Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Թորոս Երկրորդ պանսեբաստոս որդի Լեւոնի առաջնոյ` յետ կալոյ զամս ԻԴ. քաջութեամբ եւ բարեպաշտութեամբ յիշխանութեան իւրում ՚ի Կիւլիկիա եւ յԻսաւրիա, զկնի երկուց ամաց հաշտելոյ իւրոյ ընդ Օշնի տեառն Լամբրոնի ՚ի ձեռն Ներսեսի Շնորհալւոյ, մինչդեռ Շնորհալին զբաղեալ էր ՚ի փոյթ միաբանութեան Հայոց ընդ Յունաց, վախճանեցաւ բարի մահուամբ. զորմէ ասեն եւս ոմանք, թէ նախ կրօնաւոր եղեւ: Եւ էր նորա որդի մի մանկահասակ. զոր յառաջ քան զմեռանիլն յանձն արար աներոյ իւրում, որ կոչիւր Թովմաս` իշխան փառաւոր. որ եւ ըստ Վահրամայ գրելոյն` էր դեսպան ՚ի կողմանէ Հայոց յԱնտիոք. եւ կոչիւր պայլ, այսինքն պալեօզ, կամ էլչի: Եւ սա յետ մահուան Թորոսի առեալ յինքն զմանուկն` պայազետաց ամ մի. եւ տարաւ բարւոք խնամ առ ամենեսին:
       Իսկ Մլեհ եղբայրն Թորոսի` որ նստէր ՚ի Բերիա, իբրեւ լուաւ զմահ նորա, առեալ զհեծելազօրս ամիրային Բերիոյ, որ նա ինքն էր Նուրիտին որդի Զանգեայ, եկն յերկիրն Թորոսի, եւ ջանայր իշխել իբր յատուկ ժառանգ փոխանակ եղբօր իւրոյ. եւ տեսեալ` թէ ոչ տան նմա տեղի իշխանք Հայոց, բազում չարիս սկսաւ գործել, եւ ՚ի բազում տեղիս ասպատակ սփռելով` աւերել զերկիրն: Բայց սովին եւս ոչինչ օգտեալ` վերստին դարձաւ` ՚ի Բերիա. եւ առեալ զայլ եւս բազմութիւն զօրաց յիշխանէ տեղւոյն` եկն դարձեալ ՚ի կողմանս Սսոյ:
       Զայն տեսեալ իշխանացն Հայոց, եւ գիտացեալ` թէ չէ ' նոցա հնար խաղաղութիւն գտանել` ընդդէմ կալով նմա, ընկալան զնա, եւ կացուցին իւրեանց իշխան: Եւ նորա իսպառ տիրեալ երկրին Կիւլիկիոյ` դարձոյց զզօրս իշխանին Բերիոյ յաշխարհ իւրեանց: Կասկածեալ Թովմասու աներոյն Թորոսի թէ գուցէ դաւ ինչ հնարեսցի ընդդէմ իւր Մլեհ, փախեաւ յԱնտիոք, ուստի եկեալն էր: Եւ յետ փախստեան նորա ամպարիշտք ոմանք կալեալ նենգանօք զորդին Թորոսի` սպանին. գուցէ խորհրդով նորին իսկ Մլեհի: Այլ Մլեհ յետ գրաւելոյ յինքն զայն իշխանութիւն` մատնեաց զանձն յանարգ եւ յաղտեղի գործս. մինչեւ տաղտկացեալ զօրաց նորա` սպանին զնա. եւ թաղեցին ՚ի վանքն` որ կոչիւր Մեծ քար. կացեալ յիշխանութեան ամս Ե:
       բ. Ժողովեալ յայնժամ իշխանաց եւ զօրաց Հայոց ՚ի մի խորհուրդ, եւ միաբանեալ ՚ի մի կամս` կոչեցին ՚ի Սիս զՌուբէն զերէց որդի Ստեփանեայ եղբօր Թորոսի եւ Մլեհի. զոր հանդերձ Լեւոնիւ եղբարբ նորա սնուցանէր առ իւր Բակուրան ոմն իշխան Հայոց` երախտաւորեալն ՚ի հօրէ նոցա ՚ի Ստեփանեայ. եւ կացուցին զնա իշխան երկրին ՚ի Կիւլիկիա եւ ՚ի լերինս Տորոսի: Սոյն այս Ռուբէն Երկրորդ` բարս բարիս ունելով` եւ քաղցրութեամբ վարելով ընդ ամենեսին` սիրելի եղեւ ամենեցուն. եւ նորոգեաց ՚ի բազում տեղիս զբազում աւանս եւ զբերդս. եւ գտաւ անուանի առ ամենայն ազգս. մանաւանդ առ ազգն լատինացւոց` յորոց առեալ էր իւր կին. յորմէ եւ ծնաւ զերկուս դստերս: Պայազատել սորա զհայս` եղեւ զկնի մահու Շնորհալւոյն` յերկրորդ ամի Գրիգորի կաթուղիկոսի ՚ի թուին Հայոց ՈԻԳ. եւ ՚ի սորա ժամանակս գումարեցաւ մեծ ժողովն Հռոմկլայու, զորմէ խօսեցաք ՚ի նախընթաց գլուխդ:
       Եւ եղեւ յետ մեռանելոյ Մանուէլ կայսեր` ՚ի միւսանգամ գրգռիլ թշնամութեան ընդ հայս եւ ընդ յոյնս, յարձակեցաւ մեծ իշխանն Ռուբեն ՚ի վերայ քաղաքին Տարսոնի` որ էր ընդ տէրութեամբ Յունաց. եւ էառ զայն. նոյնպէս եւ զբերդաքաղաքն Ամմիսդայ: Եւ ՚ի պատճառս այսորիկ գժտեցաւ ընդ Ռուբենի եղբայր Լամբրոնացւոյն Հեթում Սեբաստոս տէրն Լամբրոնի. որ եւ էր փեսայ Թորոսի հօրեղբօր Ռուբենի. քանզի սա ինքն Հեթում հաւատարիմ գոլով ՚ի ծառայութեան Յունաց` ունէր ՚ի կողմանէ կայսեր զվերակացութիւն կողմանցն Տարսոնի. ուստի եւ ՚ի տիրել անդ Ռուբենի` նախատինս համարէր զայն ինքեան: Եւ ՚ի սաստկանալ խռովութեան` գումարեաց Ռուբէն զօր բազում, եւ եկեալ պաշարեաց զԼամբրոն. ուր նստէր Հեթում, եւ ստիպէր զնա գալ ՚ի հնազանդութիւն իւր, եւ տալ ինքեան նաեւ զայն բերդ: Իսկ Հեթում ոչ կամեցեալ զիջանիլ նմա, եւ ոչինչ այլ կարողացեալ առնել, մնաց արգելեալ եւ փակեալ ՚ի դղեկի անդ գրեթէ զտարի մի ողջոյն. որպէս գրէ Սամուէլ Սկեւռացի ականատես` ՚ի վարս Լամբրոնացւոյն:
       Եւ իբրեւ կարի իմն տագնապեցաւ Հեթում, գրեաց թուղթ աղերսանաց առ Պեմունդ լատին, կոմսն Անտիոքայ, եւ աղաչեաց զնա հասանել ինքեան յօգնութիւն` խոստացեալ տալ նմա զոր ինչ եւ խնդրեսցէ: Իսկ կոմսն` քանզի չկարէր զինու զդէմ ունիլ Ռուբենի, վարեցաւ դաւաճանութեամբ. ուստի եւ պատգամ սիրոյ յղեալ առ Ռուբէն` հրաւիրեաց զնա պատուով ՚ի տեղի ուրեք. եւ բազմեցուցեալ զնա ՚ի խնճոյս սեղանոյ` նենգութեամբ ձերբակալ արար զայրն քաջ, եւ եդ ՚ի դիպահոջ: Իբրեւ զայս լուաւ կրտսեր եղբայրն Ռուբենի արին Լեւոն, տրտմեցաւ յոյժ եւ զայրացաւ, եւ վառեցաւ ՚ի վրէժ խաբէութեան կոմսին. բայց կասկածեալ` թէ գուցէ ՚ի դիմել իւր ՚ի վերայ նորա` ոչ խնայեսցէ նա ՚ի Ռուբէն եւ սպանցէ, խաղաց ինքն զօրօք ՚ի վերայ Հեթմոյ. եւ կրկին պաշարեալ զԼամբրոն` տառապեցոյց յոյժ զբնակիչս նորուն. մինչեւ ստիպիլ Հեթմոյ հաշտութիւն խօսիլ ընդ նմա:
       Եւ ապա ձեռամբ նորին Հեթմոյ բազում ինչ տուեալ Լեւոնի ցՊեմունդ կոմս Անտիոքայ` դարձոյց անվնաս զեղբայր իւր զՌուբէն. եւ Ռուբէն ետ զդուստր իւր Զաղիտա ՚ի կնութիւն Պալտնոյ կրտսեր որդւոյ Պեմունդայ` այսու դաշամբ, զի յետ մահուն Պեմունդայ պայազատեսցէ նա ինքն Պալտին փեսայ Ռուբենի զիշխանութիւն Անտիոքայ. եւ ծնաւ ՚ի նմանէ որդի մի, զոր եւ անուանեցին Ռուբէն: Եւ այսպէս հաստատեցաւ խաղաղութիւն եւ բարեկամութիւն ընդ իշխանս ընդ այսոսիկ:
       գ. Իսկ յոյնք` որք բնակեալ էին ՚ի կողմանս Կիւլիկիոյ, տեսեալ զընտանութիւն սիրոյ Հայոց ընդ լատինս, բանսարկութեամբ ջանային ատելութիւն արկանել ՚ի մէջ նոցա. եւ որպէս ինքեանք խորշէին չէին ՚ի Հայոց գուն գործէին եւ զլատինս խորշեցուցանել ՚ի նոցանէ, անդադար չարախօս լինելով առ նոսա զՀայոց` թէ նոքա եւտիքականք են եւ այլն, մինչեւ անկանիլ քրթմնջիւն եւ տրտունջ առ բազումս: Զայս ամենայն տեսեալ Գրիգորի կաթուղիկոսի, եւ անկարացեալ փակել զբերանս Յունաց, գրեաց թուղթ խորհրդով եւ հաւանութեամբ եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց Հայոց առ սրբազան պապն Հռովմայ Լուսիոս կամ Զուկիոս Երրորդ. յորում յետ առաջի դնելոյ զանկեղծ եւ զհաստատուն սէր եկեղեցւոյն Հայաստանեայց ընդ առաքելական Աթոռոյն` զոր ՚ի սկզբանէ հետէ անթերի ունէին. ընդ նմին եւ զյարգութիւն արժանաւոր եւ զխոնարհական հպատակութիւն` զոր յամենայնի անխախտ պահեալ էին, եւ զմիաձայնութիւնն յուղղափառ դաւանութեան, ծանոյց ապա քահանայապետին եւ զգործս Յունաց` որք վասն դոյզն իրաց յատելութիւն կրթեալ` հանապազ գրգռէին զթշնամութիւն. եւ յաւել եւս խնդրել ՚ի նմանէ յղել առ ինքն զկարգաւորութիւնս եկեղեցւոյն Հռովմայ` առ ՚ի ունիլ առաւել տեղեկութիւն զարեւմտեայց: Եւ զայս թուղթ յղեաց Գրիգոր կաթուղիկոս ՚ի ձեռն Գրիգորի հայ եպիսկոպոսի Փիլիպուպօլեաց, որ գիտակն էր լեզուին լատինացւոց, յանձն արարեալ նմա խօսիլ եւ բազում ինչ ՚ի դիմաց իւրոց բերան ՚ի բերան ընդ պապին, եւ ըստ գրելոյ Վարդանայ` ծանուցանել *վասն վտանգին` որ ՚ի Յունաց կրէին հայք. եւ զի խնդրեսցէ աղօթս եւ օրհնութիւնս, որպէս եւ առաջինքն »: Յիշատակէ զայս նամակ կաթուղիկոսին եւ Լամբրոնացին. այլ զօրինակն չունիմք ՚ի ձեռին:
       Հասեալ Գրիգորի եպիսկոպոսի ՚ի Հռովմ հանդերձ ուղեկցօք ոմամբք ՚ի Հայոց` ոչ եգիտ անդ զԼուսիոս քահանայապետ. զի գնացեալ էր նորա` ՚ի Վերոնա քաղաք` առնել ժողով վասն կարեւոր իրաց ինչ ընդ Փրիտերիկոսի կայսեր ալամանաց. չոքաւ ապա եւ ինքն Գրիգոր անդր. եւ յանդիման եղեալ` մատոյց հայրապետին զթուղթ կաթուղիկոսին. եւ բերանով եւս պատմեաց զպատճառս գալստեան իւրոյ: Եւ սրբազան պապն բազում սիրով ընկալեալ զնա` կարի յոյժ մեծարանս եցոյց նմա. եւ պարգեւեաց փառաւոր զգեստ հայրապետական` զոր ինքն զգեցեալ էր. եւ հրաման ետ նմա մատուցանել զսուրբ. պատարագն , որում առաջիկայ գտաւ նա ինքն պապն. եւ հաւանեցաւ մեծապէս ընդ կարգաւորութիւնս Հայոց. եւ հարցեալ տեղեկացաւ ՚ի Գրիգորէ ամենայն արարողութեանց եւ պաշտամանց ազգիս: Եւ իբրեւ հանդերձեալ էր մեկնիլ անտի Գրիգոր, գրեաց պապն թուղթ սիրոյ առ գիրգոր կաթուղիկոսն. որ սկսանի այսպէս. *«Լուսիոս եպիսկոպոս` ծառայ ծառայից Աստուծոյ, ամենապատուական եղբարց` Գրիգորի կաթուղիկոսի, եւ ամենայն արքեպիսկոպոսաց, եւ եպիսկոպոսաց, եւ աբբայից որդւոց սիրելեաց, եւ ամենայն առաջնորդաց եկեղեցւոյ, եւ ամենայն կղերիկոսաց, եւ ամենայն լրմանդ Հայոց ժողովոյ: Ողջոյն եւ առաքելական օրհնութիւն քրիստոնէից ամենեցունց միաբանական օրհնութիւն` անապական հաւատոյ խոստովանութիւն, ոչ մարմնոյ եւ արեան յայտնութեամբ, այլ` ՚ի Հոգւոյն Սրբոյ »:
       Յետ այսորիկ յայտ արարեալ եւ զանշարժութիւն եկեղեցւոյն Քրիստոսի` որ շինեցաւ ՚ի վերայ վիմին հաւատոյ, եւ զմայրական գութ առաքելական Աթոռոյն առ ամենայն հարազատ որդիս իւր, յարէ. *«Վասն որոյ եւ դուք եղբա'րք սիրեցեալք եւ որդիք, որ հանգչիք ՚ի գիրկս մօր ձերոյ, եւ ողջունէք զսորին հաւատ, եւ սիրէք յամենայնի զսորա միաբանութիւնն, եւ յօդեալ էք յամենայն ճշմարտութիւն եւ յամենայն գործս բարեաց, աղաչեցէ'ք զբարերարութիւնն Աստուծոյ` միանձնանալ ընդ սմա եւ միանալ յերկնային նորին բարիսն, եւ յօդել ՚ի վէմն գլուխ անկեան, որ զերկոսեան որմսն խառնեաց ՚ի մի, եւ արար զերկոցունցն օթեւանսն մի. եւ ՚ի վերայ այսր հիման` որ յօդեալ էք զհաւատոյ շինուածս, պարտիք ջանալ իմաստութեամբ եւ արթնութեամբ, զի եւ ամենայնիւ նմանիցիք մեզ ՚ի պաշտօն Աստուծոյ. եւ ըստ որում խոստովանիք զամենայն ուղիղ դաւանութիւն հաւատոյ, ինչ որ թերի է ՚ի կարգաց` ուղղեցէ'ք »:
       Եւ ապա յերկու ինչ յորդորէ զնոսա սիրալից բանիւք եւ քաղցրութեամբ. այսինքն է` խառնել սակաւ մի ջուր ՚ի բաժակ սուրբ խորհրդոյն, զոր ունիմք ասէ ՚ի հարցն մերոց առաջնոց. նոյնպէս եւ զԾնունդ Տեառն կատարել ութն աւուրբք յառաջ քան զկաղանդն յունվարի, այն է ՚ի դեկտեմբերի 25. եւ յարէ անմիջապէս. *«Զի որպէս փայլէք պայծառ ՚ի մէջ անօրինաց ՚ի հաւատս, այնպէս պարտիք լինել եւ ՚ի սուրբ պատարագն եւ յամենայն օրս տօնից առանց թերութեան. եւ մի ' ինչ պակասութիւն զվայելչութիւն հաւատոց ձերոց տգեղացուսցէ: Այլ եւ մեք զսահման կարգաց մերոց եւ զուղղութիւնս պարտիմք ցուցանել ամենայն քրիստոնէից ուղիղ սրտիւ. եւ զձեզ յամբիծ հաւատսդ` զոր ունիք ` ողջագուրեմք մեծաւ սիրով. եւ լրապէս ուրա'խ եմք հոգւով եւ մարմնով յամենայն ժամ` յորժամ զգիրս ձեր լսեմք, եւ զպատգամաւոր հրեշտակս տեսանեմք, զուարճացեալ լինինմք, զի մեծանայք եւ բազմանայք հաւատով եւ խաղաղութեամբ. որպէս լուաք զամենայն գործոց ձեր ճշմարտութիւն` պատմեալ ՚ի ճշմարիտ եղբօրէս մերմէ Գրիգորէ արքեպիսկոպոսէ Փիլիպուպօլսոյ, որ է ՚ի ձէնջ առ մեզ առաքեալ. զոր պատուեցաք արժանապէս. եւ յաղագս ձեր բարեաւ կալոյ փառս տուաք գոհութեամբ Աստուծոյ, այնմ` որ ՚ի մէջ անհաւատից եւ անօրինաց ազգաց բիւրս բիւր քրիստոնէից պահէ իւր անուանն երկրպագուս. յաղագս որոյ փառաւորեցաք զնա յերկրի. եւ առաջի հրեշտակաց յաւիտենական խնդութիւն է յերկինս: Այսուհետեւ` սիրով եւ ճշմարիտ ոգւով եւ սրտիւ եկեղեցիս Հռովմայ տեսուչ է ձեր եւ ժողովոյ ձերոյ: Ոմոփորոն (այսինքն Եմիփորոն ) քեզ եղբա'յր կաթուղիկոս, պալիուն (կամ բալլիում, այսինքն է վերակացու կամ շուրջառ , ) որ է առաջին ամենայն պատուոյ, եւ խոյր զիմոյ գլխոյս առաքեցի զգեստ պայծառութեան եկեղեցւոյ. զորս ընկալեալ քո ՚ի մէնջ , որպէս վայելչանաս յայսմ աշխարհի` նոյնպէս զօրասցիս պայծառանալ ՚ի հանդերձեալ կեանսն »:
       Եւ ապա յարէ անմիջապէս եւ զայլ եւս երկու խնդիրս, ասելով այսպէս. *«Յետ այսր զքեզ որպէս բարձր եւ գլուխ ամենայն եկեղեցւոյդ աղաչեմք. ՚ի մեծի հինգշաբաթուն` որ է յաւագ շաբաթն, զսուրբ օծութիւնն` որպէս մեք նուիրագործեմք միանգամ յամենայն ամի` օրհնեցէ'ք. եւ (՚ի մկրտելն զերեխայս ) զնոյն հեղէ'ք ՚ի ջուր մկրտութեանն, եւ (՚ի դրոշմելն` նովին ) կնքեցէ'ք զմկրտեալսն, եւ (նովին ) օծէ'ք զքար սրբոյ սեղանոյն, եւ (՚ի ձեռնադրելն` նովին օծէ'ք ) զձեռնադրեալ քահանայիցն զձեռսն, եւ զեպիսկոպոսացն զգլուխս. որով զօրանան յիւրաքանչիւր պաշտօնս: Կատարեցէ'ք եւ ձեռնադրութիւն եպիսկոպոսացն ՚ի կիւրակէի. զի յայնմ աւուր էջ հոգին ՚ի դասս առաքելոցն , եւ առաքեաց զնոսա` քարոզել զԱւետարանն յաշխարհս: Իսկ զքահանայս եւ զսարկաւագս եւ զկէս սարկաւագս եւ զայլ կղերիկոսս ձեռնադրեցէ'ք յաւուր շաբաթու ՚ի չորս ժամանակս տարւոյն. զի եւ առաքեալքն պահեալ եւ աղօթս արարեալ` ձեռն ՚ի վերայ եդին աշակերտելոցն :
       Արդ` յորժամ զայսոսիկ կատարէք, ոչինչ իւիք բաժանիք ՚ի մերոց կարգացն. եւ մեք ունելով զձեզ կցորդ ՚ի պաշտօն Աստուծոյ` լինիմք որդիք երկնաւոր հօրն: Ուստի եղբա'րք սիրեցեալք զվերագրեալսդ հաստատո'ւն ընկալարուք բոլոր հաւատով եւ հնազանդութեամբ. որպէս զի յայսմ իրի ձեզ մեզ հնազանդելն` որ ընդ ձեօք են ձեզ հնազանդեալք ՚ի բարւոք կարգաւորութիւնս եւ ՚ի գործս արդարութեան, ժառանգեսցուք միաբան զերկնային արքայութիւնն: Գրեցաւ նամակս ՚ի Վրոնն (այսինքն ՚ի քաղաքին Վերոնայ ), եւ տուաւ ՚ի դեկտեմբերի յերրորդ օրն »:
       դ. Ետ քահանայապետն բաց ՚ի թղթոյ անտի եւ զգիրս կարգաց եւ պաշտամանց եկեղեցւոյն Հռովմայեցւոց` ըստ խնդրոյ Գրիգորի կաթուղիկոսի: Զայսոսիկ առեալ Գրիգորի եպիսկոպոսի հանդերձ օժտիւք` դարձ արար յարեւելս ՚ի սկզբն յաջորդ ամի. այն է յամի Տեառն 1185. եւ ՚ի թուին Հայոց ՈԼԴ. եւ զկնի երկար ճանապարհորդութեան եկն եհաս ՚ի Կիւլիկիա յամսեանն հոկտեմբերի. եւ եգիտ զկաթուղիկոսն ՚ի Տարսոն քաղաքի: Զայսմանէ գրէ Ներսէս Լամբրոնացին, որ էր յայնմ պահու առաջիկայ եղելոցն. եւ յաւելու ասել. *«Ընկալեալ կաթուղիկոսին սրբոյ զպատուական Պալիունն եւ զխոյրն ՚ի լրումն պատուոյ իւրոյ` գոհացաւ զԱստուծոյ. եւ ետ զնամակ հայրապետին եւ զգիրս կարդաց եկեղեցւոյ յիմ նուաստութիւնս` թարգմանեալ. զոր յեղաշրջեցի ՚ի հայ բարբառ, միայն երիւրեալ զբանն քերթողական արուեստիւ առանց յաւելուածոյ եւ թերութեան ». եւ ահա զսոյն զայս նամակ ըստ թարգմանութեան նորին Լամբրոնացւոյ եդաք եւ մեք վերագոյնդ ըստ մասին: Զայս ամենայն յայտ առնէ ՚ի պատմութեան իւրում եւ Վարդան աշակերտ Վանական վարդապետի` մերձաւոր ժամանակաւ. որ եւ յետ գրելոյ` թէ պապն Հռովմայ մեծապէս պատուեաց զԳրիգոր դեսպան Գրիգորի կաթուղիկոսի` յաւելու ասել, թէ ժողով մեծ գումարեալ պապին եպիսկոպոսօք եւ թագաւորօք` որք վասն կարեւոր ինչ իրաց հաւաքեալ էին ՚ի նմին ժամանակի առ պապն, *«եւ ՚ի խորհուրդ մտեալ նոքօք` գրեաց գիր հրամանաւ սուրբ առաքելոցն ՚ի նոցա երեսաց, եթէ Հայոց պատրիարգն յայնկոյս ծովու իշխանութիւն կալցի ՚ի վերայ ամենայն Հայոց եւ ամենայն ազգաց (եղելոց ՚ի սահմանս Կիւլիկիոյ եւ Մեծին Հայոց եւ Փոքուն ). որպէս մեք յայսմ կողմանէ ` երկնաւոր եւ երկրաւոր բանալեօք. եւ վասն զի երկայն ճանապարհ է ՚ի մէջ իմ եւ եղբօրն իմոյ Հայոց պատրիարգին, առաքեցի նմա զիմ վակասն եւ զպսակն եւ զկօշիկն. զի զայն զգեցեալ պատարագեսցէ մատնեաւ հանդերձ: Եւ ասէ ցեպիսկոպոսն Գրիգոր. տա'ր եւ զգե'ցո զայդոսիկ պատրիարգին »: Այսչափ ինչ առ այս:
       ե. Զայսու ժամանակաւ յաւուրս Գրիգորի կաթուղիկոսի` եւ կամ փոքր մի յառաջ յաւուրս Շնորհալւոյն` եղեւ գնալ ՚ի Հռովմ եւ երանելւոյն Գէորգեայ ճգնաւորի` որ եւ ասի Գէորգ Աչիկայ, ըստ պատմելոյ Վարդանայ եւ այլոց: Սա էր կոյր ՚ի ծնէ` յԱրճէշ քաղաքէ, կրթեալ յաստուածպաշտութեան եւ լուսաւորեալ հոգւով. եւ բնակէր ՚ի վանս ինչ խստակրօն վարուք` ունելով ինքեան ընկեր բարի` զԳրիգոր անուն ոմն . եւ երկոքեանն զգեցեալ էին մազեղէնս, եւ ճգնէին բազում եռանդեամբ ՚ի հանապազօրեայ աղօթս եւ ՚ի պահեցողութիւնս, ոչ ինչ այլ ճաշակելով` բայց միայն սակաւ մի հաց եւ ջուր ընդ երեկս: Յետ բազում անգամ գնալոյ սոցա յուխտ ՚ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ` ցանկացան երթալ եւ ՚ի Հռովմ. եւ մոլորեալ ՚ի ճանապարհի` յաշխարհին Ունկռաց այսինքն Մաճառաց` անկան ՚ի ձեռս աւազակաց. յորոց վիրաւորեալ Գրիգորի` թողաւ կիսամահ: Դիմեաց յայնժամ Գէորգ աղօթիւք առ սուրբն Յովհաննէս Մկրտիչ ` հասանել նմա յօգնութիւն. եւ էր մօտ ՚ի տեղին վանք մի կրօնաւորաց լատինացւոց. եւ երեւեցաւ սուրբն ՚ի տեսլեան հօր վանիցն, եւ հրամայեաց գնալ եւ դարմանել զնոսա. եւ նորա եկեալ հանդերձ սպասաւորօք` եբարձ եւ տարաւ զնոսա ՚ի վանս. ուր եւ մեռաւ Գրիգոր: Իմացեալ զայն Գէորգեայ` աղաչեաց զվանականսն մուծանել զինքն յեկեղեցի, զի առաջիկայ լիցի թաղման ուղեկցին իւրոյ: Եւ եղեւ ՚ի յաղօթել նորա անդ ՚ի խորոց սրտէ առ Աստուած, յարեաւ մեռեալն. ընդ որ հիացեալ ամենեցուն առ հասարակ` ՚ի ձայն մեծ փառս տային Աստուծոյ. եւ Գէորգ անկեալ զպարանոցաւ Գրիգորի` գոհանայր եւ օրհնէր զԱստուած: Իսկ Գրիգոր մեղադրէր նմա բանիւք սիրոյ, թէ ընդէ՞ր թախանձանօք աղօթից քոց դարձուցեր զիս յայս աղցալից կեանս:
       Յետ այսորիկ բազում պատուով արձակեալ ՚ի վանաց անտի` չոքան զառաջիկայ ուղին իւրեանց. եւ հասեալ ՚ի Հռովմ, եւ կատարեալ զուխտ իւրեանց` դարձան ուրախութեամբ ՚ի Հայս: Եւ եկել ՚ի քաղաքն Անի` իջեւանս կալան ՚ի հիւրանոցի մեծի կաթուղիկէին ամիսս վեց` զարմացուցանելով զամենեսին սքանչելի վարուք իւրեանց: Եւ իբրեւ ել անուն սրբութեան Գէորգեայ, բերէին առ նա զախտաժէտս. եւ նա աղօթիւք բժշկէր զնոսա. եւ ինքն յետ եօթանասնամեայ ճգնութեանց իւրոց հասեալ ՚ի խորին ծերութիւն ` հանգեաւ ՚ի Քրիստոս. նոյնպէս բարի մահուամբ կատարեցաւ եւ ընկեր նորա Գրիգոր:
       ՚Ի նոյն աւուրս եւ մանուկ մի կոյր ՚ի ծնէ` ՚ի գեղջէն Ուձնայ ՚ի գաւառէն Տաշրաց` տարեալ եղեւ ՚ի մօտակայ վանսն, որ կոչիւր Հոռոմայր. ուր կայր հռչակաւոր խաչ մի հրաշագործ` սուրբ նշան Հոռոմայրի ասացեալ. եւ եղեւ` իբրեւ մերձեցոյց յաչս մանկան զսուրբ նշանն առաջնորդ ուխտին Պետրոս վարդապետ, նոյնժամայն բացան տեսանելիք նորա. որպէս գրէ Վարդան պատմիչ` որ չէր ինչ հեռի ժամանակաւ: Ուրանօր արժա'ն է յիշատակել եւ զայս, զի կային յայնմ ժամանակի եւ յայլ վանորայս Հայոց սոյնպիսի հրաշագործ նշանք սուրբ խաչին` ոմանք ՚ի մասնէ փայտին կենաց, եւ ոմանք յայլ նիւթոյ: Եւ որպէս գրէ Լամբրոնացին ՚ի Ններբող . Շնորհ. զոմանս ՚ի սքանչելագործ նշանաց անտի հաւաքեաց Գրիգորիս եղբայր Շնորհալւոյն ՚ի Հռոմկլայ. որպէս եւ զբազում նշխարս սրբոց. եւ զարդարեաց զհայրապետական Աթոռն. ուր եւ հռչակեալ էր սուրբ նշանն` Վանկոյ ասացեալ, զոր յիշատակէ Շնորհալին ՚ի սկզբան Ընդհանրական թղթոյն. եւ այս նշան յայն սակս կոչեցաւ Վանկոյ, զի բերեալ էր ՚ի կողմանց Մեծի ուխտին Վանկոյ, զոր յիշեցաք. գիրք Դ. երես 824. ՚ի պատմութենէն Ասողկայ Գ. 7 :