետ
նմա
ազատութիւն
՚ի
հարկաց
անտի:
Ելեալ
յայնժամ
երկոքին
նոքա
՚ի
Բաղտատայ
Սահակ
եւ
Դաւիթ`
գնացին
՚ի
Ջուղայ.
բայց
Ջուղայեցիք
բնաւ
ոչ
հայեցան
յերեսս
Սահակայ,
եւ
ոչ
իւիք
նպաստեցին
նմա.
որոյ
վասն
՚ի
վիշտս
մեծ
պաշարեալ
նորա`
կայր
անդ
իբրեւ
օտար
ոք:
գ.
Իսկ
Շահաբաս
ելեալ
՚ի
Բաղտատայ`
եկն
՚ի
Վահրապատ.
եւ
՚ի
հասանել
նորա
անդր`
Մովսէս
վարդապետ
աւարտեալ
էր
զգործ
սպիտակութեան
մոմոյն.
եւ
լուեալ
զգալստենէ
Շահաբասայ`
եբեր
առ
նա
զսպիտակացեալ
մոմսն
հանդերձ
երիւք
արամբք,
որոց
ուսուցեալ
էր
զարհեստն:
Եւ
նորա
տեսեալ
զմոմս
եւ
զծառայս`
ուրախ
եղեւ,
եւ
եցոյց
գութ
առ
Մովսէս:
Եւ
զի
մերձ
էր
յայնժամ
օր
տօնի
Ջրօրհնեաց,
եւ
գիտեր
Շահաբաս`
զի
հանդիսիւ
կատարեն
Հայք
զայն,
հրամայեաց
Մովսէսի`
բարւոք
պատրաստութեամբ
կատարել
զայն
հանդէս
առաջի
իւր:
Եւ
իբրեւ
եհաս
տօնն,
կատարեաց
Մովսէս
վարդապետ
զհանդէս
օրհնութեան
ջրոյն
վայելուչ
կարգաւ,
եւ
գեղեցիկ
արարողութեամբ.
ընդ
որ
մեծապէս
հաճեցաւ
Շահաբաս.
եւ
հրամայեաց
նմա
խնդրել
ինչ
յիւրմէ
՚ի
պարգեւս.
եւ
զի
նա
գութ
մեծ
ունէր
՚ի
վերայ
Էջմիածնի`
խնդրեաց
՚ի
նմանէ
ձեռամբ
Խօճայ
Նազարին
զիշխանութիւն
փակակալութեան`
կամ
լուսարարութեան
նորին.
եւ
Շահաբաս
յօժարութեամբ
ետ
նմա
զայն
հանդերձ
արքայական
նամակաւ:
Եւ
Մովսէսի
առեալ
զայն
իշխանութիւն`
գնաց
վաղվաղակի
յԷջմիածին.
եւ
առժամայն
ձեռն
՚ի
գործ
էարկ
՚ի
նորոգել
զաւերակս
տեղւոյն:
Իբրեւ
լուաւ
զայս
Սահակ
կաթուղիկոս,
շուարեցաւ
եւ
տագնապեցաւ
յոյժ.
զի
ոչ
եւս
կարէր
տիրապէս
իշխել
՚ի
վերայ
Էջմիածնի.
եւ
չկարէր
եւս
առատ
ժողովել
դրամս
մանաւանդ
՚ի
յարիլ
ժողովրդեան
Հայոց
՚ի
Մովսէս:
Վասնորոյ
ել
վաղվաղակի
եւ
գնաց
՚ի
Վահրապատ.
եւ
մատուցեալ
առ
ատենադպիրս
Շահաբասայ
եւ
առ
այլ
մեծամեծս`
հնարէր
առնուլ
՚ի
բաց
զփակակալութիւն
՚ի
Մովսիսէ:
Իսկ
նոքա
ետուն
պատասխանի.
դու
վարեա
'
զկաթուղիկոսութիւն
քոյ,
եւ
նա
զփակակալութիւն
իւր.
եւ
այտի
վնաս
ինչ
ոչ
հասանէ
քեզ:
Ապա
հատեալ
Սահակայ
զյոյս
իւր`
ել
՚ի
վահրապատայ ,
եւ
եկն
՚ի
Դավրէժ,
եւ
անտի
՚ի
Խոյ:
Ընդ
նմա
էին
եւ
պահանջօղք
տարեկան
հարկացն,
եւ
ոչ
երբէք
մեկնէին
՚ի
նմանէ:
Կացեալ
Սահակայ
փոքր
ինչ
ժամանակ
՚ի
սահմանս
խոյայ`
տարակուսէր`
՚ի
միտս
իւր ,
թէ
զի՞նչ
արասցէ.
քանզի
հայք
ոչ
հայէին
յերեսս
նորա,
եւ
ոչինչ
տային
նմա.
եւ
Աթոռն
Էջմիածնի
մասամբ
իւիք
անկաւ
ընդ
իշխանութեամբ
այլոց,
այսինքն
Մովսէսի.
եւ
պարտք
հարկացն
բազմացեալ
էր
յոյժ.
զոր
ոչինչ
իւիք
կարէր
վճարել.
եւ
տագնապ
հարկահանիցն
զօրհանապազ
նեղէր
զնա.
որովք
յանհնարինս
վհատեալ`
զելս
իրացն
գտանել
անկարանայր:
դ.
Մինչդեռ
նա
յայսպիսի
խորհուրդս
վարանէր,
ոմանք
յառաջին
բարեկամաց
նորա,
որք
նստէին
յԵրեւան.
այսինքն
են
Մանուէլ
եպիսկոպոս
Խորվիրապայ,
Մկրտիչ
եպիսկոպոս
Հաւուցթառայ,
եւ
այլք,
տեսեալ`
թէ
Սահակ
կաթուղիկոս
նստեալ
կայ
՚ի
սահմանս
Խոյայ.
եւ
ոչ
գայ,
գրեցին
առ
նա
թուղթ.
եւ
յուսադիր
բանիւք
քաջալերեալ
զնա`
հրաւիրեցին
գայ
յԵրեւան,
խոստացեալ
նմա
օգնել
որչափ
ինչ
ձեռնհաս
իցեն:
Յոյս
առեալ
այսու
Սահակայ`
եկն
յԵրեւան
հանդերձ
հարկահանօքն.
եւ
սկսաւ
շրջիլ
աստ
եւ
անդ
յամենայն
կողմանս
գաւառին,
եւ
փոխանակ
նպաստ
գտանելոյ
՚ի
Հայոց`
եգիտ
անարգանս.
զի
ամքին
խորշէին
՚ի
նմանէ:
Որով
եւ
՚ի
նուազիլ
պիտոյից
հարկահանացն`
նոքա
եւս
սկսան
նեղել
զնա`
պահանջելով
զպաշար
կերակրոյ
իւրեանց.
եւ
ստիպէին
յոյժ,
զի
փութով
վճարեսցէ
նա
եւ
զհարսկն`
որ
հասեալ
էր
ցինն
հարիւր
թուման:
Յայսպիսի
աղէտս
տարակուսի
պաշարեալ
Սահակայ,
եւ
յամենայն
կողմանց
վհատեալ
եւ
լքեալ`
ոչ
իւիք
կարաց
գտանել
հնարս
ազատութեան,
բայց
եթէ
փախստեամբ.
եւ
սակայն
յայն
եւս
չէր
ձեռնհաս.
զի
հարկահանք
կասկածեալ
զփախստենէ
նորա`
եւ
ոչ
ժամ
մի
՚ի
բաց
կային
՚ի
նմանէ:
Այլ
քանզի
յաւուրսն
յայնոսիկ
հասեալ
էր
տօն
Ջրօրհնեաց,
յորում
Մովսէս
վարդապետ
օրհնելոց
էր
հանդիսիւ
զջուր
գետոյն
առաջի
նախարարին
Երեւանայ`
զի
այնպէս
էր
պատուիրեալ
նորա,
սովին
պատճառաւ
հաճեցոյց
զհարկահանսն`
թողուլ
զինքն
գնալ
յԷջմիածին,
եւ
բերել
անտի
զանօթս
ոսկւոյ
եւ
արծաթոյ`
իբր
հրամանաւ
նախարարին
եւ
Մովսէսի
վարդապետին.
եւ
ձեզ
ասէ
հասանէ
անտի
շահ
եւ
նպաստ
մեծ:
Եւ
՚ի
թոյլ
տալ
նոցա`
ելեալ
Սահակայ
՚ի
քաղաքէ
անտի,
ուղղեցաւ
յԷջմիածին
այնու
երիվարաւ`
զոր
տարեալ
էր
առ
Շահաբաս.
եւ
իբրեւ
եհաս
՚ի
կէս
ճանապարհին.
փոփոխեաց
զզգեստ
իւր.
եւ
դարձոյց
զերիվարն
՚ի
կողմն
Նախջուանայ.
եւ
մտրակ
՚ի
կուշտ
արարեալ`
իբրեւ
ընդ
օդս
թռչելով
դիմեալ
էանց
ընդ
Երասխ
գետ,
եւ
գնայ
՚ի
Վան.
որ
էր
ընդ
իշխանութեամբ
օսմանցւոց
թագաւորութեան.
եւ
անդ
զերծեալ
հանգեաւ
՚ի
տառապանաց
սրտի
եւ
՚ի
տուայտանաց
ոգւոյ:
ե.
Իսկ
հարկահանք
Պարսից
իբրեւ
տեսին`
թէ
չերեւի
ուրեք
Սահակ
կաթուղիկոս.
եւ
՚ի
վերայ
հասեալ
թէ
փախուցեալ
է
նա,
եկին
առ
Մովսէս
վարդապետ,
եւ
խնդրէին
՚ի
նմանէ
զհարկսն
եւ
զպաշար
ռոճկաց
իւրեանց,
ասելով`
թէ
դու
փախուցեր
զՍահակ.
զի
քո
բանիւդ
գնաց
նա
յԷջմիածին
եւ
փախեաւ.
վասն
որոյ
եւ
քեզ
անկ
է
վճարել
զհարկն:
Եւ
Մովսէս
արար
պատասխանի.
ես
չեմ
առաքեալ
զՍահակ
յԷջմիածին.
այլ
պարտեալ
ձեր
՚ի
բանից
նորա`
թողեալ
էք
զնա
՚ի
ձեռաց:
Դիմեցին
յայնժամ
հարկահանքն
առ
նախարարն
Երեւանու
եւ
առ
դատաւորս.
եւ
ոչ
կարացեալ
ցուցանել
զիրաւունս`
եկին
դարձեալ
առ
Մովսէս.
այլ
չեղեւ
նոցա
հնար
առնուլ
ինչ.
ուստի
եւ
անյոյս
լեալ
նոցա
՚ի
նմանէ
ելին`
եւ
գնացին
յաշխարհն
Պարսից
պատմել
Շահաբասայ:
Բայց
Մովսէս
վարդապետ
տեսեալ
թէ
ծանրութիւն
պարտուցն
մնայ
եւ
յաճախէ
ամ
ըստ
ամէ
՚ի
վերայ
Աթոռոյն,
ջանայր
ամենայն
ոգւով
գտանել
հնարս
առ
՚ի
բառնալոյ
զայն.
սմին
իրի
ել
եւ
գնաց
անձամբ
առ
Շահաբաս.
որ
յայնժամ
՚ի
Ղազբին
էր
`
մօտ
՚ի
Սուլտանիէ.
այլ
ոչ
յաջողեցաւ
նմա
կատարել
զփափաք
իւր.
մանաւանդ
զի
յուսահատ
արարին
զնա
իշխանք
Պարսից,
եւ
ասեն.
Շահաբաս
ոչ
թողացուցանէ
զայդ
հարկ,
զոր
ինքն
սահմանեաց.
վասն
որոյ
լաւ
եւս
է
լռել
ձեզ
առ
ժամանակ
մի:
Եւ
յաղագս
այսորիկ
դարձաւ
Մովսէս
տխրութեամբ
յԷջմիածին,
եւ
զհետ
լինէր
նորոգութեան
շինուածոց:
