Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Եւ զի ՚ի ժամանակի աստ յայսմիկ ալէկոծեալ էր աշխարհն Արարատայ, Աստուածատուր կաթուղիկոս ոչ նստէր հանապազ յԷջմիածին, այլ` շրջէր աստ եւ անդ. եւ երբեմն եկեալ ՚ի յԱթոռն` փութլով մեկնէր անտի: Դէպ եղեւ նմա գնալ ՚ի գիւղն Օշական, եւ դադարիլ անդ աւուրս քանի մի. եւ ՚ի գիշերի միում ՚ի խաւարիլ լուսնոյ` իբրեւ ելին բազումք ՚ի տանիս, ել ընդ նոսա եւ Աստուածատուր` հայիլ ՚ի լուսինն առ ՚ի տեսանել զչափ խաւարման նորա. եւ յորժամ զգնայր անդ` ՚ի վեր ունելով զաչսն, հասեալ ՚ի սպառուած տանեացն ՚ի տեղի ինչ անարգել` անկաւ գլխիվայր ՚ի վերայ ցցից. եւ կամ ըստ ասելոյ այլոց` կարկառեալ ընդ պատուհան լայնագիր` գլորեցաւ. եւ վտանգեալ առ ՚ի մահ` զկնի չորից ժամուց եհան զոգի, ՚ի հոկտեմբերի. 10. յամի Տեառն 1725. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃԾԴ. կացեալ ՚ի հայրապետութեան ամս Ժ. եւ ամիսս 5. զորոյ զմարմինն բարձեալ սգով մեծաւ` տարան եւ թաղեցին ՚ի վկայարանի սրբոյն Հռիփսիմեայ: Ասի յոմանց, թէ մի ոմն յընտանի թշնամեաց մղեալ իցէ զԱստուածատուր ՚ի տանեաց անտի. այլ այս թուի լինել անստոյգ լուր ՚ի համբաւոյ առեալ:
       Իբրեւ լու եղեւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս վախճան Աստուածատրոյ, Յովհաննէս կոլոտ պատրիարգ կոչեաց առ ինքն զեպիսկոպոսունս եւ զվարդապետս` որք կային ՚ի քաղաքի անդ, եւս եւ զերեւելի իշխանաւորս. եւ խորհուրդ արար ընդ նոսա վասն ընտրութեան նոր կաթուղիկոսի. (քանզի ՚ի նմին ժամանակի աշխարհն Արարատեան եւ Աթոռն Էջմիածնայ ելեալ էր ՚ի ձեռաց Պարսից, եւ անկեալ էր ընդ իշխանութեամբ օսմանցւոց. ուստի եւ համարձակ կարէին ընտրել անդ զկաթուղիկոս ): Ընտրեցաւ ապա հաւանութեամբ ամենեցուն Կարապետ վարդապետ Ուլնեցի` այն է Զէյթունցի` արքեպիսկոպոս եւ առաջնորդ նահանգին Գաղատիոյ այր զգօն եւ իմաստուն` փառացի անձամբ եւ գովելի վարուք, եւ սիրելի յաչս ամենեցուն. զոր եւ հրաւիրեալ բերին պատուով ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի սկիզբն նոր տարւոյ յամի 1726. ՌՃՀԵ. եւ առեալ արքունսուստ հրովարտակ իշխանութեան` օծին զնա կաթուղիկոս Հայոց երկոտասան եպիսկոպոսունք յեկեղեցւոջ Սուրբ Աստուածածնի մեծաշուք հանդիսիւ յերկրորդ կիւրակէի Աղուհացից ՚ի փետրվարի. 27. յերեկոյի շաբաթ աւուր սկսան զպաշտամունս օծութեան, եւ հազիւ աւարտեցին յետ կէս գիշերոյ: Զկնի երից աւուրց ձեռնադրեաց նոր կաթուղիկոսն զՅովհաննէս պատրիարգ յեպիսկոպոսութիւն. զի որպէս ասացաք յառաջն ` դեռեւս չէր նա ձեռնադրեալ եպիսկոպոս. նոյնպէս ձեռնադրեաց յետ սակաւուց ՚ի քաղաքի անդ յեկեղեցւոջ Լուսաւորչին եւ զայլ քանի մի եպիսկոպոսունս:
       Մինչչեւ մեկնեալ էր Կարապետ կաթուղիկոս ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ, իբրեւ բանք եղեն ՚ի վերայ Աթոռոյն Երուսաղէմի, արարին հայք մասնաւոր ժողով ՚ի քաղաքի անդ. եւ սահմանեցին զերիս գլուխս: Նախ` թէ մի ' ոք լիցի պատրիարգ կամ փոխանորդ յԵրուսաղէմ, եթէ չիցէ սնեալ եւ վարժեալ ՚ի վանս սրբոյն Յակոբայ: Երկրորդ` թէ մի ' ոք յառաջնորդաց դիցէ վերակացու այնմ տան զաշխարհական ոք: Երրորդ` թէ մի ' եւս տացի պատրիարգութիւն Երուսաղէմի եւ Կոստանդինուպօլսոյ միում միայն. եւ կամ հանդերձ պատրիարգութեամբ այլ առաջնորդութիւն ինչ: Եւ զկանոնս զայսոսիկ փակեցին ընդ նզովիւք: Իսկ ինքն Կարապետ կաթուղիկոս թէպէտ եւ հանդերձեցաւ ելանել եւ գնալ յԷջմիածին, այլ զի վրդովեալ էր աշխարհն Արարատայ ՚ի պատճառս պատերազմաց օսմանցւոց ընդ Պարսից, զտեղի կալաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       բ. ՚Ի նոյն աւուրս յարեաւ աղմուկ մեծ ՚ի մէջ Յունաց. քանզի պատրիարգ նոցա հանեալ հրովարտակ յարքունի դրանէ` առաքեաց ՚ի կողմանս Ամդայ` այսինքն` Տիարպէքիրու, նկուն առնել զիւրայինսն` որք ՚ի կողմն լատինացւոց էին. եւ անտուստ յորդեալ տարածեցաւ խռովութիւն ՚ի բազում քաղաքս. արծարծեցաւ եւ ՚ի մէջ Հայոց, եւ եհաս մինչեւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ սկսան հայք վերստին գրգռիլ ընդ միմեանս ըստ առաջին անցիցն, զորոց գրեցաք ՚ի վերոյ համառօտիւ, ՚ի պատճառս ոչ գնալոյ բազմաց յեկեղեցիս Հայոց, եւ անարգելոյ զմիմեանս: Իսկ Կարապետ կաթուղիկոս` որ սիրօղն էր խաղաղութեան, բազում իրօք գուն գործէր անհետ առնել զայն խռովութիւն. ՚ի նոյն ջանայր եւ Յովհաննէս պատրիարգ, եւ Մանուէլ վարդապետ փոխանորդ: Կոչեցին սոքա բազում անգամ ՚ի խորհուրդ զմեծամեծս Հայոց յերկաքանչիւր կողմանց, եւ աղաչէին եւ յորդորէին ՚ի սէր միաբանական. եւ խրատ տային սոցա եւ նոցա` ասելով. մի ' դէմ ընդդէմ զինիք հակառակութեամբ ընդ միմեանս, այլ` զիջանելով իրերաց` շահեցարո'ւք զեղբարս:
       Եւ յետ բազում բանից առաջի արկին ոմանք ՚ի միւս կողմանէ, թէ որովհետեւ ՚ի մուծանելոյ հակառակասիրաց ոմանց` երգի տակաւին ուրեք ուրեք նզովք յեկեղեցւոջ երիցս ՚ի տարւոջ ընդդէմ Քաղկեդոնի սուրբ ժողովոյն եւ ընդդէմ սրբոյն Լեւոնի, խնդրեմք` զի իսպառ ՚ի բաց բարձջիք զայն. եւ մեք ասեն գամք այնուհետեւ յեկեղեցիս ձեր, եւ լիցի խաղաղութիւն: Յօժարութեամբ յանձն առին զայս կաթուղիկոսն եւ պատրիարգն, եւ սաստիկ հրամանաւ արգելին, զի մի ' եւս ոք իշխեսցէ երգել զայն նզովք: Եւ ոչ այսչափ միայն, այլեւ հրաւէր արձակեալ առ քահանայս ուղղափառաց` յորդորեցին գալ համարձակ յեկեղեցիս Հայոց, եւ քարոզել անդ զբանն կենաց: Եւ թէպէտ ոչ գնացին նոքա, բայց իշխանաւորք եւ ժողովուրդք սկսան երթեւեկել յեկեղեցիս. եւ բազում ընծայիւք հանդիպեալ կաթուղիկոսին եւ պատրիարգին` տային յարգութիւն մեծ, եւ գովէին զգործ նոցա:
       Եւ եղեւ ՚ի հաստատիլ խաղաղութեան` եկն եւ լատին եպիսկոպոսն յայցելութիւն Կարապետ կաթուղիկոսի` յապրիլի. 2. հանդերձ Լուքաքի թարգմանաւ, եւ քանի մի պատուաւոր արամբք: Գնաց ընդառաջ նոցա Յովհաննէս պատրիարգ քահանայիւք եւ սարկաւագօք` զգեցեալ զշուրջառս եւ առեալ բուրվառ ՚ի ձեռին` մինչեւ ՚ի դուռն եկեղեցւոյ, եւ այնպէս եբեր եւ եմոյծ զեպիսկոպոսն ՚ի ներքս. եւ անդ էարկ ՚ի վերայ նորա զմեծագին զիւր շուրջառ. եւ յետ աղօթից առեալ տարաւ հանդիսիւ ՚ի վերին սենեակն` յոր նստէր կաթուղիկոսն. ուր եւ ցուցին մեծարանս եւ սէր առ միմեանս. եւ բազում ժամս արարին առանձին խօսակցութիւն չորեքին նոքա, այսինքն կաթուղիկոսն եւ պատրիարգն եւ լատին եպիսկոպոսն եւ թարգման նորա. եւ ապա յուղարկեալ մինչեւ յեզր խում խաբու կոչեցեալ տեղւոյն` մեկնեցան ՚ի միմեանց:
       Իսկ ՚ի յաջորդ աւուր յղեաց Կարապետ կաթուղիկոս զՄանուէլ փոխանորդ իւր հանդերձ այլովք առ լատին եպիսկոպոսն առ ՚ի փոխադարձ սիրոյ: Եւ ապա ՚ի յորդորելոյ լատին եպիսկոպոսին` յաւել կաթուղիկոսն գրել թուղթ յարգութեան առ սրբազան պապն Բենեդիկտոս երեքտասաներորդ` խնդրելով ՚ի նմանէ զհաստատութիւն սիրոյ առ ազգն. զի բարձցի ՚ի միջոյ կրճիմն երկպառակութեան ազգին, եւ մի ' եւս ծփեսցին ՚ի հանապազօրեայ աղմուկս. եւ քահանայապետն գովեաց զբարի փափաք նորա: Այլ զի եդան ՚ի միջի այլեւայլ պայմանք վասն միութեան. զայն տեսեալ կաթուղիկոսին, եւ գիտացեալ թէ ազգ իւր ոչ առնու յանձն, լուռ եղեւ. եւ ելեալ ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ` գնաց ՚ի Պրուսա. եւ եկաց անդ իբր ամիս մի. եւ ՚ի յունիսի. 7. չոքաւ յանկիւրիա յառաջին վիճակ իւր, եւ եկաց անդ զժամանակ ինչ ՚ի վանս Սուրբ Աստուածածնի` վասն երկուց իրաց. մի ' զի սպասէր առնուլ լուր խաղաղութեան յերեսաց պատերազմաց` որ ՚ի կողմանս Արարատայ. եւ միւս եւս` զի տակաւին ակն ունէր ընդունիլ այլ եւս պատասխանի ինչ ՚ի Հռովմայ եւ ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ վասն բանի միութեան ազգին: Այլ տեսեալ թէ երկարի ժամանակն, յետ սակաւուց յուղի անկեալ չոքաւ յԵւդոկիա. եւ ՚ի սկիզբն յաջորդ ամի գնաց յԱթոռն հայրապետական յԷջմիածին:
       ՚Ի մեկնիլ Կարապետ կաթուղիկոսի ՚ի քաղաքէն Կոստանդինուպօլսոյ` վերստին սկսաւ գրգռիլ ատելութիւն եւ վէճ ՚ի մէջ երկոցունց դասուց ազգին. զի եւ որք գնայինն յեկեղեցիս Հայոց, արգելեալ եղեն ՚ի հրամանէ լատին եպիսկոպոսին: Առաքեաց առ նա պատրիարգն զոմանս յիւրոցն, եւ աղաչեաց զնա վասն այսր. եւ նա յետ բազում բանից թոյլ ետ ոմանց երթալ միայն յարտաքին սրահ եկեղեցւոյն: Դժուարեալ յոյժ ընդ այս ժողովրդեան Հայոց` բորբոքեցան ՚ի վերայ նոցա. եւ խօսէին զնոցանէ բազում ինչ: Էին եւ երկու ոմանք ՚ի յաբեղայից, որք ՚ի նոյն աւուրս ընկալեալ էին զգաւազան վարդապետութեան ՚ի պատրիարգէն. եւ սոքա մի զհետ միոյ ելեալ յատեան ՚ի տալ զառաջին քարոզն` կարգեցին զբանս իւրեանց ընդդէմ միւսոյ դասուն, եւ խօսեցան բանս ոչ սակաւ, զորս չէ տեղւոյս գրել: Ձեռն արկին այնուհետեւ երկոքին կողմանք մատնել զմիմեանս յատեան այլազգեաց. եւ արկանել զիրեարս ՚ի մեծամեծ տուգանս. ուրեք ուրեք եւս սկսան անդրէն երգել զնզովսն` զոր խափանեալ էին:
       ՚Ի սաստկանալ օր քան զօր այսր խռովութեան` բացաւ դուռն այլոյ իմն թշուառութեան. զի որովհետեւ առաջի կայր հանդիպիլ փոփոխութեան տօնի Զատկին, որ ասի Ծռազատիկ, պատրաստեցան Յոյնք ընդդէմ Հայոց, եւ Հայք ընդդէմ Յունաց. եւ յերկուց կողմանց սկսան ծախել բազում ինչ ՚ի դրունս` վասն կատարման հանդիսի Զատկին յԵրուսաղէմ. եւ ՚ի յոխորտալ ՚ի վերայ միմեանց` մխեցան ՚ի բանս զկծանաց. եւ ՚ի հանդիպիլ միմեանց թշնամանէին զիրեարս, եւ սպառնային առնուլ վրէժս: Զայս տեսեալ երկուց պատրիարգաց Յունաց եւ Հայոց` եկին առ միմեանս, եւ խօսեցան բազում բանս սիրոյ եւ խաղաղութեան` առ ՚ի կարող լինելոյ հանդարտել զաղմուկ ժողովրդեանն. եւ կարգեցին նզովս ՚ի վերայ այնոցիկ` որք միանգամ խօսիցին զզատկէ, եւ կամ որք լուտանօք թշնամանիցեն զմիմեանս: Բայց այսու ամենայնիւ ՚ի հասանել տօնի Զատկին` եղեն մեծամեծ աղմուկք յԵրուսաղէմ. եւ սպանան երկու որդիք ՚ի Հայոց, եւ երկու եւս ՚ի Յունաց. յորմէ առաւել եւս բորբոքեցան երկու ազգքք ընդդէմ միմեանց: Եւ մինչդեռ տեւէր հրդեհ ատելութեան ՚ի մէջ նոցա, ՚ի նմին իսկ ամի եղեւ հրայրեացք սաստիկ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ այրեցան երկոտասան եկեղեցիք Յունաց, եւ մի եւս եկեղեցի Հայոց, այն է Հրեշտակապետին, զոր եւ շինեաց Յովհաննէս պատրիարգ, որպէս ասացաք այլուր, ձեռնտուութեամբ մահտեսի Սեղբոսի Ակնեցւոյ:
       գ. ՚Ի նոյն աւուրս եհաս վախճան կենաց Կարապետ կաթուղիկոսի ՚ի հոկտեմբերի. 2. յետ կալոյ նորա ընդ ամենայն յԱթոռ հայրապետութեան յԷջմիածին եւ յայլ տեղիս` ամս Գ. եւ ամիսս 7: Եւ ընտրեցաւ ՚ի տեղի նորա ՚ի յաջորդ ամի տէր Աբրահամ Երկրորդ ՚ի գեղջէ Խոշաբայ յերկրէն Վանայ. եւ զի էր նա առաջնորդ Սուրբ Կարապետու` որ ՚ի Մուշ, կոչի եւս Մշեցի եւ Քիւրտիստանցի. եւ էր սա ազգական Գրիգորի վարդապետի պատրիարգին Երուսաղէմի: Սա շինեաց յԷջմիածին ՚ի մեծի տաճարին երկուս խորանս` յանուն սրբոյն Յակոբայ եւ Սրբոյ Լուսաւորչին. նորոգեաց եւ զայլ շինուածս ինչ վանացն:
       Յերկրորդ ամի սորա` այն է առաջին ամե թագաւորութեան սուլտան Մահմուտի` անկաւ հրդեհ մեծ ՚ի կողմն Ղալաթիոյ յաւուրս պահոց Լուսաւորչին. եւ այրեցաւ գրեթէ բովանդակ քաղաքն. այրեցան եւ չորս եկեղեցիք Յունաց, եւ եկեղեցին Հայոց` որ կոչի Սուրբ Լուսաւորիչ: Յայնժամ փոյթ կալեալ Հայոց նորոգ շինել զայն` բազում ինչս ծախեցին առնուլ հրաման արքունուստ. եւ ՚ի յաջորդ տարւոջ ՚ի դեկտեմբերի. 13. սկիզբն արարին շինուածոյն. եւ որ ինչ ծախեցաւ ՚ի նոյն, միապէս ետուն յերկուց կողմանց ՚ի Հայոց. զորմէ յիշեցաք եւ ՚ի գլուխ ԽԶ: Այլ սակայն ՚ի լինել բազում խօսից ՚ի մէջ երկաքանչիւր դասուց` գրգռեցաւ նոր խռովութիւն, մինչեւ արհամարհել զեկեղեցիս իրերաց, եւ յառնել ՚ի վերայ միմեանց. որով եւ ժողովուրդք միւսոյ դասուն իսպառ մեկնեցան յեկեղեցեացն Հայոց: Յայնժամ գրեալ Հայոց նոր թուղթ ամբաստանութեան` մատուցին ՚ի դուռն արքունի, եւ առին հրաման ըմբռնել զքահանայս, եւ զայնոսիկ` որք երթեւեկեն յեկեղեցիս լատինացւոց. եւ յայս սակս կարգեցան պահակք առ դրունս այնց եկեղեցեաց, եւ կալան զբազումս. եւ ՚ի բանտ մատնեալ` առին յոլով տուգանս , եւ հազիւ ուրեմն ՚ի բաց արձակեցան նոքա:
       Զայս իբրեւ տեսին երկոքին դեսպանք թագաւորութեանն ալամանաց եւ գաղղիացւոց` ազդ արարին պատրիարգին եւ գլխաւորացն Հայոց, եւ յորդորեցին յետս կալ ՚ի գործոյ անտի. եւ յոչ դադարիլ նոցա` ծանուցին եպարքոսին , որ կոչիւր Հէքիմ օղլու Ալի փաշայ, եւ ասեն. զի՞ է` զի իշխեն հայք արգելուլ զել եւ զմուտ եկեղեցեաց մերոց. եթէ այդպէս զօրանան ստրուկք ձեր ՚ի վերայ մեր, զի՞ եւս բնակեմք ՚ի թագաւորական քաղաքիս: Իսկ եպարքոսն տուեալ նոցա պատասխանի ամոքական` կոչեաց առ ինքն զպատրիարգն եւ զոմանս ՚ի գլխաւորացն Հայոց, եւ ասէ. եթէ լուայց` թէ ըմբռնեալ է ձեր զոք առ դրունս եկեղեցեաց վասն բանի կաթոլիկութեան եւ ֆռանկութեան, տարագիր առնեմ զձեզ յաքսորս: Եւ պատրիարգն արդարացուցեալ զանձն բազում բանիւք, եւ առաջի արկեալ զխռովասէր բարս ոմանց առանձին անձանց յերկաքանչիւր կողմանց` դարձաւ ՚ի տեղի իւր. եւ շիջոյց զխռովութիւնն: Յղեաց ապա զոմանս յերիցանց Հայոց յաւուրս աղուհացից առ լատին եպիսկոպոսն, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ` զի խրատեսցէ զժողովուրդն մի ' յաճախել յեկեղեցիս լատինացւոց: Եւ լատին եպիսկոպոսն արձակեաց զերիցունսն Հայոց` գնալ եւ խօսիլ ՚ի վերայ այսր ընդ դեսպանին գաղղիացւոց, եւ դեսպանն ասէ ցնոսա. բարւոք է, ես կատարեցից զխնդիր ձեր. բայց կամիմ զի տայցէք ինձ ձեռագիր ինչ այսպիսի ՚ի դիմաց ազգին Հայոց, թէ մեք ոչ գնամք յեկեղեցիս լատինացւոց. եւ ես այնուհետեւ ոչ թողացուցից բնաւ ումեք եւ ՚ի Հայոց գալ յեկեղեցիս մեր:
       Մեկնեալ անտի երիցանց` գնացին եւ պատմեցին զայս պատրիարգին. եւ նա ծանեաւ թէ զի'նչ են միտք դեսպանին, իբր զի ՚ի լինել այնր այնպէս` խափան արկցեն լատինք չմտանել Հայոց ՚ի Սուրբ Գերեզմանն ընդ Սուրբ Յարութիւն` որ յԵրուսաղէմ: Որոյ վասն յղեաց անդրէն պատասխանի առ դեսպանն, եւ ասէ. մեք ոչ արգելումք մերայոց գնալ յեկեղեցիս ձեր. այլ ընդ այս դժուարիմք` թէ ընդէ՞ր ՚ի սակս այնորիկ օտարանան ՚ի մէնջ, եւ ոչ գան յեկեղեցիս մեր. ո՞չ ապաքէն եւ ինքեանք ձեռնտու եղեն շինութեան նոցին: Եւ դեսպանն արար պատասխանի. եթէ բարձջիք յամենայն եկեղեցեաց ձերոյ զնզովսն` որ տակաւին երգի ուրեք ուրեք, յայնմ հետէ ես եղէց վրէժխնդիր` զի յաճախեսցեն նոքա յեկեղեցիս ձեր: Եւ զի Յովհաննէս պատրիարգ յամենայնի փոյթ ունէր վասն այսր, կրկին եւս պատուիրեաց մի ' բնաւ ուրեք երգել զայն նզովք: Գրեաց վասն այսր եւ առ Աբրահամ կաթուղիկոս. զի եւ նա ինքնիշխան հրամանաւ յամենայն տեղիս պատուէր արձակեսցէ, եւ նզովիւք ՚ի բաց բարձցէ զայն:
       դ. Այլ վախճանեցաւ ՚ի նմին ժամանակի նա ինքն Աբրահամ կաթուղիկոս Հայոց` յամի 1734. ՌՃՁԳ. ՚ի նոյեմբերի 11. կացեալ ՚ի հայրապետութեան ամս Դ. եւ ամիսս իբր 9. եւ թաղեցաւ ՚ի վկայարանի սրբոյն Գայիանեայ: Եկեալ էր յայն աւուրս յՈւխտ յԷջմիածին անուանակից նորա Աբրահամ վարդապետ` առաջնորդ սահմանացն Թէքիրտաղու. որ եւ էր ծննդեամբ Կրետացի ՚ի քաղաքէն Գանտիոյ` ՚ի յոյն մօրէ: Սա սիրելի լեալ յաչս Աբրահամ կաթուղիկոսի` եկաց առ նմա առ ժամանակ մի, եւ առաջիկայ գտաւ ՚ի վախճանիլ նորա: Յայնժամ միաբանք Էջմիածնայ ՚ի մի խորհուրդ միաբանեալ` ընտրեցին եւ օծին զնա կաթուղիկոս ՚ի նոյեմբերի. 24. եւ առին հրովարտակ նաեւ յարքայէն Պարսից, զի ընդ ձեռամբ նորա անկեալ էր յայնժամ վերստին Էջմիածին. ծանուցին զայս եւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ անտուստ եւս առին յետոյ զհաւանութիւն` եւ հրովարտակ ՚ի թագաւորէն. եւ այսպէս երկոքումբք հրովարտակօք հաստատեցաւ իշխանութիւն կաթուղիկոսութեան Աբրահամու երրորդի:
       Եւ եղեւ յետ հանդարտելոյ Հայոց առ փոքր մի ժամանակ` վերստին անկաւ գրգռութիւն ՚ի մէջ նոցա. քանզի Շիրին անուն ոմն ճարտարապետ հայ` որ կարգեալ էր յեպարքոսէ վերակացու արքունի շինուածոց ինչ, սիրելի լեալ յոյժ յաչս եպարքոսին, ՚ի լինել զրուցաց զազգէն Հայոց` ծանոյց նմա վստահութեամբ զիրս երկպառակութեան , որ հաստատեալ կայր ՚ի նոսա. եւ ամբաստան լինելով առաջի էարկ նմա, թէ ոմանք ՚ի մէնջ` որք կաթոլիկն կոչին` ոչ հնազանդին պատրիարգի մերում, եւ ոչ գան յեկեղեցիս մեր, այլ` Ֆռանկաց եւ այլն: Յղեաց յայնժամ եպարքոսն պատուէր առ Յովհաննէս պատրիարգ, եւ ասէ. հայեա'ց ՚ի ժողովուրդ քոյ, զի ամենեքին հպատակ լիցին քեզ. եւ զոչ հնազանդեալս յղեա ' առ իս:
       Զայս լուեալ պատրիարգին` կոչեաց առ ինքն զոմանս ՚ի դասէ ուղղափառաց , եւ ծանոյց նոցա զպատգամս եպարքոսին. եւ նոքա ողոք բանիւք շինեալ զմիտս պատրիարգին` դարձան ՚ի նմանէ խաղաղութեամբ. այլ ոչ եղեւ նոցա մնալ ընդերկար ՚ի խաղաղութեան. որպէս տեսցի յառաջիկայդ:
       ե. ՚Ի նոյն աւուրս ՚ի մայիսի. 3. ՚ի խորհուրդ կոչեալ լատին եպիսկոպոսին զքահանայս ուղղափառաց` ասէ ցնոսա. խորհեցաք մեք ընդ դեսպանին գաղղիացւոց, եւ եդաք ՚ի մտի գտանել վասն ձեր առանձին եկեղեցի. բայց պիտո'յ է ձեզ նախ ազդ առնել խոստովանորդւոց ձերոց, եւ հաւաքել դրամս իբր հարիւր քսակի, եւ կամ փոխանակ դրամոց ակունս պատուականս եւ մեծագին զարդս. զորս դիցուք ՚ի պահեստի առ դեսպանին. որպէս զի` թէ պիտոյ ինչ լիցի ծախել ՚ի դրունս եւ ՚ի գին եկեղեցւոյ, նոքիմբք վճարեսցի բանն . եւ եթէ սակաւուք յաջողեսցի, դարձուսցին ինչք իւրաքանչիւր ՚ի տեարս իւրեանց. ապա թէ բնաւ իսկ չյաջողեսցի, նոյնպէս ամբողջ դարձուսցին այնք:
       Այսմ խորհրդոյ ընդդիմացան ոմանք ՚ի քահանայից. զի գիտէին թէ չէ ' հնար այնմ լինել, ըստ որում առեալ էին զփորձ յայլ նուագս. եւ վասն այսորիկ ընդ բանիւ եղեն սոքա, եւ արգելան առ ժամանակ մի ՚ի պատարագելոյ եւ ՚ի խոստովանութենէ. նոյնպէս եւ ոմանք յիշխանաւորաց` որք ընդդէմ զինեցան, զրկեցան յարձակմանէ: Իսկ այլք բազումք հաւանեցան, եւ ետուն յօժարութեամբ իւրաքանչիւր ըստ իւրում կարի ինչ ինչ. ոմանք տասն ոսկի, ոմանք յիսուն, ոմանք հարիւր, եւ այլն. ուստի եւ յերրորդ օրէ մայիսի մինչեւ ՚ի 17. օր ամսոյն` հաւաքեցան հարիւր եւ քսան քսակք դրամոց. թ'ող զակունս պատուականս եւ զզարդս բազումս:
       Զայսչափ ինչ պահեալ առ իւր դեսպանին գաղղիացւոց առ ՚ի պէտս առաջարկեալ գործոյն` միաբանեաց ՚ի նոյն խորհուրդ եւ զդեսպանն ալամանաց, ցուցեալ նմա` թէ դիւրաւ լինի այս, եթէ ասէ գնեսցուք զպալատ մի ՚ի Պերա, եւ զայն արասցուք եկեղեցի կաթոլիկ ժողովրդեան. ուր ինքեանք առանձին կատարեսցեն զամենայն կարգ պաշտաման իւրեանց, զմկրտութիւն, զպսակ, եւ այլն. բայց այսու պայմանաւ` զի ուղղափառք առ ՚ի հաճելոյ զկամս պատրիարգին Հայոց` տացեն եւս նմա զեկեղեցական հասս վասն թաղման, պսակի, եւ այլն:
       Եւ եղեւ իբրեւ սկսաւ տարածիլ շշնջիւն այսր, իմացեալ զայն լատին կրօնաւորաց` ամենայն իրօք ընդդէմ դարձան, եւ ջանացան խափանել. զի թէ ասեն ` ստասցին ուղղափառք առանձին եկեղեցի` եւ ոչ եկեսցեն ՚ի մերս, մեք դատարկ մնամք. եւ այլն. եւ այնչափ ինչ արարին, մինչեւ հասուցին զբանն յականջս պատրիարգին Հայոց: Եւ նա յորժամ լուաւ, թէպէտ եւ դժուարացաւ յոյժ , բայց առ ոչինչ համարեցաւ, զի գիտէր թէ չիք հնար այնմ լինել: Տարածեցաւ լուրն եւ ՚ի լսելիս մեծամեծացն Հայոց. նմին իրի եկեալ ՚ի պատրիարգարանն` ստիպէին զՅովհաննէս վարդապետ փութով վրէժխնդիր լինել այսմ. եւ ինքեանք դիմեալ վաղվաղակի ՚ի դրունս այլազգի իշխանաց` ծանուցին զիրսն, եւ բազում իրօք հաճեցուցին զնոսա` նկուն առնել զմիւս կողմն: Եհաս այնուհետեւ ՚ի վերայ կաթոլիկ ժողովրդեանն վիշտ անհնարին. եւ ըմբռնեցան գլխաւորք նոցա` Մուրատջա եւ Ֆընտըխ Յովհաննէս եւ այլք, եւ եդան ՚ի բանտ նաւատեղեաց եւ ՚ի ծառայութիւն թիոյ. եւ այլք ոմանք մատնեցան յայլ բանտս եւ ՚ի տուգանս: Եւ թէպէտ դեսպանն անգղիացւոց ամենայն ոգւով ջանացաւ ազատել զՄուրատջան եւ զայլ քանի մի, բայց չեղեւ հնար. մինչեւ անցին ժամանակք ինչ. եւ ապա հազիւ կարացին զերծանիլ:
       Եւ ՚ի բորբոքիլ այսր բոցոյ` դիմեցին նեղեալքն առ դեսպանն գաղղիացւոց. եւ ասեն. դա'տ արասցէ Աստուած ընդ մեզ եւ ընդ ձեզ, զի դուք արկիք զմեզ յայս հնոց, յորում չիք հնար անկէղ մնալ. իսկ նա յոյս ետ նոցա թէ այժմ պատերազմ ունին օսմանցիք ընդ պարսիկս. սպասեմ` զի յաջողեսցի յաղթութիւն. եւ յայնժամ ՚ի լինել նոցա ՚ի բարօրութեան` դիւրաւ վճարի ամենայն ինչ: Զայս այսպէս ասաց նոցա. եւ ինքն արձակեաց ՚ի ծածուկ զթարգմանս իւր առ պատրիարգն եւ առ մեծամեծս Հայոց միանգամ եւ երկիցս. եւ ամեղադիր լեալ վասն խորհրդոյն` որ արարեալ եղեւ, աղաչեաց զնոսա հանդարտիլ եւ առնել խաղաղութիւն. բայց չեղեւ հնար: Եւ այնուհետեւ առաւել եւս սկսան տրտնջել զդեսպանէն եւ զլատին եպիսկոպոսէն` որք միանգամ տուեալ էին ինչս. իսկ դեսպանն անճարացեալ` այլ ինչ ետ նոցա պատասխանի. իմ փոյթ ասէ այս էր, զի հրաման առից արքունուստ` որպէս զի համարձակ եկեսջիք յեկեղեցիս մեր. ապա թէ ոչ` եւ ես գիտէի, թէ անհնար էր ստանալ վասն ձեր առանձին եկեղեցի. այլ այսու ամենայնիւ խոստացաւ նոցա ցուցանել յետոյ օգուտ մեծ: