Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Աղեքսանդր Ջուղայեցի կացեալ ՚ի կաթուղիկոսութեան իւրում ամս Ը. մեռաւ յամի 1714. ՌՃԿԳ. ՚ի նոյեմբերի. 22. եւ յետ վեց ամսոց յաջորդեաց ՚ի տեղի նորա տէր Աստուածատուր յԱհմատանայ` այն է Համատանցի. յամի 1715. ՌՃԿԴ. ՚ի մայիսի. 7: Սա զարդարեաց զեկեղեցի Էջմիածնի ՚ի ներքուստ սպիտակափայլ մաքրութեամբ եւ ազգի ազգի նկարուք եւ ոսկեզօծ զարդուք. եւ բերեալ ՚ի հեռաւոր տեղեաց ազնիւ քարինս մարմարիոնեայս` վայելուչ եւ գեղեցիկ յօրինեաց զտեղի իջման Միածնին. արար եւ զայլ նորոգութիւնս եւ բարեկարգութիւնս: Այլ յառաջնում ամի սորա ՚ի յետին նեղութեան էր Աթոռն Երուսաղէմի. եւ թէ զիա'րդ, բազում ինչ գրէ Յովհաննէս վարդապետ` Հաննէ կամ Հէնէ կոչեցեալ, միաբան սրբոյն Յակոբայ, ՚ի գիրսն` զոր արար ՚ի վերայ տեղեաց Երուսաղէմի. յորմէ գրեսցուք եւ մեք աստ համառօտիւ, յաւելեալ ինչ ինչ ՚ի նոյն եւ զոր լուաք ստուգութեամբ յականատեսից:
       Յետ որոյ էառ Աւետիք վարդապետ երկրորդ անգամ ՚ի ձեռաց Մինաս վարդապետի Համդեցւոյ զպատրիարգութիւնն Երուսաղէմի, ոչ եւս նստաւ ոք անդ պատրիարգ. այլ որ պատրիարգն էր Կոստանդինուպօլսոյ` նա իշխէր եւ Երուսաղէմի, եւ առաքէր ամի ամի անդ զփոխանորդս յաշխարհականաց եւ յեկեղեցականաց, որք Պապա անուամբ եւ վէքիլ կոչմամբ տեղակալէին անդ, եւ գործէին բազում ինչ անպատեհ. զորոց երկար գրէ ցաւագին բանիւք նա ինքն Յովհաննէս Հաննէ ականատես` յերես 122. մինչ ՚ի 127: Նախ` չարչարէին նոքա յոյժ զմիաբանս սրբոյն Յակոբայ, եւ բռնանային ՚ի վերայ նոցա առ ՚ի կատարելոյ զկամս իւրեանց. զծերս ՚ի բանտ մատնէին, եւ զերիտասարդս ՚ի գանս եւ ՚ի կալանս. նուազեցուցեալ էին եւ զկերակուր միաբանից, եւ զանարգսն տային նոցա ուտել. եւ զայն եւս ճշտիւ եւ անարգանօք. եւ եթէ ոք ՚ի միաբանից խրատէր զնոսա, առաւել եւս զնա չարչարէին: Երկրորդ` զկահ եւ զկարասի վանիցն, եւ զամենայն ինչ պիտանի, եւ զպղնձեղէնսն հետզհետէ վաճառէին եւ ուտէին. վաճառեցին եւ զանօթս եկեղեցւոյն զարծաթեղէնս եւ զոսկեղէնս, զխաչս, զսկիհս, զԱւետարանս, զբուրվառս, զկանթեղս, զքշոցս, զտապանակս , եւ զայլ ինչ բազում` անարգ գնովք: Երրորդ` զկալուածս վանիցն (այսինքն զմիւլքս ) դնէին ՚ի գրաւի, եւ ծածուկ վաճառէին զնոսա: Չորրորդ` առնուին տոկոսեօք բազում դրամս յայլազգեաց` տալով նոցա մուրհակ` յորոյ վերայ եդեալ էր կնիք սրբոյն Յակոբայ. եւ այս պարտք օր քան զօր յաճախէին, եւ տոկոսիքն դիզեալ յաւելուին: Հինգերորդ` որովհետեւ ամ ըստ ամէ նորոգ կարգեալ լինէին այն տեղակալք, գնէին ոմանք ՚ի Կոստանդինուպօլիս զայն պաշտօն տեղակալութեան. եւ յորժամ կամէին ուխտաւորք գնալ յԵրուսաղէմ, զտուրս ողորմութեան նոքա առնուին ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ տային թուղթ ՚ի ձեռս ուխտաւորաց, զի զայն ցուցեալ յԵրուսաղէմ` մի ' պարտաւորեսցին վճարել ինչ անդ. եւ սակայն ՚ի հասանել նոցա յԵրուսաղէմ` գործակալք տեղւոյն` որք չեւ էին դեռ ելեալ ՚ի գործոյ անտի իւրեանց, բռնութեամբ առնուին ՚ի նոցանէ զոր ինչ եւ կամէին. ուստի եւ յերկուս տեղիս տուեալ լինէին տուրք. եւ վասն այսր պատճառի նուազեցաւ այնուհետեւ թիւ ուխտաւորաց: Վեցերորդ` ՚ի գալ նոր տեղակալաց յԵրուսաղէմ` ամսօրեայ ժամանակաւ կագ եւ կռիւ լինէր ՚ի վանսն անդ վասն վատնելոյ առաջնոց զիրս վանիցն եւ վասն դիզացեալ պարտուցն: Եօթներորդ` ՚ի լրանալ ժամադրութեան պարտուց` այլազգի պարտատեարք յետ բազմօք թախանձելոյ զտեղակալսն` գային այնուհետեւ եւ մտանէին ՚ի վանս հանդերձ սպասաւորօք դատաւորին եւ զինուորօք, եւ նստէին անդ. եւ օր ըստ օրէ քանդէին եւ աղարտէին զբազում տեղիս` պահանջելով զպարտսն: Եւ երբեմն յանկարծ խորտակեալ զդրունս սենեկաց միաբանիցն` կողոպտէին զամենայն: Փակէին երբեմն եւ զեկեղեցի, եւ ոչ թոյլ տային կատարել զպաշտամունս: Երբեմն նաեւ ՚ի պատարագել քահանային` մտեալ ՚ի ներքս` համարձակեցան յափշտակել եւ զսկիհն ՚ի ձեռաց նուիրագործողին: Սոցին նման եւ այլ ազգի ազգի անկարգութիւնք լինէին անդ. յորոց տաղտկացեալ բազումք ՚ի միաբանից` թողին եւ գնացին այլուր. որով գրեթէ իբրեւ զհիւղ մրգապահաց եղեւ վանք սրբոյն Յակոբայ: Զայս ամենայն գիտէին` որք ՚ի Կոստանդինուպօլիս բնակեալ էին հայք. բայց չկարէին առնել ինչ. զի թէպէտ երբեմն առաքէին անդր զոմանս դարման տանիլ իրացն, այլ չեղեւ հնար:
       բ. Եկն ՚ի սմին ժամանակի յամի 1713. ՌՃԿԲ. ՚ի Կոստանդինուպօլիս Յովհաննէս վարդապետ ոմն բաղիշեցի` միաբան Սրբոյ Կարապետին` որ ՚ի Տարոն, վասն ժողովելոյ զողորմութիւն ՚ի պէտս վանացն, որոյ առաջնորդ էր Գրիգոր վարդապետ Շիրուանցի կամ Շիրակվանցի. եւ երկոքին սոքա Գրիգոր եւ Յովհաննէս էին աշակերտեալք Վարդանայ վարդապետի` առաջնորդի վանացն Ամրդոլու` որ ՚ի Բաղէշ. յորմէ երկոքին եւս կոչեցան Բաղիշեցի: Եւ զի սա ինքն Յովհաննէս վարդապետ ունէր պարկեշտ վարս, եւ խոհական միտս, եւ առատութիւն բանից ՚ի քարոզս, պատրիարգն Կոստանդինուպօլսոյ Սահակ վարդապետ Ապուչեխցի ակն ածեալ ՚ի նմանէ` սիրով ընկալաւ զնա: Տեսեալ եւ մեծամեծացն Հայոց, թէ այր առաքինի է նա, եւ զօրաւոր ՚ի բանս եւ արի ՚ի գործս` եւ յամենայնի հնարագիւտ, խորհուրդ արարին ՚ի մէջ իւրեանց առաքել զնա յԵրուսաղէմ` ճար առնել Աթոռոյ սրբոյն Յակոբայ, եւ հնարս գտանել ազատութեան պարտուցն. ապա միակամ հաւանութեամբ ընտրեցին զնա տեղակալ Երուսաղէմի, եւ փոխանորդ պատրիարգի. եւ առաքեցին անդր. յղեցին ընդ նմա եւ զԻսրայէլ վարդապետ` որ կոչեցաւն Պօղոս, իբր գործակից նմա:
       Իբրեւ եհաս Յովհաննէս վարդապետ յԵրուսաղէմ, եւ ետես զաղետալի վիճակ վանիցն եւ եկեղեցւոյն, ջանացաւ ամենայն զօրութեամբ ազատել զայն ՚ի թշուառութեանց անտի: Եւ նախ ՚ի նմին ամի զերծոյց եւ վաճառելոյ զփոքրիկ վանքն` զոր եդեալ էին ՚ի գրաւի. եւ եհան եւս ՚ի ձեռաց պարտատեարց զարծաթեայ կանթեղս Սուրբ Գերեզմանին, նաեւ զպարտէզն` որ էր ՚ի վանս Սուրբ Հրեշտակապետին. որոց վասն կրեաց բազում տառապանս եւ զրպարտութիւն յայնց պարտատեարց` որք համակամ էին կողոպտիչ եղելոցն:
       Մինչդեռ նա յայսպիսի իրս պատաղեալ էր, վարեցաւ ՚ի պատրիարգութենէ Սահակ վարդապետ, եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա Յովհաննէս վարդապետ Գանձակեցի, զորմէ գրեալ եմք ՚ի գլուխ խդ: Եւ սա առաքեաց յԵրուսաղէմ զարս չորս, որք յառաջագոյն իսկ բազում չարիս հասուցեալ էին վանից սրբոյն Յակոբայ. եւ այժմ եւս նովին ոգւով եկեալ անդր, զոր ինչ մնացեալ էր ՚ի տանն` զամենայն յափշտակեցին եւ վատնեցին. եւ առ ոտն հարին զայնչափ աշխատանսն Յովհաննու Բաղիշեցւոյ:
       Իբրեւ տեսին պարտատեարք, թէ ոչ եւս գոյ յոյս առնլոյ զպարտս իւրեանց, զի սպառեցաւ ամենայն ինչ, հանին ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ հրաման արքունական` վաճառել զամենայն կալուածս եւ զբնակարանս եւ զվանս Սուրբ Յակոբայ, եւ առնուլ զպարտսն: Զայս լուեալ արանցն այնոցիկ չորեցունց` խորհեցան նախ վաճառել զվանքն Սուրբ Փրկչին, եւ ապա զայլսն: Զայսպիսի լուր առեալ միաբանից` որք մնացեալ էին անդ սակաւ թուով անկան ՚ի դրունս պարտատեարց` եկեղեցականք եւ աշխարհականք. եւ բազում աղաչանօք եւ դառն արտասուօք աղաչէին զնոսա` տարի մի եւս համբերել. եւ նոցա տեսեալ զարտասուս նոցին` թէպէտ եւ ներեցին. բայց խնդրէին երաշխաւորս: Դիմեալ նոցա առ Յովհաննէս վարդապետ` աղաչեցին զնա յանձն առնուլ զայն երաշխաւորութիւն, եւ տարան զնա ՚ի դատաստանատեղին. զի անդ էին ժողովեալ ամենայն պարտատեարք: Տեսեալ նոցա զՅովհաննէս վարդապետ` հաւանեցան ընդ նա, եւ ընկալան զերաշխաւորութիւն նորա. եւ առին ՚ի նմանէ զմուրհակ, յորում եդեալ էր այսպիսի պայման, զի թոյլ տացեն նմա ամս չորս. եւ ինքն ամ յամէ փոքր փոքր վճարեսցէ զամենայն զպարտսն:
       Եւ ապա առեալ տարան զնա հանդերձ միաբանօք առ բդեշխն այսինքն` առ փաշայն, զի հրամանաւ նորա հաստատեսցի այն դաշն. եւ ցուցին նմա զմուրհակն Յովհաննու. եւ բդեշխն հաճեալ ընդ այն` գովեաց զՅովհաննէս վարդապետ, եւ ետ նմա պարգեւս. եւ զգեցոյց նմա վերարկու պատուոյ: Եկեալ Յովհաննու ՚ի վանս` խորհուրդ արար ընդ միաբանսն. եւ բանիւ նոցա նախ առաջին գտեալ զհասարակաց կնիք վանիցն` խորտակեաց զայն. զի ամենայն տեղակալք` որք պարտս առնուին, նովին կնքով զմուրհակսն կնքէին. եւ կոչիւր կնիքն այն` օրթայի մէօհիւր. եւ կայր գրեալ ՚ի նմա անուն վանից սրբոյն Յակոբայ:
       դ. Զայս այսպէս արարեալ Յովհաննու վարդապետի. եւ ՚ի կարգի եդեալ զիրս վանիցն` ել եւ գնաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս յամի 1715. ՌՃԿԴ. եւ մատուցեալ առ մեծամեծս Հայոց` ծանոյց նոցա զամենայն ինչ, եւս եւ զերաշխաւորութիւն իւր. եւ նոցա հաւանեալ գովեցին զնա. եւ հնարէին ՚ի գլուխ տանիլ զիրսն: Իսկ Յովհաննէս վարդապետ յայտ արար նոցա, եւ ասէ. այն վճարումն պարտուց ոչինչ օգտէ Աթոռոյն, բայց եթէ դիցի եւ յայն Աթոռ առանձին յատուկ պատրիարգ, որ հայրախնամ գթով հոգ տարցի այնմ:
       Հաւանեալ այսմ մեծամեծացն Հայոց` յաւուր միում ժողովեցան առ նա, եւ ասեն. եթէ կամիս. զի այս իրք բարւոք կատարեսցին, ե'կ լե'ր դու նախ պատրիարգ Կոստանդինուպօլսոյ. եւ ապա դու ինքնին զո ' ոք եւ կամիս, արա ' պատրիարգ Երուսաղէմի: Այլ նորա հրաժարեալ` ասէ. այդմ չէ ' հնար լինել. զի եթէ տարւոյ միոյ ընկեսցեն զիս ՚ի պատրիարգութենէ, որպէս արարին բազմաց, ես յայնժամ ուստի՞ կարացից վճարել զպարտսն Երուսաղէմի, եւ զերաշխաւորութիւնս իմ լնուլ: Պատասխանի ետուն, եւ ասեն. ոչ թոյլ տամք մեք այդմ. եւ կամք ՚ի պատրաստի` ոչ միայն պաշտպանել զքեզ, այլեւ զամենայն արգելսն վանել, եւ զամենայն հնարս հնարել, մինչեւ զերծանիցիս դու յերաշխաւորութենէ քումմէ. ընդ այս հաւանեցաւ եւ Յովհաննէս Գանձակեցի, եւ խոստացաւ կամովին հրաժարիլ ՚ի պատրիարգութենէ:
       Եւ իբրեւ յանձն էառ Յովհաննէս Բաղիշեցի զխնդիր նոցա, նոյնժամայն նստուցին զնա պատրիարգ` ոչ գոլով դեռեւս եպիսկոպոս. որ եւ իբր մականուամբ Կոլոտ կոչեցաւ. եւ այս եղեւ յամի 1715. ՌՃԿԴ. ՚ի սեպտեմբերի. 16. յաւուր ուրբաթու: Եւ ՚ի վաղիւ անդր նա ինքն Յովհաննէս պատարագ մատուցեալ` ետ յիշատակել առաջի սեղանոյն զԳրիգոր վարդապետ զառաջնորդ Սրբոյ Կարապետին` իբր պատրիարգ Երուսաղէմի. եւ զնոյն ետ առնել յայլ եկեղեցիս եւս:
       Եւ քանզի յայնմ ժամանակի թագաւորն ՚ի յԱդրիանուպօլիս էր, գնացին մեծամեծք Հայոց անդր. զի առցեն վասն նորոգ պատրիարգացն հաւանութիւն եւ հրովարտակ արքունի: Տարան եւ զՅովհաննէս վարդապետ անդր. եւ հանդերձ առաջնորդաւ տեղւոյն` որ էր Աբրահամ վարդապետ ծերունի` ծախեցին բազում ծախս եւ մատուցին թուղթ աղաչանաց առ թագաւորն. եւ նա հաճեցաւ կատարել զխնդրուածս նոցա. եւ ինքեանք դարձան յետս: Իսկ Յովհաննէս վարդապետ մնաց անդ, մինչեւ էառ զերկուս հրովարտակսն, զմին վասն իւրոյ պատրիարգութեան, եւ զմիւսն վասն պատրիարգութեան Գրիգոր վարդապետի ՚ի վերայ Երուսաղէմի. եւ դարձաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ ժողով մեծ արարեալ յեկեղեցւոջ Սուրբ Աստուածածնայ` ետ նոցա գրել թուղթ աղաչանաց յԷջմիածին առ Աստուածատուր կաթուղիկոս, զի հրամանաւ իւրով ստիպեսցէ զԳրիգոր վարդապետ գալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս վասն պատրիարգութեանն Երուսաղէմի. քանզի կասկածէին, թէ նա ոչ առնու յանձն գալ անդր. գրեցին եւ առ նա ինքն Գրիգոր վարդապետ եւ աղաչեցին. զի մի ' յապաղեսցէ գալ:
       Հաճեալ յոյժ ընդ այս կաթուղիկոսին գրեաց առ Գրիգոր վարդապետ, եւ հարկեցուցիչ հրամանաւ բռնադատեաց զնա յանձն առնուլ զայն իշխանութիւն յօգուտ ազգին: Եւ նորա ակամայ կամօք զիջեալ ` եկն ՚ի Կոստանդինուպօլիս յամի 1717. ՌՃԿԶ. յամսեանն օգոստոսի ՚ի տօնի Վերափոխման. զոր ամենայն սիրով եւ գթով ընկալեալ ժողովրդեանն` վաղվաղակի գրեցին թուղթ առ միաբանսն Սուրբ Յակոբայ, եւ ծանուցին նոցա զեղեալսն եւ կարգեցին տեղակալ տանն Երուսաղէմի զնախայիշեալ Յովհաննէս վարդապետ Երուսաղէմացի, որ կոչի Հաննէ, մինչեւ գնասցէ անդր Գրիգոր վարդապետ: Իսկ ինքն Գրիգոր վարդապետ մնաց առ ժամանակ մի ՚ի Կոստանդինուպօլիս, զի ՚ի միասին ընդ Յովհաննու Բաղիշեցւոյ հոգասցի վասն այնչափ դիզացեալ պարտուց Աթոռոյն, որ հասեալ էր ցութն հարիւր քսակ: Եւ այնչափ եղեւ փոյթ նորա վասն այսր, մինչեւ զարմացուցանել եւ զայլազգիս. Էարկ ապա ՚ի պարանոց իւր զերկաթի շղթայ ծանր, եւ աղխեաց զայն. եւ ուխտեաց Աստուծոյ ոչ առնուլ ՚ի բաց զշղթայսն յանձնէ իւրմէ, մինչեւ նա ինքն այց արասցէ տառապանաց Աթոռոյն. եւ յաւուրս տօնից կացեալ ՚ի դրան եկեղեցւոյ Սուրբ Աստուածածնի շղթայիւք իւրովք` ձայնէր լալով առ ժողովուրդսն, որք մտանէին յեկեղեցին` ասելով առ նոսա ՚ի դիմաց Աթոռոյն Երուսաղէմի. ողորմեցարո'ւք ողորմեցարո'ւք ինձ հաւատացեա'լքդ Քրիստոսի. զի տուն իմ ՚ի գրաւի է. եւ որդիք իմ հեռացեալ են յինէն. եւ ես մատնեալ ՚ի գերութիւն` նստեալ եմ ՚ի սուգ դառնութեան. ողորմեցարո'ւք ինձ. հանէ'ք եւ լուծէ'ք զծանրութիւն պարտուցս, որք դիզեալ են ՚ի վերայ իմ. ես Աթոռ էի առաքելոյն Յակոբայ, այժմ Աթոռ եմ պարտուց. եւ ոչ ոք է որ ձեռն կարկառէ ինձ:
       Զայսպիսի գործ գործեալ սորա` շարժեաց զժողովուրդն առ հասարակ ՚ի գութ. եւ ժողովեաց բազում ինչ յօգնութիւն Աթոռոյն: Եւ այն շղթայք նորա մնացին ՚ի պարանոցի նորուն ութն ամ. եւ վասն այսր պատճառի կոչեցաւ նա Շղթայակիր, եւ այլազգօրէն Զինճիրլի վարդապետ. եւ յետ ութն ամաց իբրեւ նստաւ Կարապետ կաթուղիկոս, զորմէ ունիմք գրել ՚ի ստորեւ, նա ինքն կաթուղիկոսն, եւ Յովհաննէս Կոլոտ պատրիարգ` ետուն բառնալ մանաւանդ թէ բարձին զշղթայսն ՚ի պարանոցէ նորա:
       դ. Այլ ՚ի ժամանակի աստ մինչդեռ ՚ի Կոստանդինուպօլիս էր Շղթայակիր Գրիգորի վարդապետ, եւ ՚ի միասին ընդ Յովհաննու Կոլոտի փոյթ տանէր վասն թեթեւութեան պարտուց Երուսաղէմի. եղեւ հրկիզութիւն մեծ ՚ի քաղաքի անդ, սկսեալ ՚ի յՈւնղաբանէ մինչեւ ՚ի Չինառ տիպի. եւ տեւեաց ժամս. 34. այրեցան ըստ ասելոյ ոմանց յիսուն հազար տունք, եւ հնգետասան հազար ոգիք. այրեցան եւ եկեղեցի Սուրբ Աստուածածնայ: Զայս տեսեալ երկուց վարդապետաց` գրեթէ յուսահատեցան յառաջադրութենէ իւրեանց. զի ոչ գիտէին` թէ յի՞նչ ձեռն արկանիցեն, ՚ի պա՞րտսն Երուսաղէմի թէ ՚ի շինութիւն եկեղեցւոյն. քանզի անհամար ծախք պիտոյ էին վասն հրաման առնլոյ արքունուստ առ ՚ի շինել զայն, եւ անհամար ծախք եւս` առ ՚ի գնել զնիւթսն, եւ ՚ի կատար հասուցանել զշինուածն: Բայց այսու ամենայնիւ լուսացեալ ՚ի խնամս սուրբ Աստուածածնի` ջանացան եւ առին զհրաման , եւ շինեցին զայն, անձամբ անձին ընդ գործաւորսն աշխատելով ՚ի մէջ հողոյ եւ փոշւոյ:
       Մինչդեռ նոքա այսմ գործոյ պարապէին, ազգ Լատինացւոց եւ Յունաց առին հրաման արքունուստ` նորոգել եւ շինել զիւրեանց բաժինսն, զորս ունէին յԵրուսաղէմ ՚ի մէջ տաճարի Սուրբ Յարութեանն: Զայս զգացեալ երկուց վարդապետացն` բազում տարժանմամբ եւ բազում ծախիւք ինքեանք եւս առին հրաման արքունուստ շինել նաեւ զբաժինն Հայոց. եւ գրեցին վաղվաղակի առ Հաննէ վարդապետ` սկիզբն առնել շինութեան. եւ այս լինէր յամի 1720. ՌՃԿԹ: Եւ նա թէպէտ ոչինչ ունէր, մանաւանդ թէ հայեցեալ եւ յանբանութիւն պարտուցն` զարհուրէր, բայց ձեռն արկեալ շինեաց եւ աւարտեաց զայն. եւ թէ զիա'րդ, տե'ս ՚ի գիրս նորա. երես 188. մինչ ՚ի 192:
       Իսկ երկոքին պատրիարգունք յոգնավաստակ ջանիւք բազում ինչ ժողովեալ` վճարեցին ըստ մասին ինչ զպարտսն. եւ ապա գնեցին եւս, ՚ի յոպպէ զբազում կալուածս. զի հասիւք նորա օգնութիւն լիցի ոչ միայն զմնացեալ պարտսն վճարել, այլեւ ՚ի պիտոյս վանաց սրբոյն Յակոբայ ծախել: Յետ այսորիկ ելեալ Գրիգոր վարդապետի ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ` ճանապարհորդեաց յԵրուսաղէմ. եւ հանդիպեալ նախ ՚ի Բերիա` այսինքն` ՚ի Հալէպ` անդ եւս գնեաց զբազում կալուածս վասն Երուսաղէմի. եւ նորոգեաց անդէն զհոգետուն ուխտաւորացն Հայոց, եւ շինեաց զայլ եւս սենեակս: Եւ ելեալ ՚ի Բերիոյ` եկն յԵրուսաղէմ յամի Տեառն 1721. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃՀ. ՚ի փետրվարի. 12. հանդերձ բազմութեամբ ուխտաւորաց. եւ եմուտ ՚ի քաղաքն մեծաւ փառօք. զի նաեւ այլազգիք ` որք լուեալ էին զնմանէ, անձկային տեսանել զնա. Նստեալ նորա յԱթոռն Երուսաղէմի` հետզհետէ վճարեաց զամենայն զպարտսն, եւ եհան զամենայն գրաւսն. եւ զարդարեաց զվանսն եւ զեկեղեցիսն, եւ շքեղացոյց զնոսին ամենայն զարդուք եւ փառօք. եւ նորոգեաց զայլ եւս եկեղեցիս Հայոց եւ զվանորայս: Բարձրացոյց զպարիսպ վանիցն, եւ շինեաց ՚ի հիմանէ զսենեակս վասն ուխտաւորաց, եւ ՚ի մէջ Սրբոյն Յակոբայ կառոյց խորան Սուրբ Նշանի. եւ մեծացոյց զաւանդատունն` յորում էր խորան Սուրբ Լուսաւորչին: Կառոյց եւ ՚ի Սուրբ Բէթղեհէմ զվանք ծննդեանն Քրիստոսի, եւ ժողովեաց անդր զմիանձունս: Եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃՀԳ. շինեաց զվանքն ՚ի Յոպպէ, եւ ՚ի նմա զեկեղեցի սրբոյն Նիկողայոսի: Նորոգեաց եւ զՍուրբ Հրեշտակապետի վանքն. եւ կանգնեաց յեկեղեցւոջ նորա խորան սրբոյն Հռիփսիմեայ: Եւ յետ երկուց ամաց հրաման հանեալ արքունուստ ձեռամբ Յովհաննու պատրիարգին` նորոգեաց եւ զեկեղեցի Սրբոյն Յակոբայ հրաշալի յօրինուածովք. շինեաց եւ զայլ բազում ինչ. զորոց կարես տեսանել ՚ի գիրս Հաննէ վարդապետի: Եւ զայս ամենայն առնէր նա յաջողութեամբ մեծաւ:
       Սոյնպէս եւ Յովհաննէս վարդապետ պատրիարգ Կոստանդինուպօլսոյ արար բազում եւ մեծամեծ շինութիւնս. կանգնեաց յՕրթագեօղ կոչեցեալ աւանի զեկեղեցի փոքր յանուն Սուրբ Աստուածածնի. եւ նորոգեաց ՚ի հիմանց զեկեղեցի Սրբոյ Կարապետին յամի 1727. ՌՃՀԶ. յԻսկիւտար : Եւ յամի 1729. ՌՃՀԸ. իբրեւ այրեցաւ եկեղեցի Հրեշտակապետին ՚ի Պալատ կոչեցեալ տեղին, զայն եւս նորոգ շինեաց ՚ի հիմանց: Եւ յետ քանի մի ամաց յայրիլ եկեղեցւոյ Սուրբ Լուսաւորչին` որ ՚ի Ղալաթիա, հիմնարկեալ կառոյց նորոգ զայն եկեղեցի թրծեալ աղիւսովք կամարաշէն, եւ երկաթիւն պատուհանօք, յամի 1732. ՌՃՁԱ: Սա նորոգեաց եւ զեկեղեցի Սրբոյն Գէորգայ` որ ՚ի Սամաթիա, շինեալ առ նմին եւ զմատուռն մի յանուն Ամենասուրբ Երրորդութեան:
       Սոյն այս Յովհաննէս վարդապետ եբաց եւ դպրատուն յԻսկիւտար, եւ աշակերտեաց զբազումս. ետ թարգմանել եւ զյոլով գրեանս: Տեսեալ սորա եւ զընդարձակ Մեկնութիւն Մատթէի, լցաւ ուրախութեամբ. եւ գովեաց զնոյն ՚ի քարոզի իւրում ՚ի մէջ եկեղեցւոյ, յասելն. լոյս մեծ ծագեաց այսօր եկեղեցւոյս Հայոց . գանձ տուաւ յԱստուծոյ գիրքս այս եւ այլն:
       ե. Յայսպիսի գործս Յովհաննու պատրիարգի հայեցեալ ժողովրդեան` ակն ունէին գտանել անդորրութիւն մեծ յաւուրս նորա. եւ յիրաւի գտին զայն ըստ իշխանութեան պատրիարգութեան` յորում մնաց նա անփոփոխ, եւ կարգաւորեաց զպատրիարգարանն. իսկ ըստ այլ իրաց յաճախեալ էին եւ յաճախէին խռովութիւնք մեծամեծք վասն երկպառակութեան եւ տարաձայնութեան` որ սկսեալն էր ՚ի մէջ ազգին յերկուս անջատելոյ յաւուրց անտի Եփրեմայ վարդապետի: Կամեցեալ ապա Յովհաննու պատրիարգի դարման տանիլ այսմ` կոչեաց առ ինքն զոմանս յերեւելեաց անտի ուղղափառաց` որք գնային յեկեղեցիս լատինացւոց, եւ յորդորեաց զնոսա գալ եւ յեկեղեցիս Հայոց, եւ ցուցանել սէր առ ազգայինս իւրեանց. յիշեցէ'ք ասէ որ ինչ անցք անցին յաւուրց անտի Եփրեմայ մինչեւ ցայսր. ո'րչափ վնասք եղեն, ո'րքան դրամք ծախեցան ընդվայր, քանի ' ոգւոց առիթք ընծայեցան կորստեան. եւ այժմ զի'նչ. վէճք եւ կագք յաճախեալ են ՚ի միջի, նախատինք եւ թշնամանք առ միմեանս. եւ դուք եւս ՚ի բաց կացեալք յեկեղեցւոյ մերմէ . եւ արդ` զի՞նչ խորհիք ՚ի միտս ձեր: Եւ յետ բազում բանից աղաչեաց զնոսա, զի գո'նէ յաւուրս տօնից եւ կիւրակէից մի ' զանց արասցեն գալ յեկեղեցի Հայոց, ապա թէ ոչ` ասէ, օր քան զօր ասատկանայ թշնամութիւն, եւ կատարածն չարեաց ՚ի չարիս գնայ:
       Նոքա թէպէտ եւ խոստացան յանձն առնուլ զխնդիր պատրիարգին, բայց չեղեւ մարթ կատարել զխոստումն. զի արգելեալ լինէին ՚ի քահանայից իւրեանց: Եւ ՚ի լինել բազում շշնջմանց ՚ի մէջ նոցա ` ՚ի դասս դասս բաժանեցան եւ նոքա. զոր լուեալ Յովհաննու պատրիարգի` լուռ լինէր եւ սպասէր տեսանել զկատարածն: Ժողովեցան ապա առ նա մեծամեծք Հայոց, եւս եւ վարդապետք եւ երիցունք. եւ բազում բանիւք ստիպէին զնա դիմել ՚ի դուռն, եւ ամբաստան լինել զնոցանէ: Իսկ նա յորդորեաց զնոսա ՚ի սէր խաղաղութեան. մինչեւ գտցուք ասէ ելս իրացդ առանց վրդովման ազգիս: Բազում անգամ ազդ արար առ ուղղափառս. սպասեմ ասէ տեսանել զձեզ յեկեղեցւոջ իմում. զի լցաւ արդ չափ ժամանակի: Առաքեաց եւ զոմանս առ եպիսկոպոսն լատինացւոց, եւ աղաչեաց զնա` թոյլ տալ ժողովրդեան գնալ յեկեղեցի իւր:
       Այլ իբրեւ ետես` թէ ոչ ոք է որ լսէ նմա, եւ իւրքն եւս գրգռէին եւ բռնադատէին զնա յոյժ, էառ ընդ իւր զմեծամեծս Հայոց, եւ ել յատեան եպարքոսին` որ կոչիւր Տամատ Իպրահիմ փաշայ` միանգամ եւ երկիցս, եւ յայտ արար նմա զիրսն. եւ յաւել եւս մատուցանել նամակ ամբաստանութեան առ թագաւորն, բողոք բարձեալ, թէ բազումք ՚ի Հայոց եդեալ են իւրեանց ՚ի ծածուկ առաջնորդ յազգէ Ֆռանկաց, եւ փոխանակ ինձ հնազանդելոյ` զհրամանս իմ մերժեն, եւ նմա հնազանդին. եւ ինքեանք գաղտ ֆռանկացեալ են. որոյ վասն ոչ գան յեկեղեցի իմ , այլ` յեկեղեցիս Ֆռանկաց:
       Այսպիսի բանիւք հաւանեցուցեալ զմիտս թագաւորին` էառ ՚ի նմանէ հրովարտակ ըմբռնել եւ մատնել ՚ի գանս կամ ՚ի ծառայութիւն թիոյ զայնոսիկ` որք ոչ գնան յեկեղեցիս Հայոց: Եւ իբրեւ տարածեցաւ հրաման այսր հրովարտակի յամենայն գաւառս թագաւորութեանն, բազում տառապանք հասանէին ՚ի վերայ բազմաց: ՚Ի Կոստանդինուպօլիս կարգեցան սպասաւորք յիշխանէն Ղալաթիոյ. որք սպասեալ յանցս ճանապարհաց մօտ ՚ի դրունս եկեղեցեացն լատինացւոց` ըմբռնէին զօրս միանգամ տեսանէին ՚ի Հայոց գնալ անդր. եւ ապա առեալ դրամս ՚ի նոցանէ ըստ իւրաքանչիւր կարի` յոմանց դահեկան, յոմանց հարիւր եւ աւելի եւս, էր զի ՚ի բաց թողուին, եւ էր զի ՚ի բանտ եւ ՚ի կոճեղս մատնէին. եւ զոր միանգամ գտանէին ուրեք կաթոլիկ անուամբ` ոչ թողուին առանց վնասու եւ տուգանաց: Սոյնպէս էր եւ առաւել եւս նաեւ յայլ քաղաքս, ՚ի Բերիա, ՚ի Կարին, յԵւդոկիա, յԱնկիւրիա, ՚ի յԱմիդ, եւ այլն: ՚Ի Բերիա այսինքն ՚ի Հալէպ կալեալ եղեն վեց երեւելի անձինք վասն այսր պատճառի. եւ բերեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` արկան ՚ի բանտ նաւատեղեաց` ՚ի Թէրսխանայն, ՚ի յունվարի 13. յամի Տեառն 1721. բայց հինգք ՚ի նոցանէ միջնորդութեամբ բդեշխին Բերիոյ եւ տուչութեամբ դրամոց յետ չորից աւուրց զերծան անտի: Կալեալ եղեն եւ ՚ի Կարին` որ է Էրզրում յօգոստոսի 7. բանիւ Խաչատուր վարդապետի` որ առաջնորդ էր տեղւոյն, իբր քսան եւ վեց անձինք. եւ տուեալ. 2000. դահեկանս` զերծան: Յետոյ ՚ի սեպտեմբերի. 5. վերստին կալեալ եղեն ՚ի նմին քաղաքի բանիւ նորին Խաչատուր վարդապետի ոգիք իբր հարիւր, եւ կապեցան ՚ի շղթայս` խառն յամենայն վիճակէ. եւ տուեալ. 2500. դահեկան առ բդեշխն` ազատեցան: Կալեալ եղեն յետոյ ՚ի սեպտեմբերի. 14. ՚ի մերձակայ գիւղօրէս Կարնոյ բազում անձինք, եւ երեք քահանայք, տէր Գրիգոր` Ահլի Պէզրկեանցի, տէր Գրիգոր Աշխալացի, եւ տէր Մատթէոս. եւ եգան ՚ի բանտ շղթայիւք: Եւ իշխանք գիւղից բազում ինչ ծախեալ, եւ բազում միջնորդս կալեալ` հանին զաշխարհականսն ՚ի բանտէ. բայց ոչ եղեւ հնար հանել զքահանայսն, մանաւանդ զտէր Գրիգոր Աշխալացի, ընդ նմին եւ զտէր Մատթէոս. քանզի Խաչատուր վարդապետ ծախեաց ՚ի վերայ նոցա. 1500 դահեկանս, զի մնասցեն նոքա անդ բազում ժամանակս. բայց յետոյ բազմաց ՚ի մէջ մտեալ. եւ բազում ինչ մատուցեալ բդեշխին` զերծուցին զնոսա: Եւ թէպէտ ժողովուրդք տեղւոյն առեալ էին հրամանագիր յարքունի դրանէ. զի մի ' ոք յարուսցէ խռովութիւն ինչ վասն բանի կաթոլիկութեան, ապա թէ ոչ` կրեսցէ տուգանս, բայց ոչինչ օգտեաց այն. զի այլք ՚ի ձեռն դրամոց նորանոր հրամանս հանեալ` ոչ տային թոյլ եւ դադար խռովութեան:
       Առաքեաց յետ այսորիկ բդեշխն Կարնոյ զբազում պաշտօնեայս ՚ի Հասան խալայ եւ ՚ի Բասէն ` ըմբռնել զհայս, պատճառելով` թէ ֆռանկք իցեն. եւ վաղվաղակի կալան նոքա ՚ի հայոց երկու հարիւր իննսուն եւ վեց ոգիս` խառն յերկուց կողմանց եւս. եւ բդեշխն կապեալ զամենեցուն նոցա զձեռս` կացոյց արտաքոյ քաղաքին ՚ի ժամանակի սաստիկ ձմերան ՚ի դեկտեմբերի. 9. մինչեւ ոմանց ՚ի նոցանէ սառեցան ոտք: Եւ թէպէտ բազումք ՚ի կապելոց անտի աղաղակէին եւ երդնուին, թէ մեք ոչ եմք յայնցանէ` զորոց ամբաստան եղեւ Խաչատուր վարդապետ, եւ աղաչէին զբդեշխն ողորմիլ ինքեանց , բայց ոչինչ անսաց նոցա բդեշխն, այլ պահանջէր ՚ի նոցանէ դրամս, եւ ապա գտեալ առ նոսա. 1200. դահեկան, եւ այլ ինչ բազում` էառ զայնս. եւ արձակեաց զնոսա. եւ նոքա գնացին յիւրաքանչիւր տեղիս` անէծս ցաւագինս կարդալով այնմ` որ եղեւ պատճառ վնասու իւրեանց:
       Ընդ այս դժուարացեալ յոյժ Խաչատրոյ` զի նաեւ յիւրայոցն առեալ եղեն ինչք, անկաւ ՚ի դրունս մեծամեծաց` յուզել զայլ եւս աղմուկ խռովութեան. բայց տաղտկացեալ նոցա ընդ գործս նորա ` մերժեցին զնա, եւ խրատեցին ՚ի խաղաղութեան պահել զժողովուրդն: Եւ իբրեւ եղեւ հնար, ապա դատաւոր տեղւոյն կոչեալ առաջի իւր զմեծամեծս Հայոց` էարկ սէր հաշտութեան ՚ի մէջ նոցա եւ ՚ի մէջ միւսոյ ժողովրդեան` այսու պայմանաւ, զի գնասցեն նոքա գո'նէ յաւուրս տօնից յեկեղեցիս Հայոց. եւ էառ գիր յերկուց կողմանց, զի որ յո'ւզեսցէ վերստին զայսպիսեաց աղմուկ շփոթի, տուժեսցի այսչափ ինչ. եւ սովին եղեւ փոքր մի հանդարտութիւն ՚ի միջի նոցա: Բայց հազիւ տեւեաց այն ամիսս երկու. քանզի յետ սակաւու ՚ի թշնամանել երկուց կողմանց զիրեարս` յարեաւ այլ իմն խռովութիւն մեծ քան զառաջինն. եւ տարածեցաւ ՚ի Բասեն, յԵզնկա, ՚ի Բաբերդ, յԵւդոկիա եւ այլն: Վասն այսորիկ բազումք ըմբռնեցան ՚ի Կարին, եւ արկան ՚ի կոճեղս. եւ տուեալ. 3500. դահեկան` զերծան: Կալեալ եղեն եւ յԵւդոկիա տէր Յակոբ Սեբաստացի, եւ տէր Յովհաննէս Եւդոկիացի, եւ արկան ՚ի բանտ. եւ ապա տուժեալ. 1500. դահեկան` հազիւ հնար եղեւ նոցա ապրեցուցանել զանձինս:
       ՚Ի յաճախել այսպիսի հալածանաց` դիմեցին ոմանք ՚ի մեծամեծաց Կոստանդինուպօլսոյ յոտս եպարքոսին, եւ բազում աղաչանօք թախանձէին զնա` թոյլ առնել խոստութեանն. եւ ՚ի սաստել նորա` թէ ընդէ՞ր ոչ հնազանդիք պատրիարգին, անբասիր արարեալ զանձինս` խոստացան գնալ ըստ հրամանի նորա. որով եւ փոքր մի դիւր եղեւ նոցա: Այլ իբրեւ եհաս քսան եւ հինգերորդ օր դեկտեմբեր ամսոյ, կամելով նոցա ՚ի նմին աւուր կատարել զտօն ծննդեան` ոչ բացին ոմանք զկրպակս իւրեանց` եթէ ' ՚ի Կոստանդինուպօլիս եւ եթէ յայլ քաղաքս` առ ՚ի ցոյց հաստատութեան պաշտաման իւրեանց. որով եւ վերստին բորբոքեցաւ աղմուկ խռովութեանն: Մատուցին ապա դարձեալ հայք գիր ամբաստանութեան եւ ուղերձս բազումս առ եպարքոսն եւ առ այլ իշխանս, եւ առին հրաման եւ հրովարտակ նոր` ըմբռնել եւ ՚ի բանտ մատնել զերեւելիս կաթոլիկ ժողովրդեան. եւ ՚ի լինել այսր` վատնեցան անբաւ դրամք յերկաքանչիւր կողմանց. թողում ասել զբազմադիմի աղէտսն` որք եղեն. մինչեւ ուրեք ուրեք սպանութիւնս եւս առնել, եւ միմեանց որոգայթ լարել. եւս եւ չթողացուցանել մկրտել զմանկունս, եւ չառնել պսակ, եւ չթաղել զմեռելս. եւ այլն. եւ այսպիսի սաստկութիւն կռուոյ տեւեաց ՚ի սկզբանէ տարւոյն մինչեւ ցԶատիկ: