Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Քանի ' քանի ' վիշտք եւ տառապանք հասին յԱթոռն Էջմիածնի յաւուրս նախայիշատակեալ պատերազմաց եւ խռովութեանց. որոշակի ոչ գրեցան, բայց ինքնին յայտնի երեւին. նոյնպէս եւ զորս կրեցինն կաթուղիկոսունք. որոց չգտեալ բնաւ հանգիստ յերեսաց ասպատակաց. զայս ինչ միայն հնարէին առնել, զի ժողովեալ աստի եւ անտի ինչս` մատուցանէին առ իշխանս եւ զօրավարս այլազգեաց, որպէս զի թերեւս նոցա պաշտպանութեամբն մարթասցին պահել զԱթոռն. բայց քանզի երբեմն իսպառ ոտնակոխ լինէր Էջմիածին ՚ի զօրաց, վասն այսորիկ եւ կաթուղիկոսունք յանձն արարեալ զտեղապահութիւն Աթոռոյն ՚ի ձեռս այլոց` մեկնէին առ ժամանակ մի ՚ի տեղւոջէ անտի, եւ շրջէին վտարանդի` ո'ւր եւ կարէինն գտանել անդորր:
       Եւ եղեւ իբրեւ վախճանեցաւ տէր Գրիգոր կաթուղիկոս Մետասաներորդ` ՚ի ժամանակս սուլտան Սիւլէյմանայ եւ Շահթահմազայ, յաջորդեաց ՚ի տեղի նորա յԷջմիածին տէր Ստեփաննոս Հինգերորդ. որ կոչի Սալմաստեցի եւ Կոստանդինուպօլսեցի. զի էր ծննդեամբ ՚ի Սալմաստ կամ ՚ի Սաղամաստ քաղաքէ աշխարհին Կորճէից, եւ սննդեամբ ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ: Սա էր այր իմաստուն եւ գրասէր, եւ հմուտ բազում գիտութեանց. եւ գիտակ բարբառոյ այլեւայլ ազգաց` եւս եւ լատինականին. որ եւ շրջեալ ՚ի պատանեկութեան իւրում յաշխարհս հեռաւորս մինչեւ յերկիրն լեհաց եւ մոսկովաց` առեալ էր զտեղեկութիւն յոգունց իրաց: Եւ իբրեւ նստաւ կաթուղիկոս, փոյթ կալաւ ծաղկեցուցանել բազում իրօք զԱթոռն Էջմիածնի. բայց խռովալից եւ դժնեայ աւուրց հանդիպեալ` ոչինչ մարթացաւ առնել: Արար սա համառօտ ինչ մեկնութիւն յԱւետարանն Յովհաննու. եւ նախերգանս ՚ի վերայ չորից Աւետարանաց, բովանդակելով ՚ի մի զպատմութիւն գործոցն Քրիստոսի` եւ զվարս աւետարանչաց. եւ թարգմանեաց զայնս ՚ի բարբառ Պարսից. զորս եւ գրեաց ձեռամբ իւրով. գրեաց եւ այլ ինչ բազում. զորոց չունիմք տեղեկութիւն ՚ի մասնաւորի:
       Սոյն այս Ստեփաննոս կաթուղիկոս յետ կալոյ յԱթոռն Էջմիածնի ամս իբր վեց, նեղեալ յոյժ ՚ի դառնութենէ ժամանակին եւ ՚ի բռնութենէ օտար ազգաց` խորհեցաւ մեկուսանալ անտի զժամանակ ինչ. վասն որոյ եւ ձեռնադրեալ ՚ի տեղի իւր յԱթոռ հայրապետութեան զՄիքայէլ Սեբաստացի` զայր հաւատարիմ եւ զգօն, ել եւ գնաց ՚ի թագաւորական քաղաքն ՚ի Կոստանդինուպօլիս. ուր եգիտ պատիւ մեծ յաստուածատրոյ պատրիարգէն Հայոց` որ նստէր անդ: Եւ զկնի սակաւուց տեղեկացեալ` թէ մերձեալ է ժամանակ յոբելեան օրհնութեան եւ ուխտագնացութեան ՚ի Հռովմ. ցանկացաւ եւ ինքն երթալ անդր յուխտ սրբոյն Պետրոսի եւ Պօղոսի. վասն որոյ եւ ծանուցեալ զմիտս իւր գրով առ Միքայէլ կաթուղիկոս` յուղի անկաւ եւ չոքաւ ՚ի Հռովմ յամի Տեառն 1548. ունելով ընդ իւր զարքեպիսկոպոս մի, եւ զեպիսկոպոս մի, եւ զայլ պաշտօնեայս. եւ հանդիպեալ սրբազան պապին Պօղոսի երրորդի` խօսեցաւ ընդ նմա բերան ՚ի բերան բազում ինչ, եւ մեծարեցաւ յոյժ ՚ի նմանէ. եւ կալաւ անդ բնակութիւն յառանձին պալատի միում. եւ շրջէր աւուրց յաւուրս յուխտատեղիս. յորում ժամանակի մեռաւ ՚ի Հռովմ եպիսկոպոսն` որ եկեալ էր ընդ նմա: Զայս յիշատակէ ՚ի գրուածս ինչ իւր ականատես ոմն հռովմայեցի` Գուալտեր Արետինոս ասացեալ. զոր եւ ՚ի մէջ բերէ Եւոդիոս եպիսկոպոս Ապամիոյ յարեւելեան մատենագրութիւնս. երես 60 եւ 61: Ուրանօր ասէ Գուալտեր. թէ էր Ստեփաննոս կաթուղիկոս այր բարեբարոյ` գովելի քաղաքավարութեամբ, եւ իմաստուն մտօք. *«Եւ ես ասէ ունէի ընդ նմա եւ ընդ նորայսն ընտելութիւն մեծ. եւ ստէպ հարցեալ տեղեկանայի ՚ի նմանէ բազում ինչ վասն անցիցն Պարսից եւ թաթարաց. այլ բազում եղեն եւ ծանր ՚ի միջի մերում վիճաբանութիւնք ՚ի վերայ իրաց կրօնի … յոլով ինչ ասէ կարեւոր խորհէր ՚ի միտս. այլ առաջիկայս ժամանակ խափան լինէր ջանից նորա »: Ըստ վկայելոյ նորին Գուալտերայ` եցոյց Ստեփաննոս զհպատակութիւն իւր զոր ունէր առ սրբազան պապն, եւ զմիաձայնութիւն ՚ի բանս հաւատոյ. եւ ՚ի լինել բանից վասն արկանելոյ ջուր ՚ի բաժակն` առաջի եդ զվաղեմի սովորութիւն ազգին. բայց յետոյ չկամելով դիմադարձ երեւիլ` խոստացաւ զի թէ հնար է` հաւանեցուսցէ զիւրսն ՚ի նոյն:
       Եւ եղեւ ՚ի կատարիլ յոբելինին` ել ապա Ստեփաննոս ՚ի Հռովմայ յամի Տեառն 1550. եւ ՚ի մեկնիլ իւրում անտի` ետ Գուալտերայ ՚ի յիշատակ զպարսկական օրինակ նախայիշեալ գրուածոց իւրոց. եւ չոքաւ ՚ի Գերմանիա յայցելութիւն կայսեր Կարոլոսի Հինգերորդի` որ էր որդի Փիլիպպոսի արքային սպանիացւոց. եւ ապա անցեալ ընդ Լեհաստան եւ ընդ Մոսկովստան` եկն եհաս ՚ի յաջորդ ամի յաշխարհն Հայոց: Եւ իբրեւ եմուտ յԷջմիածին, ընկալաւ զնա փառօք Միքայէլ կաթուղիկոս, եւ ետ նմա զառաջին պատիւ նորին եւ զնախագահութիւն. ուստի եւ ՚ի յիշատակարանի միում գրեալ ՚ի նոյն աւուրս ՚ի թուին Հայոց ՌԲ. այն է յամի Տեառն 1553. նա ինքն Ստեփաննոս յիշի իբրեւ կաթուղիկոս Հայոց: Բայց զկնի այսորիկ իբրեւ անցին սակաւ ժամանակք, հասեալ նորա ՚ի վախճան կենաց իւրոց` մեռաւ. եւ Միքայէլ կաթուղիկոս մնաց առ ժամանակ մի առանձին յիշխանութեան իւրում. այլ յետոյ կարգեցաւ իբր աթոռակից նմա Բարսեղ վարդապետ. որ եւ կաթուղիկոս անուամբ առաջի դնի ՚ի յիշատակարանի միում գրեալ ՚ի թուին Հայոց ՌԺԲ. իսկ յայլում յիշատակարանի ՚ի թուին Հայոց ՌԺԶ. ասի` թէ այն ամ քսան եւ միերորդ էր կաթուղիկոսութեան տեառն Միքայէլի. եւ էին փոխանորդք երկոցունց նոցա առանձինն երկու վարդապետք` Գրիգոր եւ Ստեփաննոս:
       ՚Ի սմին ժամանակի երեւելի էր ՚ի Հայս Ղուկաս վարդապետ ՚ի գաւառէն Խորձենոյ` այն է Կեղի, յորմէ եւ կոչի Կեղեցի. այր զգօնամիտ, տեղեակ Աստուածային Գրոց` եւ հետամուտ արտաքին գիտութեանց. սա գրեաց ինչ ինչ ուղղութեամբ ՚ի վերայ տումարական իրաց ոտանաւոր տողիւք եւ արձակ բանիւք ՚ի խնդրոյ Պետրոս վարդապետի Եզնկացւոյ: Սմին Ղուկասու կեղեցւոյ աշակերտեցան բազումք. յորոց երկուքն եղեն կաթուղիկոս, մին` Էջմիածնի, այն է Սրապիոն Ուռհայեցի, եւ միւսն` Սսոյ, այն է Մինաս Կարնեցի:
       բ. Ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ ՚ի վրդովիլ աշխարհին Արարատայ յերեսաց ասպատակաց` ել Միքայէլ կաթուղիկոս յԷջմիածնէ, եւ գնաց ՚ի Սեբաստիա, եւ անդ բնակեցաւ առ ժամանակ մի. եւ անտի յղեաց ՚ի Հռովմ զպատգամաւոր ոմն Աբգար անուն` զայր հաւատարիմ եւ ուշիմ մտօք, հանդերձ որդւով նորին` որ կոչիւր Սուլթան, եւ քահանայիւ միով որում անուն էր Աղեքսանդր, տուեալ ՚ի ձեռս նոցա նամակ առ սրբազան պապն, եւ ընծայս. ընդ որս յղեաց եւ զօրինակ թղթոյ դաշանց` որ եդաւ յաւուրս Լուսաւորչին մերոյ: Եւ յորժամ եհաս Աբգար ՚ի Կիպրոս, ծանոյց գրով առ Միքայէլ, թէ ողջամբ հասաք այսր, եւ աստի յետ սակաւ աւուրց նաւեմք ՚ի Հռովմ: Այլ զկնի այսորիկ զամ մի ողջոյն` ոչինչ լուր էառ կաթուղիկոսն զԱբգարէ. ուստի եւ ցանգ հոգայր վասն նորա:
       Ապա դարձ արարեալ յԷջմիածին ՚ի յաջորդ ամի` գրեաց միւս եւս թուղթ ՚ի Հռովմ առ պապն Պիոս Չորրորդ հաւանութեամբ եպիսկոպոսաց իւրոց, եդեալ ՚ի սկիզբն գրոյն խորհրդաւոր նշանագիրս ինչ` զոր Աբգար միայն կարէր ընթեռնուլ: Օրինակ այսր թղթոյ գտանի թարգմանեալ ՚ի լատին. եւ ՚ի մէջ բերէ զայն նաեւ Հռենալդոս. հատոր ԺԵ. երես 524. յամն 1564. յօդուած 51. զոր քաղելով դիցուք աստ առաջի:
       *«՚Ի դրանէ Էջմիածնայ, եւ ՚ի սրբոց համօրէն` որք աստ կան, եւ ՚ի բովանդակ արքեպիսկոպոսաց եւ ՚ի պաշտօնէից տեցւոյս, եւ ՚ի Միքայէլէ պատրիարգէ, եւ յամենայն սիրելի եղբարց` ժամանեալ հասցէ այս նամակ մերոյ ողջունի ՚ի քս. ընդ նմին եւ համբոյր ջերմ սիրոյ շնորհաբաշխ նշխարաց սրբոց առաքելոց. համբոյր եւ գարշապարաց սրբասնեալ հօր մերոյ Պիոսի Չորրորդի` իբրեւ նորուն իսկ Պետրոսի. եւ խաղաղութիւն համայնից գերապատիւ կարդինալացդ, եւ ամենայն թագաւորեաց եւ իշխանաց քսասիրաց. ամէն: Գիտութիւն լիցի ձերումդ սրբութեան, զի յամի Տեառն 1562. ՚ի քսաներորդ աւուր ամսեանն մայիսի` ես Միքայէլ կաթուղիկոս առաքեցի ՚ի քաղաքէն Սեբաստիոյ առ ոտս ձեր զԱբգար դեսպան մեր` երկու թղթովք. մին` յընծայութիւն հպատակութեան սրբութեանդ յանուն մեր ամենեցուն, եւ միւսն` առ ՚ի վկայութիւն անձին պատգամաւորի … խնդրելով` զի հաստատեսջիք եւ նորոգեսջիք զկոնդակն զայն, զոր երբեմն ամեներջանիկն եւ բարեյիշատակն Սեղբեստրոս պապ եւ սուրբն Կոստանդիանոս կայսր ետ արքային մերում Տրդատայ եւ սրբոյն Գրիգորի առաջնոյ պատրիարգի եւ կաթուղիկոսի մերոյ. եւ աղաչեմք` հաստատել զնոյն, եւ առ մեզ յուղարկել, նորոգելով զվաղեմին զայն բարեկամութիւն ՚ի մէջ մեր. որպէս զի եղիցի մի հօտ եւ մի հովիւ. որով եւ ընդ հուպ իցէ մեզ ակն ունիլ ազատութեան ՚ի գերութենէ աստի ձերովդ սատարութեամբ: Յանձն արարաք նմին Աբգարու դեսպանին մերոյ տանիլ առ սրբութիւնդ` մեռոն, խաչ ոսկի, մատանի օրհնեալ, եւ զնշխարս Թէոդորոսի վկայի, եւ գիր ծանօթութեան տեղեաց եւ վանորէից բովանդակ տանս Հայաստանեայց, եւս եւ զպատճէն նախայիշեալ կոնդակին` որ գրեցաւն ՚ի սկզբան անգին արեամբն Քրիստոսի, որ անջինջ մնայ յաւիտեանս… Եւ զոր միանգամ հրամայեսցէ սրբութիւն ձեր Աբգարու, կամակար սիրով ընկալցուք զայն` մինչեւ յօրն Քրիստոսի` իբրեւ զբան նախակարգեալ կոնդակիդ: Այլ ձեռք մեր ամփոփեալ են եւ լեզուք մեր կարկեալ ՚ի մէջ այլակրօնից. որոյ վասն իսկ` ո'չ գիր նամակի եւ ո'չ ընծայս նուիրաց արժանի ձերումդ սրբութեան մարթ է մեզ յղել: Եւ երկիւղ պաշարեալ է զմեզ ոչ միայն յարտաքնոց, այլեւ ՚ի չար քրիստոնէից… Եւ արդ` եթէ այն մեր դեսպան այդր ժամանեալ իցէ, նա ինքն եղիցի որպէս բերան մեր, եւ այլն… Գրեցաւ նամակս յԷջմիածին` յամի ծննդեան Յիսուսի Քրիստոսի. 1563. յառաջնում աւուր ամսեանն ապրիլի ՚ի հինգշաբաթի աւուր»:
       գ. Իբրեւ եհաս այս գիր ՚ի Հռովմ ՚ի յաջորդ ամի` ՚ի մարտի 20. թարգմանեաց զայն ՚ի լատին բարբառ Մկրտիչ անուն ոմն եթէովպացի կամ հնդիկ. որ փոքր մի գիտակ էր հայոց լեզուի . եւ պապն Պիոս հասու լեալ բանից կաթուղիկոսին` ետ որոնել` թէ եկեա՞լ իցէ ՚ի Հռովմ այր ոք յազգէ Հայոց Աբգար անուն. եւ խնդրել զնա ոչ գտին ուրեք: Յետոյ ուրեմն ժամանեաց անդր նա ինքն արդար` երկամեայ եւ տարժանաւոր ուղեւորութեամբ. եւ յանդիման լեալ քահանայապետին` մատոյց նմա զընծայս կաթուղիկոսին եւ զնամակն. եւ պապն սէր մեծ եցոյց առ Աբգար եւ առ այնոսիկ որք էին ընդ նմա: Յետ այսորիկ յորժամ բանք եղեն վասն դաւանութեան եւ կարգաց եկեղեցւոյն Հայոց, տեսեալ պապին զուշիմութիւն Աբգարու եւ զիմաստուն պատասխանատուութիւն նորա յամենայնի, հրամայեաց նմա գրել ձեռամբ իւրով հայերէն անխարդախ համառօտ ինչ բանս ՚ի վերայ հաւատոյ եւ աւանդութեանց Հայոց, զորոց արար քննութիւն առաջի իւր: Եւ նա թէպէտ հրաժարեցաւ ` անբաւական համարելով զանձն, բայց ՚ի ստիպել քահանայապետին` կատարեաց զայն պարզ եւ անպաճոյճ բանիւք` հանդերձ Աղեքսանդր քահանայիւ ընկերաւ իւրով. որ եւ թարգմանեցաւ ՚ի լատին լեզու ՚ի նախասացեալ Մկրտչէ Եթէովպացւոյ. ուրանօր խօսի Աբգար այսպէս:
       *«Մեք հայք ` որք ՚ի ստրկութեան եմք ընդ իշխանութեամբ թուրքաց եւ պարսից. զայս հաւատս ունիմք եւ պահեմք: Հաւատամք զՀայրն անծին, եւ զՈրդին ծնեալ, եւ զՍուրբ Հոգին բղխեալ. (ուր ՚ի լատինն յաւելեալ լինի յայլմէ փակագծիւ մեկնութիւն այսպիսի յերկաքանչիւրոց իբրեւ ՚ի միոյ սկզբնէ ). երեքանձնեայ տէրութիւն եւ մի Աստուածութիւն: Հաւատամք զՄարիամ Աստուածածինն` լինել Կոյս նախ քան զծնունդն` եւ յետ ծննդեան: Հաւատամք. զի Փրկչին մեր մարդկութեամբն` զոր ՚ի մէնջն էառ` գործեաց զամենայն գործս սքանչելի տնօրէնութեան իւրոյ: Հաւատամք յաւետումն Մարիամու, ՚ի ծնունդն Քրիստոսի, ՚ի գալուստ Նորա ՚ի տաճարն, ՚ի մկրտութիւն, յայլակերպութիւն, ՚ի խաչելութիւն, յերեքօրեայ թաղումն, ՚ի Պենտեկոստ եւ ՚ի համբարձումն: Հաւատամք` զի նստի ընդ աջմէ Հօր, եւ հանդերձեալ է գալ միւսանգամ: Հաւատամք` զի զբովանդակ մարդկայինս էառ բնութիւն` բաց ՚ի մեղաց` կատարեալ ծննդեամբ: Այս է անշուշտ մեր ամենեցուն հաւատոյ բան:
       Ունիմք զգիրս Հին եւ Նոր կտակարանաց եօթանասունեւերկու. զամենայն մարգարէական տառս, հարիւր եւ յիսուն սաղմոսս, չորս Աւետարանս, զերկուս թուղթս Պետրոսի, զՅովհաննուն եւ զՅակոբայն, եւ զչորեքտասան թուղթս Պօղոսի: Ունիմք եւ զեօթն խորհուրդս եկեղեցւոյ. գիտեմք եօթն լինել զմահուչափ մեղս: Գլխաւոր ասեմք մարգարէից զՄովսէս. ունիմք զերկոտասան առաքեալս, եւ եօթանասուն եւ երկու աշակերտս. որոց ամենայնի գերագոյն լինել զՊետրոս դաւանիմք: Հաւատամք, զի որ խոստովան լինի զմեղս իւր քահանայի, արձակի: Ոչինչ այլ ընդհանուր ժողովս ունիմք բաց յերից աստի, այսինքն են Նիկիայն, Կոստանդինուպօլսոյն եւ Եփեսոսին: Ասեմք հանապազօր զնիկիական հանգանակն: Մատուցանեմք զսուրբ պատարագ ըստ օրինակին` զոր սուրբն Գրիգոր ուսոյց մեզ: ՚Ի բաժակ խորհրդոյ ոչ ՚ի կիր առնումք խմոր եւ ջուր: ՚Ի մի եւ ՚ի նոյն սեղան երկիցս ՚ի միում աւուր ոչ պատարագեմք: Թէ ոք քրիստոնեայ յայլմէ ազգէ կամ յայլմէ կրօնէ եկեսցէ ՚ի մեր հաւատս, ոչ մկրտեմք կրկին: Ամենայն միայնակեացք մեր ողջախոհ են եւ կուսակրօն, եւ ոչ երբէք առնուն կանայս. իսկ կղերիկոսք աշխարհիկք կանայս առնուն` եւ ապա քահանայանան: Այլ միայնակեացք մեր չիշխեն առնել զմկրտութիւն, եւ ոչ տալ զխորհուրդ պսակի ժողովրդեան` երբ երէց կայցէ: Հարիւր յիսուն եւ հինգ աւուրս ՚ի տարւոջ պահս պահեմք` հրաժարեալ եւ ՚ի ձկանց եւ ՚ի կաթնեղինաց. եւ զայլ եւս հինգ աւուրս ունիմք ՚ի տարւոջ` յորս ձուս եւ կիթս ճաշակեմք: Զամենայն ողջոյն` յաւուրս տէրունական տօնից ոչ կատարեմք ՚ի միասին եւ զտօն սրբոյ, այլ` առանձինն: ՚Ի տօնի Յայտնութեան Տեառն համաձայն եմք ընդ եկեղեցւոյն Հռովմայեցւոց, այլ ՚ի ծննդեանն` ոչ: ՚Ի սուրբ շաբաթու մեծի` զկնի արեւուն մտանելոյ ձուս եւ ձկունս եւեթ ճաշակեմք: Զամենեսեան ընդ երկաքանչիւր տեսակաւ հաղորդեմք: Զառաջին եւ զերկրորդ պսակ հանդիսիւ օրհնեմք. իսկ զերրորդն ոչ. յեօթն աստիճանաց եւ անդր առնեմք խնամութիւն. զի համահարք ՚ի մեզ` ոչ առնեն մերձաւորութիւն ընդ միմեանս` մինչեւ ՚ի չորս ծնունդ: Յաղօթելն եւ ՚ի պատարագելն յարեւելս կոյս ունիմք զդէմս. եւ ՚ի ծունր կրկնելն ` զերկիր համբուրեմք: Եօթն կանոնական ժամս ունիմք, զոր երկիցս յաւուրն կատարեմք յեկեղեցիս:
       Այս է հաւատք, խոստովանութիւն, պահք եւ աղօթք մեր ամենեցուն. այլ ՚ի ժամանակի աստ յաւուրս տառապանաց եւ գերութեանց եւ անհնարին անձկութեանց` հանդէսք մեր նուազեալ են. զի թէ յայտնապէս քարոզեսցուք ՚ի լուր այլադենից, ՚ի հուր արկանեն զմեզ. բայց թէ հաճեսցի Աստուած` զի զերծցուք ՚ի գերութենէ աստի, զոր ինչ եւ հրաման տաջիք` ՚ի գլուխ մեր եղիցի. զի յառաջիկայս ժամանակի ո'չ գոյ մեր` ո'չ սուր եւ ոչ գաւազան իշխանութեան: Եթէ զոք ուղղել կամիցիմք ՚ի մերայոց յանցաւորաց` եւ ստիպել ՚ի զգաստութիւն, ըմբոստացեալ այնպիսւոյն` անկանի ՚ի հաւատոց: Սմին իրի ցածութեամբ աղերս արկեալ թախանձեմք զսրբութիւն քոյ եւ զհայրախնամ մարդասիրութիւնդ, զի ողորմութեամբ հայեսցիս ՚ի մեզ: Դու արդա'րեւ չորից մասանց տիեզերաց մեծ քահանայապետդ ես, զոր միանգամ դու արձակեսցես` եղիցի արձակեալ, եւ զոր կապեսցես` եղիցի կապեալ. մի ' հայիր աղաչեմք ՚ի թերութիւն եւ ՚ի յանցուածս գերելոցս. այլ` թողացո ' մեզ, եւ համարեա ' ՚ի թիւս հօտին` որ հաւատացաւ քեզ, նոր նորոգեալ զհինն. եւ արծարծեալ զեռանդն սիրոյ եւ զհպատակութիւն առ Հռովմէական սուրբ եկեղեցի. զի մեք յետնեալ ծառայք եմք սրբութեան քոյ:
       Վասն ննջեցելոց պատարագ մատուցանեմք, եւ աղաչեմք զԱստուած հայցուածովք աղօթից, եւ առնեմք ողորմութիւնս. եւ թողումք հասս յեկեղեցիս վասն հոգւոց մերոց: Երիցս ՚ի տարւոջ առնեմք յեկեղեցւոջ առանձին յիշատակ վասն ննջեցելոց, նուիրելով մատաղս. եւ սփռելով ողորմութիւնս. եւ բաշխելով կերակուր եկեղեցականաց` ժողովրդականաց եւ աղքատայ: Զամենայն սրբոց զնշխարս յարգեմք. եւ զմասունս նոցա ամփոփեալ ՚ի խաչս եւ ՚ի տուփս մեծագինս` դնեմք պատուով ՚ի խորանս: Զխաչս օրհնեալս եւ օծեալս իւղով սրբութեան մեծապէս յարգեմք, եւ կանգնեմք ՚ի վերայ սրբոյ սեղանոյ. նոյնպէս եւ զպատկերս օրհնեալս պատուեմք, եւ դնեմք ՚ի սեղանս: Երկիցս ՚ի տարւոջ քահանայք մեր եւ պաշտօնեայք եկեղեցւոյ տանին ՚ի տունս խաչ եւ պատկեր. որպէս զի տկարք եւ հիւանդք` որք վասն ծերութեան եւ խօթութեան ոչ կարեն գալ յեկեղեցի, մատուսցեն այնց զարժանաւոր պատիւ եւ համբուրեսցեն. եւ այդոքիկ պատկերք եւ խաչք սքանչելիս կատարեն առ մեզ յաճախ:
       Եւ զայս ինչ ունիմք կարգ վասն յանցաւորաց կապելոց կամ բանադրելոց. իբր զի` եթէ ոք քահանայ, եպիսկոպոս, արքեպիսկոպոս եւ կամ կաթուղիկոս զյանցաւոր ոք կապեալ իցէ կամ բանադրեալ, եւ ինքն վախճանեալ իցէ նախ քան զարձակումն յանցաւորին` զոր կապեաց ՚ի կենդանութեան իւրում, ոչ ոք ՚ի յաջորդաց կապողին կամ բանադրողին կարող լինի արձակել զկապեալն զայն կամ զբանադրեալն, բայց միայն գերագոյն հայրապետն Հռովմէական. առ որ ըստ կանոնաց մերոց առաքեմք զզղջացեալն` հանդերձ պատճենիւ բանադրանաց նորա, զի արձակեսցի ՚ի կապանաց, եւ պատառեսցի այն գիր. քանզի քեզ միայնոյ ա'նկ է զնա արձակել, եւ պատառելով զգիր կապանաց նորա` դարձուցանել յեկեղեցի մեր:
       Ըստ վարդապետութեան սրբոյն Գրիգորի հայրապետին մերոյ` մեք ամենեքին հաւատամք զոր միանգամ հաւատայ սուրբ կաթուղիկէ եւ առաքելական եկեղեցի. եւ զոր հերքէ նա նզովիւք` եւ մեք նզովեմք: Ընդունիմք, զի հոգի անզեղջ քրիստոնէի` որ մեռանի առանց խոստովանութեան եւ ապաշխարութեան, մատնի ՚ի ձեռս դիւին. իսկ որ խոստովանեալ եւ սրբեալ իցէ ապաշխարութեամբ, հոգի նորուն վերանայ յերկինս. այլ այն` որ խոստովանեալ իցէ եւ հաղորդեալ. բայց չեւ եւս վճարեալ զպարտս ապաշխարութեան. ծնօղք նորա եւ ազգականք եւ բարեկամք` ողորմութեամբք, պատարագօք, աղօթիւք, եւ այլովք գործովք բարեպաշտութեան կարեն ազատել զհոգի նորա. (ուր ՚ի լատին օրինակս ինչ յաւելեալ լինի իբր մեկնութիւն, եթէ ՚ի քաւարանի իցէ. իսկ յայլ օրինակս ոչ դնի):
       Առաջին մեր պատրիարգ ասեմք լինել զսուրբն Գրիգոր. որոյ եկեալ ՚ի Հռովմ քաղաք` ձեռնադրեցաւ եւ օրհնեցաւ ՚ի սրբոյն Սեղբեստրոսէ յաւուրս Կոստանդիանոսի կայսեր եւ արքային մերոյ Տրդատայ : Խոստավանիմք եւ եւս, զի ասաց Քրիստոս առ սուրբ առաքեալն Պետրոս, արածեա ' զոչխարս իմ. եւ աղաչեաց վասն նորա, զի մի ' պակասեսցի երբէք հաւատք նորա. իսկ որ միանգամ ՚ի մէնջ ոչ դաւանի զԱթոռն Պետրոսի լինել ծայրագոյն, եւ զքահանայապետն Հռովմէական գլուխ եւ հայր բոլոր աշխարհի` եւ ժառանգորդ փականաց, այնպիսին ուրացօղ է Աւետարանի եւ Երուսաղէմայ եւ Լուսաւորչեան Աթոռոյ Էջմիածնի: Եւ արդ` շա'տ համարեսցի հա'յր սուրբ զոր ինչ իշխեցի կարճ ՚ի կարճոյ համառօտել ՚ի գիր զդաւանութիւն Հայաստանեայց եւ զյիշատակութիւն եօթանասուն եւ երկու գրոց` առաջի ամենագէտ իմաստութեան ձերոյ. քանզի ոչ վայել է դնել ճրագ յանդիման արեգական: Գրեցաւ դաւանութիւնս Հայոց դոյզն բանիւք ՚ի ձեռն Աբգարու եւ Աղեքսանդրի հայ երիցու, թարգմանութեամբ Մկրտչի հնդկի ՚ի մեծ քաղաքն Հռովմ, ՚ի ժամանակս քահանայապետութեան տեառն մերոյ Պիոսի Չորրորդի սրբազան պապին, յամի ծննդեան Քրիստոսի 1564. ՚ի 8 նոյեմբերի, յաւուր չորեքշաբաթի:
       Զայս ձեռնարկ դաւանութեան եւ աւանդութեանց ընծայեաց Աբգար առ նա ինքն Պիոս. այլ թէ զի'նչ պատասխանի եղեւ առ նա եւ առ կաթուղիկոսն, ոչ է յայտ: Այլ զայս ինչ յայտնի տեսանեմք ՚ի թուղթս քահանայապետաց, զի յայնմ ժամանակի գութ մեծ ունէր եկեղեցին Հռովմայ ՚ի վերայ Հայոց. որպէս տեսցի այժմ եւ ՚ի կոնդակէ Գրիգորի պապին:
       Իսկ Միքայէլ կաթուղիկոս կացեալ ՚ի հայրապետութեան իւրում յաւուրս տառապանաց աշխարհին` ամս ԻԲ. կէս մի առանձինն եւ կէս մի ընդ այլս` վախճանեցաւ. յորում ժամանակի վախճանեալ էր եւ աթոռակից նորա տէր Բարսեղ. ապա նստաւ յԱթոռն Էջմիածնի տէր Գրիգոր Երկոտասաներորդ. ամս Դ. եւ յետ նորա տէր Ստեփաննոս Վեցերորդ` ամս Բ. որում յաջորդեաց տէր Թադէոս Երկրորդ, յամի 1575. ՌԻԴ. եւ սա կացոյց փոխանորդ իւր զառաքեալ վարդապետ:
       դ. Այլ ՚ի Հռովմ յետ Պիոսի Չորրորդի յաջորդեաց յԱթոռ քահանայապետութեան սուրբն Պիոս Հինգերորդ, որ ծաղկեցաւ սքանչելեօք. եւ յետ նորա Գրիգոր երեքտասաներորդ. որ նորոգեաց զտումարն Հռովմէական, եւ արար մեծամեծ գործս արժանի յիշատակաց: Սա բազում ինչ տեղեկացեալ զորպիսութենէ ազգին Հայոց, զդաւանութենէ նոցա եւ զաւանդութեանց եւ զծիսից, եւ տեսեալ թէ յո'րպիսի տառապանս են, եւ թէ զիա'րդ ՚ի սկզբանէ հետէ յայնչափ հարուածս եւ ՚ի հալածանս իբր ՚ի հնոցի տանջելով` հաստատուն կան ՚ի քրիստոնէական հաւատս, աղեխորով լինէր ՚ի վերայ նոցա , եւ ցանկայր նպաստ ինչ մատուցանել. բայց քանզի պայման ժամանակին ոչ թողացուցանէր նմա` ըստ կարիս մարմնաւոր պիտոյից ձեռնտու լինել նոցա, կամեցաւ ըստ հոգեւորին սատարել առ ՚ի շահ մշտատեւ օգտի: Յայս խորհուրդ հաստատեալ նորա` կամեցաւ կանգնել ՚ի Հռովմ քաղաքի համալսարան մեծ վասն ազգին Հայոց առանձին` ծախիւք գահին Հռովմայ. որպէս զի ժողովեալ անդ մանկանց ՚ի Հայոց միայն` ուսցին զգիտութիւն եւ վարժեսցին յիմաստս այլեւայլ մակացութեանց, եւ լիցին զօրավիգն եւ Մխիթար տառապեալ ազգին: Ապա յերեքտասաներորդ ամի քահանայապետութեան իւրոյ գրեաց առ ՚ի կատարումն այսր` կոնդակ հաստատութեան. եւ էր պատճէն բանից նորա այս:
       *«Գրիգորիոս եպիսկոպոս` ծառայ ծառայից Աստուծոյ, առ ՚ի յիշատակ յաւերժական: Հռովմէական եկեղեցի` գթած եւ խնամածու մայր եւ վարդապետ ազգաց համօրէն` պարզեալ ունի յամենայն տեղիս զսէր իւր, եւ ջամբէ զկենարար զվարդապետութեանն կերակուր քաղցելոց զաւակաց. եւ որ միանգամ բացակայքն են առ ՚ի նմանէ ընդ ծով եւ ընդ ցամաք, եւ որք տառապինն յաղէտս նեղութեանց, փոյթ ՚ի մէջ առեալ գուն գործէ արժանաւոր գթով եւ անձուկ կապանօք սիրոյ ՚ի գիրկս իւր ընդունել եւ տածել:
       Ապաքէն` ազգ Հայոց` բազմաթիւ եւ իբր անհամար, երեւելի յոյժ հնութեամբ եւ անուամբ, առաւել քան զամենայն ժողովուրդս արեւելեայց ամենայնիւ գովելի ՚ի փոյթ քրիստոնէական կրօնից եւ յարիական հաստատութեան. ՚ի սկզբան անդ նորածնեալ եկեղեցւոյ` զաւետարանականն հաւատոյ էառ զքաղցր ճաշակ` քարոզութեամբ երջանիկ առաքելոցն Բարթուղիմէոսի եւ Թադէոսի. եւ զկնի այնորիկ առ ժամանակօք երանելւոյն Սեղբեստրոսի քահանայապետի եւ Կոստանդիանոսի մեծի ինքնակալի` ընկալաւ զնոյն հաւատս միաբան հաւանութեամբ բոլորեցունց` ընդ Տրդատայ իւրոյ արքայի. որպէս աւանդի առ նոսա: Եւ յայնմհետէ ամենայնիւ ՚ի նմին եկաց պաշտաման երկիւղածութեամբ եւ կրօնասիրութեամբ. եւս եւ յամենայն ժամանակի մեծապատիւ յարգանօք հպատակ գտաւ հայրապետին Հռովմայ, ճանաչելով զնա ճշմարիտ փոխանորդ Քրիստոսի` եւ յաջորդ երանելւոյն Պետրոսի, եւ գլուխ կաթուղիկէ եկեղեցւոյ, զնորա վարդապետութեան եւ աւանդիցն զհետ գնալով. եւ յամենայնի զինքն եւ զիւր պատրիարգունս հնազանդեալ ունելով առաքելական Աթոռոյ. որպէս յընդհանրական ժողովն Փլորենտիոյ առ Եւգինէոսիւ Չորրորդիւ ՚ի ձեռն առաջնորդաց եւ գործակալաց իւրոց առաքելոց անդր` յայտնի ընծայեցոյց այսմ զվկայութիւն. մինչեւ յիրաւի իսկ լինել նմա անձկութեամբ սիրելի եւ ընդունելի մեզ եւ առաքելական գահիս: Եւ արդա'րեւ ՚ի մէջ այլոց երախտեաց այդր ազգի առ եկեղեցի եւ առ բազմութիւն դասուց քրիստոնէից` առաւել է այն եւ անմոռաց յիշատակաց արժանի, զի իշխանաց եւ զօրաց քրիստոնէից կանխաւ բազում անգամ երթելոց յազատութիւն սրբոյ երկրին` ո'չ ազգ այլ, եւ ո'չ ժողովուրդ ինչ այնպէս յօժարակամ եւ զուարթամիտ մատուցին սատար օգնականութեան` որպէս հայք, որք զօրօք եւ երիվարօք, զինուք եւ թոշակօք, խորհրդով եւ ամենայն նպաստիւք ձեռնտու եւ զօրավիգն եղեն ՚ի սուրբ շահատակութեան անդ քաջութեամբ եւ հաւատարմութեամբ:
       Եւ յետոյ ուրեմն երբ ընդ լծով անկան ծառայութեան, ընդ որ մեծապէս ցա'ւ է մեզ, ոչ ահեղասաստ բռնաւորութեամբ տիրողաց. ոչ դժնէութեամբ ինչ նոցուն, ոչ զրկողութեամբ եւ ոչ հարստահարութեամբ իւիք յետնեալ կասեցան ՚ի պաշտամանց եւ ՚ի պահպանութենէ քրիստոնէական կրօնից, եւ ՚ի հպատակութենէ առաքելական Աթոռոյն: Եւ եթէ սպրդեցին ՚ի նոսա մոլորութիւնք ինչ, զայն չէ ' պարտ նոցուն թիւր եւ խոտորեալ կամաց կամ բնութեան ընծայել, այլ` գլխովին թշուառութեան եւ տառապանաց ժամանակին:
       Ապա յօժարութեամբ ցանկացեալ մեր ընդ ձեռնհաս գոլոյ նպաստամատոյց լինել այսպիսի յօգնութիւն եւ բարհամբոյր ազգին` առաւելապէս առ փրկութիւն հոգւոյ եւ առ հաստատուն պահպանութիւն եւ աճումն սրբոյ կրօնի եւ ուղղափառ հաւատոյ, սահմանեցաք կանգնել առանձին դպրատուն վասն այդր ազգի յայսմ մեծի քաղաքիս մերում. յոր սնուսցին ընտիր պատանիք` ուշիմք եւ կորովամիտք` ծախիւք առաքելական Աթոռոյ, եւ մարզեալ կրթեսցին ՚ի բարի վարս եւ յողջամիտ վարդապետութեան. որպէս զի զկնի այնորիկ դարձ արարեալ նոցա առ իւրեանցսն` մարթասցին լիով ձեռնտու եւ Մխիթար լինել նոցա ՚ի հոգեւորս:
       Եւ յաղագս այսորիկ` ՚ի փառս ամենակալին Աստուծոյ, եւ յաճումն սուրբ եւ կաթողիկէ հաւատոյ, եւ ՚ի պատիւ պարծանաց եւ ՚ի դիւրութիւն եւ ՚ի շահ օգտի Հայաստանեայց ազգին համօրէն, ինքնակամ յօժարութեամբ եւ առաքելական իշխանութեամբ ըստ պատճենիս կանգնեմք եւ սահմանեմք դպրատուն մի մանկանց Հայոց` ՚ի նոյն անուն վերակոչեալ իբր թէ անուն այնր իցէ դպրատուն Հայոց ) յայս ՚ի մեր հոյակապ քաղաքի, ՚ի տեղւոջն` զոր ընտրեսցեն հոգաբարձու կարտի նալք յանուանէ յիշատակեալք ՚ի ստորեւ. զորոյ զկարեւոր ծախսն ամենայնիւ կամիմք եւ հրամայեմք ՚ի մերոց աստի ՚ի դրամոց առաքելական գանձարանիս մատակարարել , մինչեւ այլուստ հոգասցին:
       Աստանօր ապա օրէնս դնէ, թէ ո'րպիսի պարտի լինել այն դպրատուն, եւ շնորհէ այնմ բազմապատիկ ազատութիւնս եւ արտօնութիւնս, իշխանութիւն եւ պատիւ, որոշ որոշ բացատրութեամբ եւ երկար բանիւք. եւ ՚ի վախճանի պատուիրէ. զի հաստատուն մնասցէ այս հրաման իւր, եւ մի ' ոք լիցի խափան: *«Գրեցաւ ՚ի Հռովմ յամի մարդեղութեան Տեառն` հազարերորդի հինգ հարիւրերորդի ութսներորդի չորրորդի, յերեքտասաներորդ աւուր հոկտեմբերի, եւ յերեքտասաներորդ ամի քահանայապետութեանս մերոյ: Սոյն այս տպագրեալ է նաեւ ՚ի Հռովմ յամի Տեառն 1747, ՚ի կոնդակագիրս քահանայապետաց. հատոր Գ. մասն Դ. երես 78:
       Այլ այս կոնդակ` որ այսչափ զգուշութեամբ գրեցաւ յերանելւոյն Գրիգորէ, ոչ եդաւ ՚ի գործ. քանզի այն ինչ պատրաստեալ էր քահանայապետն մեծ ձեռն արկանել ՚ի կատարումն գործոյն, եւ ՚ի յաջորդ ամի անդ` յապրիլի 10. զկնի վեց ամսոց գրութեան այսր կոնդակի, փոխեցաւ ՚ի կենցաղոյս: Եւ որ յաջորդեացն նմա Քսեստոս Հինգերորդ` թէպէտեւ բազում անգամ յօժարեցաւ ՚ի գլուխ տանիլ զհրաման ելանելւոյն, բայց վասն պակասութեան դրամոց Աթոռոյն` չկարաց լնուլ զյօժարութիւն կամաց իւրոց. շինեաց ապա միայն հիւրանոց մի Հայոց` յանուն սրբուհւոյն Մարիամու Եգիպտացւոց:
       Այլ յետ իբր քառասուն ամաց յաւուրս Ուրբանոսի Ութերորդի` Պօղոս բոնոնիացի` որ եղեւ եպիսկոպոս ունիթօռաց ՚ի Նախջուան գնացեալ ՚ի Հնդիկս եւ յայլ տեղիս, եւ ապա յԱմերիգա` ժողովեաց արծաթ եւ ոսկի բազում. եւ դարձ արարեալ անտի` յորժամ եհաս ՚ի Սպանիա, մեռաւ անդ. եւ զոր միանգամ ժողովեալն էր` եթող զամենայն կտակաւ` կանգնել նոքօք դպրատուն Հայոց ՚ի Հռովմ, այլ դեռ ոչ եդաւ այն ՚ի գործ: Եւ սակայն ՚ի տեղի առանձին դպրատան ընկալեալ եղեն ոմանք ՚ի մանկանց Հայոց ՚ի հասարակաց դպրատուն, որ ասի փռօփականտայու, ուսանիլ անդ , եւ ձեռնադրիլ քահանայ, եւ առաքիլ ՚ի քարոզութիւն:
       ե. Այլ ՚ի ժամանակի անդ ՚ի վերջնում ամի քահանայապետութեան Գրիգորի երեքտասաներորդի` Խաչատուր կաթուղիկոս Սսոյ` այն է Խաչիկ Ուլնեցի` հասեալ ՚ի վախճան կենաց` մեռաւ յամի Տեառն 1584. եւ ձեռնադրեցաւ ՚ի տեղի նորա Ազարիա Ջուղայեցի, ՚ի փետրվարի. 25: Եւ մինչդեռ ՚ի Բերիա էր` գրեաց թուղթ դաւանութեան Հայոց, եւ առաքեաց առ նախայիշեալ Գրիգոր քահանայապետ. եւ զի այն թուղթ ոչ ժամանեաց առ Գրիգոր` զի վախճանեալ էր, գրեաց յետ երկուց ամաց, այսինքն յերրորդ ամի կաթուղիկոսութեան իւրոյ` առ յաջորդ նորա Քսեստոս Հինգերորդ: Եւ յայն թուղթսն ստորագրեալ էին չորս եպիսկոպոսունք. Յոհան Ուլնեայ, Մարտիրոս Աշոցայ, Յոհան Բերիոյ, եւ Մինաս Սեբաստիոյ . որպէս գրէ Լէոնարդոս Սիդոնացի, եւ Ալպերտ Միւռեան, եւ Միքայէլ Լեքէն ՚ի կարգս պատրիարգաց: Յիշէ զայս եւ Կլեմէս Գալանոս. հատոր Բ. երես 173. եւ 396. եւս եւ ՚ի յառաջաբանութեան ՚ի կարգս հարց Հայոց:
       Յայն եւ ՚ի նոյն երրորդ ամի կաթուղիկոսութեան Ազարիայ, այս է յամի 1586. ՌԼԵ. ՚ի մարտի 20. Տիրատուր վարդապետ` որ իբր քսան եւ հինգ ամօք յառաջ անկեալ էր ՚ի պատրիարգութենէ Կոստանդինուպօլսոյ, ձեռնադրեցաւ առանձին կաթուղիկոս ՚ի սահմանս Սսոյ. եւ յետ երկուց ամաց, այն է, 1588. ՌԼԷ. ձեռնադրեցաւ եւ այլ ոմն Յովհաննէս անուն. եւ եղեն կաթուղիկոսունք Սսոյ երեք, որոց պատճառաւ անկաւ շփոթութիւն ՚ի մէջ Հայոց եղելոց ՚ի կողմանս Պաղեստինոյ եւ Եգիպտոսի. եւ ՚ի ծախել յերից կողմանց դրամս յոլովս ՚ի նուաճել զմիմեանս` բազումք աղքատացան. մինչեւ մեռաւ Յովհաննէս: Իսկ Ազարիա գնացեալ եկաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս. ուր եւ յամի 1591. ՌԽ. նստաւ պատրիարգ Հայոց. եւ վարեաց զայն իշխանութիւն ամ մի. եւ ապա եկեալ ՚ի Սիս` մերժեաց անտի զՏիրատուր. եւ եկաց ինքն եւեթ ՚ի կաթուղիկոսութեան Սսոյ: Այլ Տիրատուր գնացեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` յետ քանի մի ամաց, այն է` յամի 1596. ՌԽԵ. նստաւ անդ միւսանգամ պատրիարգ` ամս իբր Գ: