Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Նստաւ յետ Եղիազարու յԱթոռ կաթուղիկոսութեան յԷջմիածին ՚ի տասներորդ աւուր օգոստոսի` աշակերտ նորա տէր Նահապետ Եդեսացի` այնէ Ուռհայեցի` այր բարեսէր եւ հեզահոգի: Սա եւս հանգոյն Եղիազարու փոյթ կալել շինութեան եւ նորոգութեան` կառոյց պայծառ յօրինուածովք զեկեղեցի Շողակաթին, եւ զզանգակատուն նորա. եւ առաւել եւս ճոխացոյց զհայրապետական Աթոռն: Փոյթ կալաւ եւ վասն խաղաղութեան ազգին. եւ ջանացաւ բառնալ զխռովութիւնս հակառակութեանց ծագելոց ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի վերայ կրօնի, ըստ որում յիշեցաք ՚ի նախընթաց գլուխդ:
       Եկին յաւուրս սորա յաշխարհն Արարատայ ոմանք ՚ի լատին կրօնաւորաց ՚ի կարգէ յիսուսեանց. եւ հասեալ յԷջմիածին` հանդիպեցան յողջոյն կաթուղիկոսին, եւ գտին պատիւ եւ ընդունելութիւն մեծ ՚ի նմանէ. եւ ՚ի խօսիլ նոցա ընդ կաթուղիկոսին ՚ի վերայ պէսպէս իրաց ` պատմեցին եւ զայս, թէ ոմանք ՚ի Հայոց գնացեալ յարեւմուտս` չարախօս լեալ են զազգէն, մինչեւ կարծիս իմն տալ լատինացւոց` թէ հայք ՚ի բաց կացեալ իցեն ՚ի սիրոյ եւ ՚ի հպատակութենէ առաքելական Աթոռոյն: Ընդ այս դժուարացեալ յոյժ Նահապետ կաթուղիկոսի` գրեաց ՚ի հինգերորդ ամի հայրապետութեան իւրոյ. այն է յամի 1695. ՌՃԽԴ. ՚ի սեպտեմբերի 5. թուղթ սիրոյ եւ յարգութեան առ սրբազան պապն իննովկենտիոս երկոտասաներորդ. որոյ սկիզբն է. *«ՅԱստուծոյ Հօրէ գերսկզբնականէ եւ այլն ». Ուր եւ յետ տալոյ զարժանաւոր գովութիւն քահանայապետին Հռովմայ գերազանց դրուատանօք, եւ յետ ցուցանելոյ զանձուկ սիրոյ եւ զխոնարհական հպատակութիւն ազգին առ նոյն Հռովմէական գահն, աղաչէ զպապն` զի որք միանգամ գնան յաշխարհէ Հայոց յուխտ ՚ի Հռովմ, եթէ իցեն արք անխարդախք եւ հոգեսէրք, ընկալցի զնոսա սիրով եւ գթով. որպէս եւ մեք ասէ ցուցաք եւ ցուցանեմք զսէր մեր առ եկեալսն յաշխարհէ ձերմէ. այլ որք հակառակասէր անձինք իցեն, եւ անուղղայ վարուք` սարտուցեալք ՚ի մէնջ, ՚ի գալ նոցա այդր եւ ՚ի խօսիլ զոր չէ ' արժան, խնդրեմ ասէ մի ընդունիցիք զայնպիսիս, այլ` սաստիւ ՚ի բաց հեռացուսջիք զնոսա առ ՚ի ձէնջ:
       Յետ առաքելոյ նահապետ կաթուղիկոսի զայս թուղթ ՚ի Հռովմ` եկն եհաս ՚ի կողմանս Էջմիածնայ խռովասէր ոմն. եւ գրգռեաց զոմանս ՚ի վերայ կաթուղիկոսին` ընկենուլ զնա, եւ դնել փոխանակ նորա զՍտեփաննոս վարդապետ` զառաջնորդն Ջուղայու: Եւ իբրեւ ազդ արարին նմա, եկեալ նորա անդր` զհետ եղեւ կաթուղիկոսութեան, պատճառելով թէ նահապետ կամի` ՚ի լատին դարձուցանել զազգն. եւ գնացեալ ամբաստան եղեւ առաջի այլազգի իշխանաց. եւ ծախեալ բազում քսակս ÿի դրունս մեծամեծաց` ընկէց զՆահապետ յԱթոռոյ, եւ աքսորեաց զնա. եւ ինքն նստաւ ՚ի տեղի նորա առանց ընտրութեան ազգին, եւ առանց հաւանութեան չորից գլխաւոր Աթոռոց: Բայց մինչչեւ էր կացեալ եւ ինքն յայն Աթոռ ամիսս տասն, տեսեալ միաբանիցն Էջմիածնի` թէ ոչ խաղաղութեամբ վարէ նա զիշխանութիւն իւր, եւ կասկածեալ թէ գուցէ անցք Կոստանդինուպօլսոյ անցցեն եւ յԷջմիածին, մերժեցին զնա յԱթոռոյ որպէս զխռովարար ոք. եւ կալեալ եդին յարգելանս. եւ նա գրեաց անտի` ծածուկ թուղթ ամբաստանութեան առ Եփրեմ պատրիարգ Կոստանդինուպօլսոյ, եւ չարախօս եղեւ զՆահապետէ` թէ նա կամի փոխել զազգն ՚ի ֆռանկութիւն եւ այլն. եւ ինքն ՚ի նոյն աւուրս մեռաւ յարգելանսն անդ. եւ անուն նորա ոչ կարգեցաւ ՚ի թիւս կաթուղիկոսաց: Կոչեալ ապա անդրէն զՆահապետ` նստուցին վերստին յԱթոռ իւր:
       բ. Եւ եղեւ իբրեւ եհաս թուղթ Նահապետի ՚ի Հռովմ ՚ի ձեռս Իննովկէնտիոսի քահանայապետին, ուրախ եղեւ յոյժ պապն ընդ բարեզգեաց բանս նորա. եւ յետ սակաւուց իբրեւ կամեցաւ գրել առ նա զպատասխանին, առեալ զլուր անկման նորա յԱթոռոյ` եկաց առ ժամանակ մի. եւ ապա լուեալ զմիւսանգամ նստիլ նորա` գրեաց առ նա թուղթ ուրախակցութեան. յորում յաւել եւ ինքն ծանուցանել, թէ են եւ ոմանք յարեւմտեայց` որք տանին յարեւելս զայլեւայլ զրոյցս, եւ տան գայթակղութիւն Հայոց ՚ի վերայ Հռովմայեցւոց` սերմանելով զսնոտի եւ զընդունայն կարծիս ընդդէմ առաքելական Աթոռոյն. ուստի եւ յորդորէ զնա` մի ' անսալ այնպիսեաց, եւ անխախտ պահել զմիաբանական սէր իւր, զորպիսի ունէր ասէ գերերջանիկ հայրն Գրիգոր Լուսաւորիչ: Եւ զայս թուղթ յղեաց ձեռամբ Խաչատուր վարդապետի Կարնեցւոյ առաքեալն, որ էր ուսեալ ՚ի դպրատան փրօփականտայու. յղեաց ընդ նմա եւ ազնիւ ընծայս ինչ առ կաթուղիկոսն, եւ Աթոռ մի փառազարդ յամի Տեառն 1697. կամ 1699: Եւ զի քահանայապետն լուեալ էր յոմանց ասել, թէ Կլեմէս Գալանոս լատին պատմիչ ՚ի գիրս իւր այլազգ խօսի զազգէն Հայոց` քան զոր դաւանին նոքա եւ քան զոր վկայէ Նահապէտ կաթուղիկոս ՚ի թղթի իւրում, յղեաց առ նա պապն եւ զօրինակ մի գրոց Կլեմեսի, եւ յանձն արար Խաչատուր վարդապետի` հարցանել եւ տեղեկանալ ՚ի կաթուղիկոսէն , թէ ստո՞յգ իցեն այնք` զորս գրէ Կլեմէս զազգէն Հայոց:
       Ընկալեալ Նահապետ կաթուղիկոսի զթուղթ քահանայապետին` ընդ նմին եւ զընծայսն, եւ ուրախացեալ մեծապէս` գրեաց անդրէն պատասխանի յորում յայտ արարեալ զխնդութիւն սրտի իւրոյ եւ իւրայոցն` շնորհս մատուցանէ սիրոյ նորա. եւ ապա առաջի եդեալ զանխզելի կապ միութեան եկեղեցւոյ Հայոց ընդ Հռովմայեցւոց ՚ի սկզբանէ եւ այսր` յաւելու ասել. *«Իսկ սուտ կարծիքն հրատարակեալք յոմանց, զորոց լինի բան ՚ի նամակս սրբութեան ձերոյ. չեն ՚ի մէնջ ընկալեալք, այլ` ամենեւին բացահերքեալք. զի մեք կամք հաստատուն ՚ի նմին դաւանութեան եւ ՚ի միաբանութեան` զոր արարին սուրբն Սեղբեստրոս եւ սուրբն Գրիգոր Լուսաւորիչ. դաւանեմք` որպէս նոքա դաւանեցին. միաբանիմք` որպէս նոքա միաբանեցան. վասն զի դաւանիմք զսրբազան առաքեալն Պետրոս փոխանորդ Քրիստոսի ՚ի վերայ բոլոր եկեղեցւոյ նորին, արածօղ եւ հովիւ ոչխարաց եւ գառանցն Յիսուսի, վէմ եկեղեցւոյ սրբոյ, գլուխ առաքելոց սրբոց եւ իշխան նոցա, վէմ անվանելի ՚ի դրանց դժոխոց, ժառանգօղ բանալեաց արքայութեանն երկնից : Դաւանիմք եւ զվեհապետն Հռովմայ ճշմարիտ յաջորդ Պետրոսի վիմի եւ գլուխ ամենայն հաւատացելոց, եւ եպիսկոպոսապետ ամենայն եպիսկոպոսաց, եւ ընդհանրական վարդապետ բոլոր եկեղեցւոյն Քրիստոսի. դաւանիմք եւ զսուրբ եկեղեցին Հռովմայ մայր ամենայն եկեղեցեաց. որում զմեզ հնազանդիլ ճանաչեմք պարտաւորս… Արդ` մեք բոլոր ազգօք մերովք հայցեմք ՚ի բարերարէն եւ ՚ի մարդասիրէն Աստուծոյ, զի զսրբութիւն ձեր պահեսցէ ընդ երկայն աւուրս ՚ի պարծանս մեր եւ ամենայն հաւատացելոց: Զհայրական սէրն ձեր` զոր եցոյց առ մեզ սրբրութիւն ձեր եւ առ ազգն մեր` վարձատրեսցէ երկնաւոր բարեօք: Զհայրապետական Աթոռն ձեր անփորձ եւ անսասան պահեսցէ: Զսէրն` զոր ունի առ ազգն մեր` օրըստօրէ աճեցուսցէ… Այլ յայտ առնեմք եւ եւս սրբութեան ձերոյ, զի գոն ոմանք եկեղեցականք եւ սեւագլուխք ՚ի մերայոց, որք թողեալ զկարգ եւ զկրօն իւրեանց` վտանգի շրջին այսր եւ անդր վասն սնոտի օգտի եւ ցանկութեան իւրեանց. որոց ոմանք գալով այդր` գոլով ՚ի մէնջ ապստամբք` վատահամբաւեն զմեզ եւ զազգն մեր. նաեւ որպէս լուեալ եմք` զձեզ եւս գայթակղեցուցանեն. եւ այնպէս լինին մեծագոյն պատճառ խռովութեան եւ ատելութեան: Որոյ սակս խնդրեմք ՚ի սրբութենէ ձերմէ, զի այնպիսեացն մի ' տայցէք տեղի ընդունելութեան, բաց յայնցանէ` որք գան թղթով մերով եւ հաստատութեամբ ուխտի եւ հնազանդութեան »: Եւ մեք ասէ պատուով եւ սիրով ընդունիմք զձերոյինս` որք հանդիպին յայսոսիկ կողմանս. *«եւ եթէ ուրեք այլապէս լինիցի, այս ոչ լինի կամօք մերովք, այլ ընդդէմ կամաց մերոց յանգէտ արանց »: Զայս թուղթ յղեաց Նահապետ կաթուղիկոս ՚ի Հռովմ ՚ի ձեռն Յովսեփայ ուրումն եպիսկոպոսի Նախջուանեցւոյ եւ Պետրոսի լատին կրօնաւորի: Եւ եղեւ յետ այսորիկ ՚ի վախճանիլ իննովկենտիոսի պապին` իբրեւ յաջորդեաց նմա Կղեմէս Մետասաներորդ, գրեաց եւ նա յամի Տեառն 1701. գիր սիրոյ ընտանեբար առ Նահապետ կաթուղիկոս . յորում յանձն առնէ ՚ի խնամս նորա զնախայիշեալ Յովսէփն եւ զՊետրոս եւ զայլ անձինս` որք հանդերձեալ էին գնալ ՚ի քարոզութիւն յաշխարհն Պարսից. միանգամայն եւ յորդորէ զնա հաստատուն կալ ՚ի սէր միաբանական:
       գ. Իսկ Եփրեմ պատրիարգ Կոստանդինուպօլսոյ առեալ յառաջնմէ զթուղթ Ստեփաննոսի Ջուղայեցւոյ` բորբոքեցաւ ՚ի վերայ Նահապետ կաթուղիկոսի. բայց մինչչեւ էր ինչ գործեալ նորա` ընկեցաւ վերստին յԱթոռոյ իւրմէ եւ աքսորեցաւ. զի չէին հաւան ընդ նա ժողովուրդք վասն սաստիկ բարուցն. եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա յամի 1698. ՌՃԽԷ. ՚ի մայիսի. 8. Մելքիսէթն ոմն` Սուպհի ասացեալ. որ եւ ըստ յորդորելոյ ոմանց զկնի ութն ամսոց դարձոյց զԵփրեմ յաքսորանաց, եւ կարգեաց զնա առաջնորդ Ադրիանուպօլսոյ: Եւ մինչչեւ էր Մելքիսեթիւն կացեալ ՚ի պատրիարգութեան ամիսս հնգետասան, ժողովուրդ քաղաքին յարուցեալ ՚ի վերայ նորա` ընկեցին յԱթոռոյ. եւ նստուցին ՚ի տեղի նորին զՄխիթար վարդապետ յաշխարհէն Կորդուաց Քիւրտիստանցի ասացեալ` այր հեզահոգի եւ բարեխորհուրդ, յամի 1699. ՌՃԽԸ. ՚ի յուլիսի 23:
       Յաւուրս սորա եկն ՚ի Կոստանդինուպօլիս Մխիթար վարդապետ Սեբաստացի, որ յետոյ Աբբայ հայր կոչեցաւ. եւ հրաման առեալ ՚ի նմանէ` օթեւանս կալաւ ՚ի դարպաս եկեղեցւոյ Սուրբ Լուսաւորչին. ուր քարոզէր զբանն կենաց. զորմէ ունիմք առանձինն գլխով գրել եւ ՚ի ստորեւ: Մինչդեռ անդ էր Մխիթար վարդապետ, Մելքիսէթի վարդապետ` որ անկեալ էր ՚ի պատրիարգութենէ, բազում ինչս ծախեալ` վերստին էառ զպատրիարգութիւնն Կոստանդինուպօլսոյ. եւ անկաւ շփոթ ՚ի մէջ ժողովրդեան` ՚ի կամիլ ոմանց դարձուցանել զհին պատրիարգն` եւ ոմանց հաստատուն ունիլ զնորն:
       Յորժամ յայսպիսի վրդովմունս էին ժողովուրդք Կոստանդինուպօլսոյ ՚ի պատճառս իշխանութեան պատրիարգաց, յարեաւ աղմուկ յԱդրիանուպօլիս ՚ի մէջ Հայոց, եւ եհաս ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ անտի յորդեաց ՚ի բազում քաղաքս` ՚ի գայթակղութիւն բազմաց. որոյ մնացորդք տեւեցին եւ տեւեն ցաւուրս մեր: Քանզի Եփրեմ վարդապետ` որ առաջնորդն էր տեղւոյն, յաւուր միում լուեալ զբանս ինչ յոմանց ՚ի քահանայից իւրոց, թէ Նահապետ կաթուղիկոս ուղիղ եւ բարւոք արար, զի գրեաց թուղթ սիրոյ առ պապն Հռովմայ, գժդմնեցաւ յոյժ ընդ այս. եւ ՚ի սաստել առ նոսա` երեք ՚ի նոցանէ սկսան առաւել եւս ջատագովել, եւ ցուցանել` թէ որովհետեւ պապն է երեւելի գլուխ եկեղեցւոյ, արժա'ն է ամենայն առաջնորդաց յարգութիւն ընծայել նմա: Զայսպիսի բանս լուեալ ՚ի նոցանէ Եփրեմ վարդապետի` բարկացաւ ՚ի վերայ նոցա, եւ ասէ. դուք ֆռանկացեալ էք, եւ ես հայացուցից զձեզ:
       ՚Ի խօսիլ նորա զայս` նոր իմն սնոտի շփոթ ծագեցաւ անդ, եւ եղեւ պատճառ մեծամեծ շփոթութեանց. որոյ առիթն այսպիսի չնչին իմն եղեւ. երկու կղերիկոսք վիճեալ կռուեցան ընդ միմեանս վասն ընթեռնլոյ զգիրս յեկեղեցւոջ. մին ասէր, թէ ի'մ է վաղուեան ընթերցուածն. եւ միւսն` թէ ի'մ, եւ ո'չ քո: Եւ ՚ի սաստկանալ կռուոյն , բազումք ՚ի կողմն միոյն կուտեցան, եւ բազումք եւս ՚ի կողմն միւսոյն. եւ ՚ի խստանալ երկուց կողմանց` դիմեցին բազմութեամբ յատեան առաջնորդին յայնմ ժամու, յորում նա խօսէր ընդ երից նախայիշատակեալ քահանայիցդ:
       Եւ քանզի մին ՚ի կղերիկոսաց ազգական էր միում յերից անտի քահանայից, Եփրեմ վարդապետ անդէն վաղվաղակի մերժեաց զնա, եւ հրամայեաց միւսումն, զի նա կարդասցէ զընթերցուածն: Եւ ՚ի հարցանել ոմանց` թէ ընդէ՞ր արդեօք արար զայն, պատասխանի ետ նոցա. վասն զի ասէ դա ազգական է ֆռանկացեալ քահանայի: Սկսաւ յայնժամ գանգատել զրկեալ կղերիկոսն զվարդապետէն, թէ ոչ արար դատաստան ուղիղ: Ասէ ցնա վարդապետն. կարծեմ` թէ դու եւս ֆռանկացեալ ես: Եհարց ցնա կղերիկոսն համարձակութեամբ. զի՞նչ է ֆռանկն: Ընդ այս զայրացեալ վարդապետին` եհար զնա գաւազանաւ, եւ արտաքսեաց յատենէ իւրմէ: Եւ ՚ի տրտնջել զնմանէ երիցուն` որ էր ազգական կղերիկոսին, բարկացաւ ՚ի վերայ նորա, եւ զնա եւս արտաքսեաց: Եւ զի ընկերք նորա այն երկու երիցունք ջատագով կանգնեցան նմա, զնոսա եւս մերժեաց յերեսաց իւրոց: Եւ նոցա ելեալ արտաքս` սկսան տանջել եւ չարիս խօսիլ զնմանէ: Զայն իբրեւ լուաւ Եփրեմ վարդապետ, բանադրեաց զերեսին եւս ՚ի միասին. եւ առեալ զփիլոնս նոցա` առաքեաց զնոսա ՚ի Կոստանդինուպօլիս առ Սուպհի Մելքիսէթ պատրիարգ, զի եւ նա բանադրեսցէ զնոսա, եւ վարեսցէ ՚ի քաղաքէն: Քննեալ Մելքիսեթի զբանս եւ զգործս նոցա, եւ ոչ գտեալ ՚ի նոսա յանցանս ինչ, թէպէտ եւ ոչ կամեցաւ առնել ինչ ընդ նոսա, բայց կասկածելով ՚ի խստութենէ բարուցն Եփրեմայ, միանգամայն եւ ակնունելով առնուլ ինչ ՚ի նոցանէ, էարկ զնոսա ընդ բանադրանօք, այլ ոչ արտաքսեաց ՚ի քաղաքէն:
       Կացեալ նոցա անդ զաւուրս քանի մի` անկան ՚ի դրունս մեծամեծաց . եւ մատուցեալ բազում ինչ առ Մելքիսէթ` հազիւ շահեցան զկամս նորա, եւ արձակեցան ՚ի բանադրանացն. եւ զի ցանկային հաճել եւ զկամս Եփրեմ վարդապետի, զի հնար լիցի նոցա դառնալ յԱդրիանուպօլիս, աղաչեցին զՄելքիսէթ միջնորդ լինել առ նա : Եւ Մելքիսէթ որովհետեւ հանդերձեալ էր գնալ ՚ի նոյն աւուրս յԱդրիանուպօլիս` վասն ծանուցանելոյ ինչ ինչ ՚ի դուռն եպարքոսին, որ էր անդ հանդերձ թագաւորաւ, խոստացաւ նոցա կատարել զխնդիր նոցին. այլ այժմ ասէ դուք գնացէ'ք յԱդրիանուպօլիս ընդ ցամաք . եւ ես ընդ ծով ճանապարհորդեալ` գամ անդր, եւ գտեալ զձեզ հաշտեցուցանեմ ընդ Եփրեմայ: Ելեալ քահանայից ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ` գնացին անդր ՚ի վեց աւուրս. եւ սպասէին գալստեան Մելքիսէթի պատրիարգի: Ել եւ Մելքիսէթ, եւ եկեալ ՚ի Հռեդեստոն` այն է Թէքիրտաղ, յամեաց անդ:
       Իբրեւ գիտաց Եփրեմ վարդապետ, թէ եկեալ են երեքին այն քահանայք, եւ սպասեն գալստեան պատրիարգին, զի նորա միջնորդութեամբ արձակեսցին ՚ի բանադրանաց, եւ մտցեն յեկեղեցի, գրգռեաց զայլ քահանայս , եւս եւ զիշխանաւորս Հայոց եւ զռամիկ ժողովուրդ քաղաքին ՚ի վերայ նոցա, եւ ետ ըմբռնել զնոսա. եւ հանեալ յատեան եպարքոսին, ամբաստան եղեւ զնոցանէ. սոքա ասէ ապստամբեալ յիշխանութենէ ձերմէ` միաբանեալ են ընդ ֆռանկս, եւ զայլս եւս հրաւիրեն ՚ի նոյն. եւ այլ բազում բանք: Յայնժամ ընդ խնդրոյ Եփրեմի հրամայեաց եպարքոսն` վարել զնոսա ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ դնել ՚ի ծառայութիւն թիոյ ՚ի նաւետղն, այն է Թէրսխանայ: Ածին զնոսա անդր ՚ի տօնի Գիւտի նշխարաց սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին. եւ ՚ի վաղիւ անդր` յաւուր կիւրակէի եդին ՚ի կալանս երկաթի շղթայիւք:
       դ. ՚Ի գալ սոցա ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եհաս Մելքիսէթ պատրիարգ յԱդրիանուպօլիս. եւ լուեալ զեղեալսն` տրտմեցաւ, եւ սկսաւ ողոքել զԵփրեմ վարդապետ եւ զմեծամեծս Հայոց` ազատել զնոսա. եւ յոչ անսալ նոցա` խօսեցաւ ընդ նոսա սպառնալեօք: Ընդ այս դժուարեալ նոցա` յարուցին ՚ի վերայ նորա ամբոխ մեծ, եւ կալեալ զնա ածին միաբան առաջի եպարքոսին, եւ բազում բանիւք չարախօս լեալ զնմանէ, ընկեցին զնա ՚ի պատրիարգութենէ` յետ կալոյ նորա յԱդրիանուպօլիս ամիսս երկու. եւ առաքեցին զնա ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի ծառայութիւն թիոյ, որպէս արարին ընդ երիս քահանայսն. եւ կացուցին ՚ի տեղի նորա պատրիարգ վերստին զնա ինքն զԵփրեմ վարդապետ յառաջին աւուր սեպտեմբերի. եւ նորա զտեղի առեալ անդէն յԱդրիանուպօլիս` կարգեաց զայլ ոք իւր փոխանորդ ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       Եւ եղեւ իբրեւ տարածեցաւ համբաւ այսր գործոյ, յուզեցաւ աղմուկ անհնարին խռովութեան ՚ի Կոստանդինուպօլիս եւ յամենայն քաղաքս Յունաստանի եւ Փոքուն Ասիոյ: Եկին ժողովեցան այնուհետեւ բազում վարդապետք` արք աննշանք յայլեւայլ կողմանց ՚ի Կոստանդինուպօլիս. որոց ոմանք յայս մի կողմն միտելով` եւ ոմանք յայն, առաւել եւս վրդովեցին զքաղաքն. եւ ժողովուրդքն բաժանեցան յայլեւայլ դասս, ոմանք Եփրեմեանք կոչելով` եւ ոմանք Մելիքսեթեանք, ոմանք Հայք եւ ոմանք Լուսաւորչեանք, ոմանք Ֆռանկք եւ ոմանք Կաթոլիկք: Այլ քանզի Եփրեմեանք գտան զօրագոյնք` նուաճեցին զայլս, եւ բարուրանս եդեալ ՚ի վերայ նոցա` թէ դուք դարձեալ էք ՚ի կողմն հոռոմոց եւ ֆռանկաց, տագնապէին զնոսա. եւ ստիպէին եւս զբազումս` նզովել զազգսն զայնոսիկ եւ զժողովն Քաղկեդոնի. եւ զի ցայնժամ ոչ երգէին յեկեղեցիս Հայոց զյաւելուած շարականի նզովիցն, զայն եւս սկսան երգել ՚ի տեղիս տեղիս:
       Յետ այսորիկ ժողով արարեալ յեկեղեցւոջ Սուրբ Աստուածածնայ` կոչեցին զոմանս յարեւելեացն Հայոց, զորոց կասկած ունէին` թէ հաւան են ընդ հոռոմութիւն եւ ընդ ֆռանկութիւն եւ ընդ ժողովն Քաղկեդոնի. եւ ստիպէին զնոսա նզովել զժողովն, եւ զընդունօղս նորա, եւ զասօղսն երկու բնութիւն ՚ի Քրիստոս. եւ ապա հարցանէին, ընդունի՞ք իբրեւ զսուրբ զԴէոսկորոս, զՍեւերիոս, եւ այլն: Եւ որք ոչ առնուին յանձն` ասելով, մեք զայդպիսի ինչ ոչ գիտեմք. մեք հայ եմք, եւ ըստ հաւատոյ եկեղեցւոյն Քրիստոսի գնամք, զոր Լուսաւորիչն աւանդեայ մեզ, գանիւք խոշտանկէին զայնպիսիս: Յետ արձակման ժողովոյն երիցունց ոմանք յԵփրեմեանց անտի մտեալ ՚ի տունս տունս` ստիպէին զամենեսին յայլեւայլ բանս նզովից. եւ յորժամ գային առ նոսա ժողովուրդք ՚ի խոստովանիլ, հարցանէին զնոսա, նզովէ՞ք զժողովն քաղկեդոնի, ասէ՞ք մի բնութիւն, եւ այլն. եւ անկաւ շշուկ աղմկի ՚ի մէջ ժողովրդեան:
       Եւ ահա աստի յայսմանէ` բազումք ՚ի հայոց` ՚ի յերիցանց եւ յաշխարհականաց` գրգռեալ` անկան առ յոյնս եւ առ լատինս, տեղեկանալ ՚ի նոցանէ` թէ ո'րպիսի իցէ լեալ ժողովն Քաղկեդոնի, եւ թէ զի'նչ իցէ ասել ՚ի Քրիստոս երկու կամ մի բնութիւն. եւ թէ զի'նչ խտիր կայ ՚ի մէջ Հայոց եւ այլոց ազգաց քրիստոնէից: Եւ տեղեկացեալ բազում իրաց, եւ ՚ի վերայ հասեալ ճշմարտութեան, բազումք սկսան յայտնի ջատագովել զնոյն, եւ պառակտեալ յիւրեանս` սկսան յաճախել բազումք յեկեղեցիս Յունաց եւ լատինացւոց, եւ խորշիլ ամենայն իրօք յեկեղեցեացն Հայոց. եւ այսու պատճառաւ անկաւ բաժանումն մեծ ՚ի մէջ ժողովրդեան եւ քահանայից: Եւ որպէս գրէ տիրացու Մաղաքիա` թէպէտ բազումք ՚ի նոցանէ` որք կային ՚ի քաղաքի անդ` յառաջագոյն իսկ տեղեակ էին այսպիսի իրաց, բայց համարելով` թէ ամենայն ազգք քրիստոնէից ՚ի հաւատս մի են` մի հօտ եւ մի հովիւ, եւ ՚ի բառս եւեթ տարբերին, ոչ այնչափ խտրէին, եւ սակայն յորժամ բորբոքեցաւ ՚ի միջի յոյզ խռովութեան, անկաւ եւս ՚ի մէջ նոցա խտրութիւն մեծի բաժանման: Որով եւ վառեցաւ եւ զայրացաւ բոց թշնամութեան եւ ատելութեան, բամբասանաց եւ թշնամաց յոյժ յոյժ յերկուց կողմանց. զորոց մի ըստ միոջէ գրել չէ ' տեղւոյս:
       ե. Եւ յառաւելուլ շփոթութեանցն` առաւելան եւ թշուառութիւնք ՚ի մէջ ժողովրդեան. քանզի հրաման յղեալ Եփրեմ վարդապետի ՚ի Կոստանդինուպօլիս` ստիպէր զփոխանորդ իւր եւ զհամախոհսն` ըմբռնել զայնոսիկ, զորաց ունէր զկասկած, թէ քաղկեդոնականք իցեն. վասն որոյ եւ կալեալ նոցա զբազումս` ածին առաջի տեղապահի եպարքոսին` այսինքն Ղայմախամին, ամբաստան լինելով` թէ սոքա ֆռանկացեալ են. եւ գանակոծ արարեալ զնոսա` եդին ՚ի ծառայութիւն թիոյ. այլ ոմանք ՚ի նոցանէ միջնորդ կալեալ զբազումս ՚ի մեծամեծաց` զերծան անտի:
       Այսու առթիւ ՚ի նմին ժամանակի բազումք` որք պէսպէս իրաց ունէին թշնամութիւն ընդ այլս, յարեան այր ՚ի վերայ ընկերի, թէ դու ֆռանկ ես, եւ նեղէին զնոսա, եւ մատնէին յատեանս. որոց ոմանք բազում ինչ տուժելով զերծանէին. եւ ոմանք արարեալ գան բազում ՚ի բանտ մատնէին, եւ հազիւ ուրեմն զերծանէին: Զայս տեսեալ բազմաց` մեկնեցան ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ, եւ գնացին յայլեւայլ քաղաքս, եւ ոմանք անկան յերկիրն քրիստոնէից:
       Իսկ Մխիթար վարդապետ Սեբաստացի` որ քարոզէր յեկեղեցւոջ Սուրբ Լուսաւորչին, յորդորէր զժողովուրդն եւ զքահանայս ՚ի խաղաղութիւն եւ ՚ի սէր միաբանութեան, եւ ոչ դադարէր ՚ի խրատելոյ զամենեսին. որոյ աղագաւ կրէր յերկուց կողմանց եւս տառապանս` եւ լսէր մեղադրանս. եւ սակայն խաղաղասիրացն ամենայնի ամենայնիւ գովելի լեալ էր, եւ անուն բարելաւութեան նորա հնչէր ՚ի մէջ ժողովրդեան : Լուեալ զնմանէ Եփրեմ վարդապետի` որ դեռեւս յԱդրիանուպօլիս էր, խորհեցաւ ձեռն արկանել եւ ՚ի նա. եւ ամբաստան լեալ զնմանէ` էառ հրաման մատնել զնա ՚ի ծառայութիւն թիոյ: Զայս զգացեալ Մխիթարայ վարդապետի` թաքեաւ, եւ ոչ երեւէր արտաքոյ համարձակ: Զհետ եղեւ Եփրեմ ըմբռնել եւ զԽաչատուր վարդապետ Կարնեցի ՚ի դպրատանէն փրօփականտայու. զի եւ նա երեւելի էր յայն աւուրս. եւ ՚ի ժամանակս Մելքիսեթի պատրիարգին քարոզէր բազում անգամ յեկեղեցիս Հայոց. բայց ոչ կարաց ՚ի ձեռս բերել զնա. զի եւ նա թաքուցեալ էր զանձն:
       Այլ Եփրեմ վարդապետ ոչ տուեալ դադար սրտմտութեան իւրոյ` էառ հրովարտակ ՚ի թագաւորէ ձեռամբ դենպետին` այսինքն Միւֆտիին, որ կոչիւր Ֆէյզուլլահ. եւ առաքեաց հրաման արքունի սպասաւորօք յամենայն տեղիս տէրութեանն օսմանցւոց, զի որք միանգամ ջատագով իցեն հաւատոյ Յունաց կամ Լատինացւոց, զորս եւ կոչէր կաթոլիկս, կալցին զնոսա, եւ մատնեսցեն յատեան: Եւ ՚ի տարածիլ այսր հրամանի` տարածեցաւ եւ խռովութիւն մեծ ՚ի մէջ ազգին Հայոց. եւ մատնեցան բազումք ՚ի տուգանս եւ ՚ի տանջանս. եւ անկան բազումք ՚ի բանտ, եւ յոլովք եւս աղքատացան:
       Եւ քանզի կաթուղիկոսն Ասորւոց` որ կոչիւր Պետրոս, ջատագով գտաւ զրպարտելոցն, զնմանէ եւս ամբաստանեալ իբր զապստամբէ ումեմնէ, ետ ունիլ զնա եւ աքսորել ՚ի բերդն Ատանայ` հանդերձ երեք եպիսկոպոսօք, երկու քահանայիւք, եւ երկու աշխարհականօք. ուր եդան նոքա ՚ի կալանս. եւ կաթուղիկոսն նեղեալ յանհնարինս ՚ի սովոյ եւ ՚ի ծարաւոյ` մեռաւ. մեռաւ ընդ նմա եւ եպիսկոպոս մի. իսկ մնացեալքն յետ յերկուց ամաց հազիւ կարացին զերծանիլ անտի: Եւ ՚ի նոյն աւուրս շփոթութեանց Պետրոս վարդապետ ոմն Բերիացի վարեալ զկաթուղիկոսն Սսոյ զՄատթէոս` սարի ասացեալ, ինքն նստաւ կաթուղիկոս. եւ Մատթէոս եկեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` եկաց անդ առ ժամանակ մի: