Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Գրիգոր Տասներորդ Մակուեցի կաթուղիկոս Հայոց` որ նստաւ յԷջմիածին ՚ի կենդանութեան տեառն Կիրակոսի առաջնոյ կաթուղիկոսին Էջմիածնայ, նեղեալ ՚ի բռնութենէ այլազգեաց` որք պահանջէին բազում հարկս ՚ի հայրապետանոցէն, եւ ոչ կարելով առանձինն տանիլ զվիշտս ազգի ազգի տառապանաց ` ընտրեաց իւր գործակից զոմն ՚ի վարդապետաց Արիստակէս անուն. եւ յանձն արարեալ ՚ի ձեռս նորա զհոգ արտաքին կառավարութեան` կարգեաց զնա փոխանորդ եւ երկրորդ իւր: Եւ ապա տեսեալ զնա յաջողակ ՚ի գործս, եւ կամեցեալ աճեցուցանել զպատիւ նորին ` որոշեաց զնա լինել յաջորդ իւր ՚ի կաթուղիկոսութեան. որոյ վասն իսկ անուն եդ նմա կոչիլ Աթոռակալ սուրբ Աթոռոյն, եւ եպիսկոպոս Էջմիածնի, յամի Տեառն իբր 1455. եւ ՚ի թուին Հայոց ՋԴ:
       Եւ այս սովորութիւն նոր իմն եղեւ, եւ ետ առիթ շփոթութեան անուանց եւ պատմութեանց. զի յաւուրց անտի նախնեաց մինչեւ ցայն վայր` միա'յն կաթուղիկոսն Հայոց կոչիւր Աթոռակալ Աթոռոյ սուրբ Լուսաւորչին, որ ունէր զյաջորդութիւն հարազատ հայրապետութեանն. իսկ զկնի այսորիկ ՚ի կարգիլ եւ ՚ի յաճախել Աթոռակալաց ` ձեռնադրելոց յեպիսկոպոսութիւն Էջմիածնի, սկսան իւրաքանչիւր ՚ի նոցանէ ունիլ կաթուղիկոսական պատիւ, եւ հաւասար կաթուղիկոսի ձեռն դնել ՚ի կոնդակս, եւ հանել հրաման իշխանութեան. նաեւ ոմանց ՚ի նոցանէ զօրանալ տէրութեամբ այլազգեաց` եւ յառնել ՚ի վերայ կաթուղիկոսաց, եւ ՚ի բաց վարել զնոսա` եւ ինքնին տեղակալել զԱթոռն: Որոյ վասն իսկ տեսանեմք շփոթ մեծ յանուանս եւ ՚ի կարգս կաթուղիկոսաց այնր ժամանակի. զի որպէս յայտնի երեւի յայլեւայլ հատուկտիր գրուածս եւ ՚ի նամակս եւ ՚ի յիշատակարանս գրոց, ՚ի մի եւ ՚ի նոյն ամի այլեւայլ անուանք կաթուղիկոսաց յիշին, եւ ուրեք ուրեք եւս գրի այսպիսի ինչ. *«՚ի կաթուղիկոսութեան (այս անուն, եւ այլն ). եւ ՚ի տեղապահութեան (այս անուն, եւ այլն )». կամ. *«՚ի հայրապետութեան (այս անուն ), եւ յեպիսկոպոսութեան (այս անուն )»: Եւ թէպէտ ՚ի դնիլն այսպէս երկուց անուանց` դիւրաւ որոշի, թէ նախկինն է հարազատ կաթուղիկոս, բայց յորժամ առանձինն դնին ՚ի զանազան տեղիս, դժուարին է յոյժ որոշել եւ իմանալ:
       Յայս աշխատ եղեալ բազմօք եւ Առաքել վարդապետ Դավրիժեցի` ասէ յերես 419: Բազում ուրեք *«ոչ եղեաք հասու, թէ որ ո'ք ՚ի նոցանէ իցէ առաջին ամանակաւ` եւ որ ոք վերջին. այլեւ ոչ այնմ` թէ որ ոք իցէ ՚ի նոցանէ ինքնակալ, եւ որ ոք ընդ ձեռամբ` կամ լռեալ »: Մանաւանդ զի ՚ի պատճառս վրդովման աշխարհիս մերոյ` չեղեւ ոք պատմիչ, որ ՚ի գիր անցուսցէ ընդ կարգի զպատմութիւն գործոց կաթուղիկոսաց եղելոց յայնմ դարու. այլ միայն ՚ի յիշատակարանս եւ ՚ի մնացուածս գաւազանագրոց եւ ՚ի համառօտ տարեգրութիւնս ինչ հարեւանցի դրոշմեցան անուանք նոցա: Ուրեք ուրեք եւս ՚ի դնիլ անուանց կաթուղիկոսացն Սսոյ եւ Աղթամարայ, շփոթեցին ոմանք ընդ կաթուղիկոսունս Էջմիածնի: Այլ մեր բազում տարժանմամբ զհետ լեալ այսոցիկ, եւ զգուշութեամբ քննեալ` ստուգեցաք զառանձին կաթուղիկոսունս Էջմիածնի, բաղդատելով միանգամայն եւ ընդ յիշատակարանս Առաքել պատմագրի: Ո'չ գրեցան եւ աղէտ հարուածոց եւ այլոց պատահարաց` որք եղեն յայն ժամանակս ՚ի Հայաստան. բայց ՚ի լռութենէ գրողաց զառաւելն է իմանալ. իբրզի գուցէ յառաւելութենէ աղետիցն եւ ոչ իսկ մարթացան ժամանակ գտանել գրելոյ. այլ այսու ամենայնիւ ունիմք եւ զդոյզն յիշատակութիւնս գրուածոց ինչ ՚ի մերոց եւ յօտարաց, որք յայտ առնեն զվիճակ այնոցիկ աւուրց. որպէս տեսցի ՚ի հետագայ բանսդ:
       բ. ՚Ի ժամանակի աստ յայսմիկ` յաւուրս թագաւորութեան սուլտան Մէհէմմէտի, որ էառ զԿոստանդինուպօլիս, զօրացեալ էին ՚ի սահմանս Հայաստանի երկու գլխաւոր ամիրայք: Առաջինն եւ մեծն էր Ջահանշահ` որ եւ ասիւր Ճիհանշա փաթշահ, կամ Ջիհան փատիշահ, եղբայր Սքանտարայ , որդի Յուսփայ կամ Ղարայ Իւսուֆայ որդւոյ Մահմուտայ. եւ նստէր սա ՚ի Դավրէժ, եւ տիրէր աշխարհին Ատրպատականի եւ պարսկահայոց եւ Կորճէից, եւս եւ Սիւնեաց եւ Արցախոյ եւ Արարատայ` եւ Վասպուրականի, կարգեալ յամենայն տեղիս ամիրայս կամ բէկս ընդ ձեռամբ իւրով. որոց գլուխ եւ հրամանատար եդեալ էր զորդի իւր զՀասան Ալի ՚ի Նախջուան. եւ կոչիւր տէրութիւն այսր Ջահանշահայ` Ղարաղօյունլու, սկսեալ յաւուրց անտի Ղարայ Իւսուֆայ. զի որպէս ասի ՚ի պատմութիւնս Արաբացւոց` սեաւ խոյ կամ ոչխար էր ՚ի նշան դրօշակի այսր իշխանութեան: Իսկ երկրորդ գլխաւոր ամիրայն էր Ջհանգիր կամ Ճիհանկիր սուլտան` իշխան Միջագետաց, որդի Համզայի որդւոյ Օթմանայ. որ նստէր յԱմիդ քաղաքի` այսինքն ՚ի Տիարպէքիր. եւ տիրէր նաեւ աշխարհին Աղձնեաց եւ Տուրուբերանոյ. եւ ընդ սորա ձեռամբ նստէին ամիրայք ՚ի Բաղէշ, ՚ի Խլաթ, ՚ի Սասունս, ՚ի Մուշ, եւ այլն. եւ տէրութիւն սորա կոչիւր Ախղօյունլու` յաւուրց անտի Օթմանայ. զի սպիտակ խոյ կամ ոչխար նկարեալ էր ՚ի դրօշակի: Եւ քանզի անպակաս էր կռիւ ՚ի մէջ երկուց այդոցիկ տէրութեանց, ՚ի պատճառս նոցա եւ ազգ մեր` որ ընդ ձեռամբ նոցա էին, չունէին դադար հանգստեան, բայց եթէ ՚ի խաղաղիլ նոցա առ ժամանակ մի:
       Արդ` ըստ որում աւանդի ՚ի յիշատակարանի միում գրեալ ՚ի նոյն աւուրս յԱրճէշ քաղաքի ՚ի թուին Հայոց ՋԺ. եւ ՚ի պատմութեան արաբացւոց, իբրեւ օր քան զօր ընդարձակէր ձեռն Ջահանշահայ ՚ի կողմն արեւելից, ժողովեալ նորա զանհամար զօրս` դիմեաց բազմութեամբ յարեւելակողմն Պարսից` յաշխարհն Արեաց, կամ յԻրաղ Աճէմ` ՚ի Շիրազ եւ ՚ի Քրման, եւ գրաւեաց զամենայն ընդ իւրեւ. էառ եւ զԱսպահան. եւ անտի խաղացեալ ՚ի ներքս ՚ի Խորասան` էառ զՀրէ քաղաք թագաւորական, ուր նստէր յայնժամ Պուսայիտ խան որդի Աբդլլայի` եղբօր Ուլուխ բէկայ` թոռինն Լանկթամուրայ. եւ սպանեալ զՊուսայիտ` վանեաց անտի զորդի նորա զՕմար յերկիրն Սմրղանտայ. եւ նուաճեաց զազգն էօզպէք թաթարաց, որք ըստ մասին բնակէին ՚ի Խորասան. եւ կոչեցաւ ինքն թագաւոր ամենայն Պարսից. եւ եդեալ անդ իշխան աշխարհին զՀայտար անուն ոմն` դարձ արար ինքն յաթոռ իւր ՚ի Դավրէժ: Իսկ էօզպէքք վանեալ ՚ի սմրղանտայ զՕմար բարձին յաշխարհէ իւրեանց զտէրութիւն ցեղին Լանկթամուրայ, եւ թագաւորեցուցին ՚ի վերայ իւրեանց զՇահբէկ. այլ որդի Օմարայ Բաբոր խան գնացեալ ՚ի Ներքին Հնդիկս` հաստատեաց զառանձին թագաւորութիւն Մուղալաց. զորոյ զյաջորդութիւնն իջուցանեն մինչեւ ՚ի ԺԸ. երորդ դար` Հերբելոտ եւ Ասսեման յարեւելեան մատենագրութիւնս:
       գ. Այլ ՚ի ժամանակին ` յորում դիմեաց ջահանշահ ՚ի Խորասան, ծագեցաւ գժտութիւն յԷջմիածին ՚ի մէջ Գրիգորի կաթուղիկոսի Մակուեցւոյ, եւ ՚ի մէջ Արիստակեայ Աթոռակալի. մինչեւ զօրացաւ Արիստակէս, եւ ինքնին վարէր զիշխանութիւն հայրապետութեան: Եւ յայնմ շփոթութեան մի ոմն ՚ի վարդապետաց կաթուղիկոսարանին Սարգիս անուն գողացեալ յԷջմիածնայ զաջ Լուսաւորչին` տարաւ ՚ի Դավրէժ. եւ սպասէր անդ գալստեան Ջահանշահայ, զի առցէ ՚ի նմանէ հրաման իշխանութեան` լինելոյ կաթուղիկոս: Տեղեկացեալ այսմ ամենայնի կաթուղիկոսն Աղթամարայ` որ կոչիւր Զաքարիա, էառ ընդ իւր մեծագին եւ ծանր ընծայս, եւ փութացաւ ել ընդ առաջ Ջահանշահայ ՚ի դառնալ նորա յաշխարհն Ատրպատականի. եւ հանդիպեալ նմա, եւ կնոջ նորա Բէկում խաթունին` նախ քան զմտանելն ՚ի Դավրէժ, առաջի եդ նոցա զնուէրս իւր, եւ խնդրեաց տալ ինքեան զիշխանութիւն Էջմիածնի, եւ ունիլ զընդհանուր կաթուղիկոսութիւն ազգին:
       Ընկալեալ Ջահանշահայ պատուով զԶաքարիա` խոստացաւ կատարել զխնդիր նորա. եւ եմուտ նովաւ հանդերձ ՚ի Դավրէժ: Եկն եւ մատեաւ անդ առաջի շահին եւ նախայիշեալ Սարգիս վարդապետ, եւ յայտ արար նմա զխնդիր իւր վասն կաթուղիկոսութեան: Իսկ շահն քանզի հաճեալ էր ընդ Զաքարիա, հրամայեաց զի նախ նա նստցի, եւ ապա Սարգիս զկնի նորա. որոյ վասն իսկ ետ բերել եւ զաջն` որ կայր առ Սարգսի , եւ յանձն արար զայն ՚ի ձեռս Զաքարեայ. եւ զգեցուցեալ նմա հանդերձ պատուոյ` յղեաց մեծափառ իշխանութեամբ յԷջմիածին` կարգեալ զնա ընդ խնամով Հասան Ալիի որդւոյ իւրոյ: Հասեալ ապա Զաքարեայ յԷջմիածին` ՚ի բաց վարեաց անտի զԳրիգոր Մակուեցի եւ զԱրիստակէս. եւ նստաւ տիրաբար յԱթոռ կաթուղիկոսութեան` անուանեալ ինքնակալ պատրիարգ ամենայն Հայոց, ընդ իւրեւ ունելով եւ զառաջին Աթոռ իւր զԱղթամար. եւ յետ սակաւ աւուրց կարգեաց զՍարգիս վարդապետ ՚ի փոխանորդութիւն` ձեռնադրեալ զնա եպիսկոպոս Էջմիածնի:
       Գրգռեցաւ ՚ի նմին ամի թշնամութիւն ընդ Ջահանշահ փատիշահ եւ ընդ Ջհանգիր սուլտան. եւ առաքեաց Ջահանշահ զչորս զօրագլուխս երկոտասան հազար հեծելովք` գնալ եւ ապականել զաշխարհ տէրութեան նորա. եւ նոքա եկեալ ետուն նախ պատերազմ ընդ քաղաքին Խլաթայ, եւ կործանեալ զարտաքին պարիսպն ` մտին եւ յաւարի առին զքաղաքն, եւ կողոպտեցին զայլազգիս եւ զքրիստոնեայս. եւ ապա պաշարեալ զներքնաբերդն` նեղէին զայն սաստիկ մարտիւ. զսոյն խորհէին առնել եւ ՚ի Բաղէշ եւ ՚ի Սասունս եւ յերկրին Տարոնոյ. եւ սպասէին գալստեան այլ եւս զօրաց: Զայս իբրեւ լուաւ Զաքարիա կաթուղիկոս, կարեկից լեալ տառապանաց աշխարհին` ուր հանդերձեալ էին զբազումս ՚ի Հայոց վարել ՚ի գերութիւն եւ աւերել զեկեղեցիս, փութացաւ գնաց անձամբ առ Ջահանշահ. եւ աղերս արկեալ խնդրեաց ՚ի նմանէ խնայել մնացորդաց երկրին. ետ եւս նմա ձեռագիր երաշխաւորութեան` առնուլ հարկս ՚ի Ջհանգիրայ եւ հասուցանել յարքունիս: Եւ շահն հանդերձ տիկնաւ իւրով բէկումաւ` որ ունէր գութ ՚ի վերայ քրիստոնէից` զիջեալ յաղաչանս կաթուղիկոսին` ետ նմա նշանագիր եւ հրաման ` առնել զի'նչ եւ կամեսցի: Յայնժամ ելեալ Զաքարեայ յերեսաց շահին` հեծաւ յերիվար երագոտն, եւ սրընթաց արշաւանօք եկն եհաս ՚ի Բաղէշ` ուր էր ՚ի նոյն աւուրս Ջհանգիր. եւ պատմեաց նմա զեղեալսն. եւ Ջհանգիր ընկալեալ պատուով զկաթուղիկոսն` հաճեցաւ եւ խոստացաւ առնել զկամս նորա վասն հարկացն, միայն զի յետս դարձուսցէ զզօրս շահին ՚ի բերդէն Խլաթայ: Եւ Զաքարիա առեալ ձեռագիր ՚ի նմանէ` չոքաւ ՚ի Խլաթ, եւ եցոյց զօրագլխաց զնշանադիր Ջահանշահայ եւ զթուղթ Ջհանգիրայ . եւ այսպէս համոզեալ զնոսա հեռացոյց ՚ի սահմանաց անտի: Իսկ ինքն Զաքարիա դարձ արարեալ անդրէն ՚ի Բաղէշ` նստաւ անդ ամիսս երիս. եւ ժողովեալ զխոստացեալ հարկսն` էառ տարաւ ընդ իւր, եւ մատոյց առաջի Ջահանշահայ. եւ առաւել եւս պատիւ գտեալ ՚ի նմանէ` դարձաւ փառօք յԷջմիածին, մեծարեալ յերկուց մեծամեծ ամիրայից:
       դ. Յետ այսորիկ լուր եհաս ապստամբութեան առ Ջահանշահ ՚ի կողմանցն Շիրազու. վասն որոյ գումարեալ նորա ստուար գունդ զօրաց` գնաց վերստին յաշխարհն Պարսից . եւ յամեաց անդ զբազում ժամանակս: Եւ ՚ի միջոցի աստ պարապ առեալ Գրիգոր Մակուեցի եւ Արիստակէս Աթոռակալ նորա` միաբանեցան ընդ միմեանս, եւ ժողովեցին ՚ի Հայոց ինչս յոլովս. եւ գնացեալ հանդերձ քանի մի իշխանօք ՚ի Նախջուան առ որդին Ջահանշահայ առ Հասան Ալի` ամբաստան եղեն վասն Զաքարիա կաթուղիկոսի, իբր թէ ճոխացեալ նորա իշխանութեամբ` խորհիցի թագաւորել ՚ի վերայ ազգին, եւ այլն. բայց թէ զմեզ դարձուսցես ասեն յԱթոռն, մեք հպատակիմք ձեզ սիրով եւ ցածութեամբ ` եւ անխափան տամք զհարկսն:
       Եւ Հասան Ալի յօժարութեամբ ունկնդիր եղեալ բանից նոցա` յղեաց նախ արս առ Զաքարիա, եւ պահանջէր գանձ բազում ՚ի նմանէ. ապա թէ ոչ ասէ` ոչ մնասցես յիշխանութեան քում: Իսկ Զաքարիա գիտելով ` թէ չի'ք հնար զերծանիլ ՚ի ձեռաց նորուն, պատ ՚ի պատ խոստմամբք եւ ընծայիւք յետս դարձոյց զպատգամաւորսն, եւ ինքն ՚ի նոյն աւուրս ՚ի ձմերայնի առեալ ընդ իւր զաջ սրբոյ Լուսաւորչին, եւ զխաչվառ մի փառաւոր, եւ զերեւելի զարդս եկեղեցւոյն Էջմիածնի` մեկնեցաւ զանխլաբար ՚ի տեղւոջէ անտի, եւ գնաց ՚ի Բագուան. եւ ապա անցեալ ՚ի Վասպուրական եհաս ՚ի վանքն կոչեցեալ Արգելան, ուր կայր մարմին Ստեփաննոս վարդապետի որդւոյ Յուսական. զոր յիշատակեալ եմք. գիրք Ե. երես 242: Եւ ՚ի վանս անդ` որպէս ասէ ականատես գրօղն այսոցիկ ՚ի յիշատակարանի իւրում, եցոյց Զաքարիա *«զգանձն աստուածային` զաջ սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ սրբոյն Գրիգորի ». եցոյց ասէ եւ զխաչվառն, *«յորոյ ՚ի մի կողմն նկարեալ կայր պատկերն տէրունական, եւ ՚ի միւս կողմն` պատկեր Լուսաւորչին մերոյ սրբոյն Գրիգորի եւ թագաւորին Տրդատայ, եւ չքնաղագեղ կուսին սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ. այլ եւ ոսկեթել յօրինուածով եւ ազգի ազգի գունով երանգ երանգ զարդարեալ սրբով ուրարովն … եւ խաչ ոսկի կառուցեալ ՚ի գլուխ նորա»:
       Զկնի աւուրց ինչ ել Զաքարիա ՚ի վանաց արգելանոյ` գնալ յԱղթամար. զորոյ զհամբաւն լուեալ բնակչաց գաւառին Տոսբայ` ազդ արարին ամիրային Վանայ, որ կոչիւր Մահմուտ բէկ, եւ նորա բանիւն ելին ընդ առաջ կաթուղիկոսին մեծահանդէս պատրաստութեամբ` հանդերձ եպիսկոպոսօք եւ վարդապետօք. եւ առեալ ածին զնա եւ զՍուրբ Աջն թափօրական փառօք ՚ի քաղաքն Վան` տանելով առաջի զխաչվառն` ՚ի բարձու. եւ քահանայքն յառաջ եւ յետոյ երգէին շարականս եւ տաղս: Եւ եղեւ ՚ի մտանել նորա ՚ի ներքս ՚ի քաղաքն Վան` տեսեալ Մահմուտ բէկի զայնպիսի շուք պայծառութեան, եւ զպատիւն` զոր ընծայէին կաթուղիկոսին եւ աջոյն, զարմացաւ յոյժ. եւ հրամայեաց` զի նախ եկեսցէ կաթուղիկոսին հանդերձ աջով յապարանս իւր. զոր եւ ընկալեալ մեծարեաց յոյժ, եւ ապա դարձոյց ՚ի տուն միոյ յիշխանացն Հայոց:
       Եւ յանցանել քանի մի աւուրց ել Զաքարիա ՚ի Վանայ հրամանաւ Մահմուտ բէկին. եւ եկն նոյնպիսի հանդիսիւ` յՈստան քաղաք. ուր եւ հազարաւոր անձինք աշխարհականք եւ եկեղեցականք ընդառաջ լեալ մուծին զնա ՚ի ներքս շքով: Այլ քանզի զչարեցաւ ընդ այս ամիրայն Ոստանայ, եւ անկաւ շշուկ ՚ի մէջ այլազգեաց տեղւոյն, կասկածեալ Զաքարեայ ՚ի նոցանէ` ոչ էառ անդ դադար աւելի քան զմի գիշեր. այլ ընդ լուսանալ առաւօտուն էջ յափն ծովուն հանդէպ կղզւոյն Աղթամարայ. զոր իբրեւ իմացան հայք, ընթացան զհետ նորա, եւ լցին զծովեզրն. եւ նա զտեղի առեալ առ սակաւ մի` օրհնեաց ապա զամենեսեան Սուրբ Աջով Լուսաւորչին, եւ արձակեաց ՚ի տեղիս իւրեանց. եւ ինքն մտեալ ՚ի նաւակ էանց ՚ի բնիկ Աթոռ իւր յԱղթամար. եւ անդ յեկեղեցւոջ կաթուղիկոսարանին` որ կոչիւր Սուրբ Խաչ, հանգոյց զպատուական աջն. եւ այս եղեւ ընդ գրելոյ ականատես վկային. *«՚ի թուականութեանս մերում ՋԺԱ . ՚ի սկիզբն տարւոյն (Հայոց ), որ էր նաւասարդի ամսոյ վեշտասաներորդ օր ». այսինքն յօգոստոսի 26: Արդ` թէպէտ զամենայն մի եւեթ նստաւ Զաքարիա յԷջմիածին իբրեւ կաթուղիկոս ամենայն Հայոց, բայց վասն ունելոյ ընդ իւր զաջն յԱղթամար, այլ եւս ամս բազումս կոչիւր ընդհանուր կաթուղիկոս` մինչեւ ՚ի մահ իւր. բայց ՚ի կարգս կաթուղիկոսաց մի ամ դնի վասն նորա:
       ե. Եւ եղեւ ՚ի մեկնիլ Զաքարեայ յԷջմիածնէ, մեռաւ յետ սակաւուց Գրիգոր Մակուեցի. եւ Արիստակէս առանձին վարէր յայնմհետէ զկաթուղիկոսութիւնն. իսկ Սարգիս վարդապետ համարիւր իբր փոխանորդ: Եւ ապա յորժամ վախճանեցաւ Արիստակէս զկնի չորսից ամաց, յաջորդեաց ՚ի կաթուղիկոսութեան Էջմիածնի նա ինքն Սարգիս. եւ կարգեաց իւր փոխանորդ զՅովհաննէս վարդապետ` ձեռնադրեալ զնա եպիսկոպոս Էջմիածնի. որոց երկոցունց անուանք տեսանին գրեալ ՚ի միասին յերկուս յիշատակարանս ՚ի թուին Հայոց ՋԻԴ. եւ ՋԼԱ. այսպէս *«՚ի հայրապետութեան տեառն Սարգսի, եւ յեպիսկոպոսութեան տեառն Յովհաննիսի: Եւ զի ՚ի նմին ժամանակի կայր նստեալ ՚ի Սիս այլ կաթուղիկոս Յովհաննէս անուն Անտիոքացի , եւ յետ նորա Յովհաննէս Թուլկուրանցի, շփոթեցին զնոսա ոմանք ընդ անուան Յովհաննու եպիսկոպոսին Էջմիածնի, եւ համարեցան թէ նա եւս իցէ կաթուղիկոս ՚ի կենդանութեան Սարգսի. որպէս առնէ եւ Առաքել պատմիչ. բայց յայտ է թէ նա փոխանորդ միայն էր, եւ ոչ կաթուղիկոս. ուստի եւ յայլում յիշատակարանի` գրեալ ՚ի թուին ՋԻԷ. ոչ յիշի նա. այլ դնի սոսկ, *«՚ի կաթուղիկոսութեան տեառն Սարգսի»:
       Սա ինքն Սարգիս կաթուղիկոս` որ եղեւ ՚ի սկզբան առիթ հանելոյ զաջ Լուսաւորչին յԷջմիածնէ , ամենայն ոգւով հնարէր յետս դարձուցանել զայն յԱղթամարայ. բայց անհնարին համարելով առնել զայս` ցորչափ կենդանի էր Զաքարիա, կայր ՚ի վարանս տարակուսի. այլ յետոյ հնարիւք իմն յաջողեցաւ նմա ՚ի ձեռս բերել զայն ՚ի թուին Հայոց ՋԻԶ. որպէս աւանդի ՚ի տարեգրութիւնս. բայց թէ զիա'րդ ստուգագոյն ինչ գրել ոչ ունիմք. իսկ Առաքել պատմիչ լուեալ յաւանդութենէ ոմանց` գրէ այսպիսի ինչ: Էր ասէ ՚ի նմին ժամանակի Վրթանէս եպիսկոպոս ոմն ՚ի միաբանից ուխտի Սուրբ Աստուածածնին` որ ՚ի գեղջն ոծոպու ՚ի գաւառին Շաբունուց ձորոյ` մօտ ՚ի Նախջուան. սա քանզի էր այր խորագէտ եւ խելամուտ ՚ի գործս` փոյթ կալաւ ըստ խորհրդոյ Սարգսի կաթուղիկոսի դարձուցանել զաջն. չոքաւ զԱղթամար ծպտեալ կերպարանօք իբրեւ ուխտաւոր ոք աղքատ, ձեւացուցեալ զինքն որպէս կաղ ՚ի բնէ. եւ զտեղի առեալ ՚ի վանս կաթուղիկոսարանին` առնէր սպասաւորութիւն արտաքին գործոց. եւ օր յօրէ ընդելացեալ` պատուեցաւ իբրեւ զսրբակրօն ճգնաւոր ոք. եւ կարգեցաւ լուսարար եկեղեցւոյն. եւ եկաց յայն պաշտօն եօթնամեայ ժամանակ. մինչեւ եգիտ առիթ դիպօղ, եւ գողացաւ զաջ սուրբ Լուսաւորչին ՚ի պահարանէն` հանդերձ խաչվառիւն եւ ուրարամբ. եւ բանս եդեալ ընդ ումեմն վաճառականի` որ եկեալ էր ՚ի հին Ջուղայէ` թաքոյց զայնս ՚ի համետ գրաստուն, եւ ետ տանիլ ՚ի Ջուղա. եւ ինքն եհաս զկնի. եւ անդ յայտնեաց զիրսն Հայոց Ջուղայեցւոց, եւ յղեաց աւետաւորս յԷջմիածին առ Սարգիս կաթուղիկոս: Ապա բարձեալ զայնս պատուով Վրթանէս եպիսկոպոս հանդերձ ուղեկցօք` չոքաւ ՚ի Նախջուան. եհաս անդր եւ Սարգիս եպիսկոպոս, եւ ընդ նմա Յովհաննէս եպիսկոպոս. եւ առեալ տարան խնդութեամբ յԷջմիածին: Յայնժամ Սարգիս կաթուղիկոս կամելով պատուել զՎրթանէս` կարգեաց զնա փակակալ Էջմիածնի. որ եւ կացեալ անդ մինչեւ ՚ի ծերութիւն` առանձնացաւ յետոյ ՚ի վանս իւր յՈծոպու. ուրանօր վախճանեալ թաղեցաւ ՚ի թուին Հայոց ՋԽԲ. որպէս եւ գրեալ կայ ասէ Առաքել ՚ի վերայ տպարանի նորա. որ եւ յաւելու ասել, թէ մինչեւ ցաւուրս կաթուղիկոսութեան Դաւթի եւ Մելքիսեթի` ցթուականն ՌԽԲ. սովորութիւն ունէին կաթուղիկոսունք Էջմիածնի յամ տարւոջ միանգամ գնալ ՚ի վանս Ոծոպու, եւ մատուցանել անդ պատարագ` եւ բաշխել ողորմութիւն աղքատաց վասն հոգւոյ Վրթանիսի եպիսկոպոսի` ՚ի փոխարէն երախտեաց նորա:
       Այլ յաւուրս Սարգսի կաթուղիկոսի յառաջին ամս անդ` ՚ի թուին Հայոց ՋԺԸ . կամ ըստ այլոց` ՋԻԲ. անկաւ մարդամահ` այսինքն ժանտախտ սաստիկ ՚ի Միջագետս եւ յայլ բազում տեղիս. եւ մեռան անհամար անձինք. յորում ժամանակի տակաւին կենդանի էր Մկրտիչ Նաղաշ` եպիսկոպոսն Ամդայ` հասեալ յաւուրս ծերութեան. որ եւ գրեաց ողբ ոտանաւոր ՚ի վերայ այսր. եւ ինքն յետ սակաւուց վճարեցաւ ՚ի կենաց:
       ՚Ի սմին ժամանակի երեւելի էր ՚ի հայս ճարտար բժիշկ ոմն ամասիացի` Ամիր Տոլվաթ անուն. սա ընդ որում ինքն իսկ պատմէ` շրջեալ ընդ բազում տեղիս` ուսաւ զլեզու Լատինացւոց, Յունաց, Ասորւոց, Արաբացւոց, Պարսից եւ Թուրքաց. եւ ապա եկեալ բնակեցաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս յաւուրս սուլտան մէհէմմէտի. եւ անդ ՚ի թուին Հայոց ՋԻԷ. շարագրեաց զբժշկարան ընդարձակ. թարգմանեալ եւ բազում ինչ ՚ի բանից նախնի քաջարուեստ բժշկաց. եւ եդ անուն գրոցն` *«անգիտաց անպէտ »: Ուր եւ յիշատակէ զանուանս ոմանց երեւելի բժշկապետաց Հայոց ծաղկելոց յառաջ քան զինքն. այսինքն են` մեծն Մխիթար. եւ Ահարոն եւ որդի նորա Ստեփաննոս, եւ տոհմակից նոցա Ճօշլին. եւ Սարգիս եւ Յակոբ. եւ դեղին բժիշկն եւ Սիմէոն եւ Վահրամ. եւ այլն. *«որ շատ գրեանք ասէ շինեալ էին վասն դեղորէից զօրութեան»:
       Յայն աւուրս էր եւ Յովհաննէս վարդապետ Թուլկուրանցի, որ եղեւ կաթուղիկոս Սսոյ ՚ի թուին Հայոց ՋԼԸ. սա արար գիրս ոտանաւորաց բազմոտնեան` միջակ եւ ստորին ոճով` իբր մեկնութիւն գրոցն Ծննդոց, քաղեալ ՚ի բանից մեծին Վարդանայ վարդապետի: Այլ նախ քան զսոսա ՚ի սկզբան այսր դարու` եւ կամ փոքր մի եւս յառաջ` երեւելի լինել Կիրակոս վարդապետ Եզնկացի, այր սրբակրօն եւ հետամուտ իմաստութեան. որ արար բազում գրուածս խրատականս, եւ բանս ոտանաւորաց. եւ ՚ի խոր ծերութեան իւրում գրեաց թուղթ յորդորական իբրեւ զքարոզ եւ կանոն խրատուց առ ամենայն հայս եւ մանաւանդ առ քահանայս` երկար եւ ճառօրէն միջակ եւ աշխարհաբառ ոճով` առ ՚ի դիւրահաս լինելոյ ամենեցուն. յաւել ՚ի նոյն եւ զմեկնութիւն ութն խորհրդոց մտաց յիշատակելոց յԵւագրէ. մեկնեաց եւ զմիւս գիրս եւագրի ` որ ասի հարիւրաւորք: Եւ գրուած սորա հաւաքեալ ՚ի մի հանդերձ խրատական ճառիւք այլոց վարդապետաց` կոչեցաւ ոսկեփորիկ. այսինքն այնպիսի գիրք` յորում գոյ փորակ ոսկւոյ, որ է հանք. որպէս յօրինեալ եղեն եւ յայլոց այսպիսի հաւաքածոյ գրեանք, եւ կոչեցան նոյնպէս Ոսկեփորիկ: Սմա ընծայեն ոմանք եւ զսքանչելի շարականն` որ ասի անձինք վերափոխման սուրբ Աստուածածնի. այն է` *«Արեւելք գերարփին ». որոյ վերջին տունն յօդէ. *«Կիրակոս վարդապետ. իսկ ոմանք տան զայն միւս Կիրակոս վարդապետի թարգմանչի` յաւուրս վկայասիրին. զորմէ խօսեցաք. գիրք Ե. երես 16. եւ կամ գուցէ այլոց ուրուք իցէ. այլ մեք չունիմք աստեն զհաւաստին որոշել:
       Իսկ Սարգիս կաթուղիկոս Էջմիածնի կացեալ ՚ի հայրապետութեան իւրում ընդ ամենայն` ամս ԻԳ մեռաւ. եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա տէր Արիստակէս Երրորդ. ամս Ը: Եւ ապա յաջորդեաց փոխանորդ նորին տէր Թադէոս. ամս Ե. յետ նորա տէր Եղիշէ Երկրորդ. ամս ԺԲ. յորոյ աւուրս` որպէս տեսանի` ՚ի յիշատակարանս գրեալ յայնմ ժամանակի` նստէր յԱղթամար կաթուղիկոս. Ստեփաննոս անուն. եւ գործակից նորա եղբայր նորին Ներսէս եպիսկոպոս. եւ զայս Ներսէս դասէ Առաքել պատմիչ` ՚ի կարգս կաթուղիկոսաց Էջմիածնի իբր աթոռակից Եղիշէի: Այլ զկնի նորին Եղիշէի նստաւ ՚ի տեղի նորա յԷջմիածին տէր Զաքարիա Երրորդ` ամս Ե. եւ ապա տէր Սարգիս Երրորդ` ամս ԺԶ. որում յաջորդեաց տէր Գրիգոր Մետասաներորդ ամս Ե: Ցայս վայր կարգեալ զյիշատակութիւն կաթուղիկոսաց այնր ժամանակի, առաջի դիցուք եւ զվիճակ վրդովման աշխարհին Հայոց ՚ի պատճառս պատերազմաց այլոց ազգաց: