Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Կացեալ Աբրահամու երրորդի յԱթոռ հայրապետութեան ամս Բ. եւ ամիսս 5. վախճանեցաւ յամի 1737. ՌՃՁԶ. յապրիլի. 18. յերկուշաբաթի աւուր զկնի նոր կիւրակէի: Եւ միաբանք Էջմիածնայ ժողով արարեալ վասն ընտրութեան նոր կաթուղիկոսի` գրեցին ՚ի Կոստանդինուպօլիս . եւ խնդրեցին` զի ընտրեսցի կաթուղիկոս Գրիգոր պատրիարգ Երուսաղէմի: Ժողովեցան յայնժամ մեծամեծք Հայոց հանդերձ Յովհաննու պատրիարգա եւ այլովք եպիսկոպոսօք. եւ հաւանեալ ընդ բանս միաբանից` ընտրեցին զԳրիգոր վարդապետ: Առաքեալ էին եւ այլք ոմանք ՚ի միաբանից Էջմիածնի զայլ թուղթ ծածուկ ՚ի Կոստանդինուպօլիս առ արեւելցի հայս, եւ խնդրէին ՚ի նոցանէ ընտրել զՂազար զառաջնորդն Զմիւռնիոյ, որ էր ՚ի Ջահուկ գաւառէ, զորոյ զանուն եւս նշանակեալ էին ոսկեգրով: Զայն իբրեւ իմացաւ Գրիգոր վարդապետ, առ օրին հրաժարեցաւ ՚ի կաթուղիկոսութենէն. քանզի գիտաց թէ յերկպառակիլ միաբանից` չէ նմա հնար խաղաղութեամբ կալ: Այլ քանզի ոմանք չէին հաւան ընդ Ղազար, կամեցան ընտրել ՚ի տեղի նորա զՊետրոս վարդապետ` Քիւթիւրն կոչեցեալ. բայց ՚ի վերջոյ ընտրեցաւ նա ինքն Ղազար , որ նստէր յայնժամ ՚ի Զմիւռնիա:
       Առեալ Ղազարու զլուր կաթուղիկոսութեան իւրոյ` ել բազում փառօք եւ մեծաւ հանդիսիւ ՚ի Զմիւռնիոյ, եւ գնաց ՚ի Կարին, որոյ առաջնորդ էր յայնժամ Սահակ վարդապետ` ահագին կոչեցեալ, այլ դեռ չէր առեալ Ղազար զարքունի հրովարտակ կաթուղիկոսութեան. եւ Յովհաննէս պատրիարգ գրեալ էր առ նա, թէ ես առաքեմ յետոյ զայն յԷջմիածին: Տեսեալ բդեշխին Կարնոյ զայնպիսի հանդիսութիւն Ղազարու, եւ զայնչափ փառաւորութիւն սպասուց նորա, զորոյ զնմանն չէր տեսեալ եւ ոչ իսկ լուեալ ՚ի կաթուղիկոսունս Հայոց, գժդմնեցաւ ընդ այն. այլ անտես արար: Ունէր Ղազար ձի մի խայտ ազնիւ յոյժ. զայն տեսեալ բդեշխին` խնդրեաց ՚ի Ղազարէ. բայց նա չկամեցաւ տալ: Ընդ այս դժուարացեալ բդեշխին` կոչեաց զնա յատեան իւր. եւ եհարց ցնա. զի՞նչ կայ ՚ի քում ձեռին, զի այդպիսի փառօք պերճանաս ՚ի քաղաքիս եւ ՚ի թագաւորութեան մերում. ունի՞ս ՚ի թագաւորէ մերմէ տուեալ քեզ այդպիսի իշխանութիւն. եւ պահանջէր ՚ի նմանէ ցուցանել զհրովարտակ արքայի: Եւ յասել նորա` թէ դեռ չէ եկեալ հրովարտակն, ցասուցեալ բդեշխին` հրամայեաց պահել զնա յարգելանս. եւ ինքն գրեաց թուղթ ՚ի դուռն, եւ ամբաստան եղեւ զճոխութենէ եւ զփառացն Ղազարու:
       Իբրեւ եհաս բանն յականջս եպարքոսին եւ արքայի` վաղվաղակի առաքեցին սուրհանդակ ՚ի Կարին` բերել զՂազար ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Զայս թէպէտեւ ոչ իմացաւ Ղազար, բայց երկուցեալ յիշխանութենէ բդեշխին, եւ կամեցեալ շահիլ զնա` մատոյց նմա զայն զիւր ձի, ընդ նմին եւ մատանի անդամանդեայ, եւ հաշտեցոյց զերեսս նորա: Եւ ապա ՚ի կարծիս լեալ, թէ բդեշխն ՚ի սադրելոյ կաթոլիկ ժողովրդեան վարեցաւ ընդ իւր անյպէս խստութեամբ, կալաւ ոխս ՚ի վերայ նոցա. եւ յաւուր միում ՚ի խօսիլ նորա ընդ բդեշխին ` ամբաստան եղեւ զնոցանէ. եւ զբանս նորա զօրացոյց եւ հաստատեաց Անանիա վարդապետ ոմն` Քէլլէճի կոչեցեալ. անդ էր եւ Սահակ վարդապետ. եւ լուռ կայր: Եւ ՚ի հարցանել բդեշխին` թէ ընդէ՞ր ոչ խօսի դա, ասացին ցնա` թէ ոչ գիտէ տաճկերէն բարւոք:
       ՚Ի բանից աստի ամբաստանութեան կասկած առեալ Սահակայ` թէ խռովութիւն ինչ յարիցէ ՚ի քաղաքին, խնդրեաց ՚ի Ղազարէ տալ ինքեան հրաման` գնալ ՚ի նուիրակութիւն վասն Երուսաղէմի, ըստ որում առեալ էր նա զայն իշխանութիւն ՚ի Գրիգորէ պատրիարգէ. եւ ելեալ գնաց ՚ի Բասեն: Եւ Ղազար առաւել եւս ընդարձակութիւն գտեալ` գրգռեաց իսպառ բդեշխն ընդդէմ կաթոլիկ ժողովրդեան. որոյ վասն եւ բդեշխն կալեալ զբազումս ՚ի նոցանէ ՚ի մեծամեծացն` էարկ բազում տուգանս ՚ի վերայ նոցա. եւ ինքն յետ քանի մի աւուրց մեռաւ: Եւ քանզի այլազգի իշխանք քաղաքին երդումն տուեալ էին յառաջագոյն. զի թէ ոք յառաջնորդաց կամ յիշխանաց յարուսցէ բանս հակառակութեան ՚ի վերայ կաթոլիկութեան, դատաստան ծանր լիցի ՚ի վերայ նորա, ՚ի մեռանիլ բդեշխին իբր յանկարծական օրհասիւ հաստատեցին ՚ի միտս իւրեանց, թէ այն եղեւ վասն ոչ պահելոյ զերդումն. ապա ատեան կարգեալ նոցա` կոչեցին զՂազար. եւ կամէին դատաստանաւ մահու դատել զնա, եւ նա բազում բանիւք հաւանեցոյց նոցա, թէ պատճառ այսր խռովութեան եղեւ չիլ ղարապաշն, այն է Սահակ վարդապետ ահագին. եւ ուղերձեալ նոցա բազում անկշռելի մեծամեծ ընծայս` ազատեցաւ ինքն. եւ հրաման առեալ ՚ի նոցանէ` ել ՚ի Կարնոյ հանդերձ աղխիւքն , եւ գնաց ՚ի Կարս:
       Եհաս ՚ի նոյն աւուրս արքունի սուրհանդակն ՚ի Կարին. եւ լուեալ թէ Ղազար չոքաւ ՚ի Կարս, պնդեցաւ զհետ նորա. այլ Ղազար փութացեալ էանց յերկիր տէրութեան Պարսից. եւ զերծաւ: Յայնժամ իշխանք Կարնոյ առաքեցին զօրականս ՚ի Բասեն, եւ կալան զՍահակ վարդապետ. զոր եւ արկեալ ՚ի շղթայս` հեծուցին ՚ի ձի, եւ զերկոսին ոտսն կապեցին ընդ միմեանս շղթայիւք ՚ի ներքուստ զլանջօք ձիոյն. եւ առեալ բերին ՚ի Կարին: Եւ եդեալ զնա ՚ի բանտ` ուր կային մահապարտք աւելի քան զտասն ՚ի մի շար շղթայից կապեալք` կապեցին եւ զնա ընդ նոսա. եւ սպասէին գալստեան նորոյ բդեշխի, զի տեսցէ զդատաստան նորա. այլ ոմանք պնդէին, թէ արդ իսկ պա'րտ է կորուսանել զնա. զի մի ' ասեն պարտաւոր գտցուք երդմանն: Եւ ՚ի հասանիլ այլոց իշխանաց եւս` յանհնարս մտեալ Սահակայ` մատոյց աղաչանս ՚ի ձեռն բարեկամաց առ իշխանս, եւ երդմամբ եցոյց թէ անպարտ է ինքն ՚ի սուտ ամբաստանութեանց անտի. ծախեաց եւ եօթն քսակս դրամոց յայնմ գիշերի յընծայս եւ ՚ի տուրս. եւ ետ թուղթ վասն այլ եւս եօթն քսակաց, եւ ազատեցաւ: Եւ ՚ի վաղիւ անդր ելեալ նորա յատեան ՚ի մէջ եկեղեցւոյ` խօսեցաւ բազում ինչ ՚ի վերայ Ղազարու. եւ ընդ բանիւ արար զնա անդէն հանդիսիւ. եւ արգել նզովիւք` մի ' յիշել զանուն նորա յեկեղեցիս ՚ի բովանդակ իւրումն վիճակի: Այսմ ընդդէմ դարձան բազումք` որք էին ջատագով Ղազարու. բայց նա ՚ի կողմն իւր ունելով զմեծամեծս` նկուն արար զնոսա ամս երիս. եւ գրեաց թուղթ ամբաստանութեան ՚ի Կոստանդինուպօլիս զՂազարէ:
       բ. Իսկ Ղազար գնացեալ յԷջմիածին` օծաւ կաթուղիկոս. եւ ՚ի սկզբան անդ եցոյց սէր առ Աթոռն, եւ եկաց աւուրս քանի մի հանդարտութեամբ: Էին սորա եղբարք երեք, երեքին եւս երիցունք, անդրանիկն` որ կոչիւր տէր Մկրտիչ, յետ մահու կնոջ իւրոյ եպիսկոպոս ձեռնադրեալ ՚ի նոյն ՚ի Ղազարէ` նստաւ առաջնորդ վանից Սուրբ Կարապետու` որ յԵրնջակ` ՚ի վիճակի Գողթան գաւառի. եւ կոչեցաւ Շուշտակ Մկրտիչ վարդապետ. երկրորդն տէր Անդրէաս, եւ երրորդն տէր Յովսէփ. եւ զերեսին զսոսա կարգեաց Ղազար յայլեւայլ գործս: Եւ ինքն յետ նստելոյ ամիսս քանի մի յԷջմիածին, առեալ բազում ինչ ՚ի ստացուածոց իւրոց եւ յԱթոռոյն` գնաց ՚ի Պարսս. եւ մատոյց Թահմազայ ընծայ առատ, եւ պատուեցաւ. եւ ընկալեալ ՚ի նմանէ զհաստատութիւն կաթուղիկոսութեան իւրոյ` դարձաւ մեծաւ փառօք յԷջմիածին:
       Եւ լուեալ անդ զոր արարեալ էր Սահակ, բարկացաւ յոյժ. եւ գրեաց բազում ինչ զնմանէ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ ՚ի Զմիւռնիա եւ յայլ տեղիս: Եւ յետ բազում բանից Պետրոս վարդապետ Քիւթիւրն կոչեցեալ` որ նուիրակ առաքեալ էր յԱբրահամէ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, ՚ի դառնալ անդ իւրում` ընդ մէջ մտեալ, եւ զբազում իշխանս միջնորդ կալեալ` ընդ որս եւ զԱղեքսանդր վարդապետ Կոստանդինուպօլսեցի, հաշտեցոյց զՍահակ ընդ Ղազարու, առեալ ՚ի Ղազարէ զչորեքտասան քսակս դրամոյ, զորս ծախեալ էր Սահակ ՚ի պատճառս ազատութեան անձին. եւ այլ եւս երկու քսակ աւելի վասն շահու այնց դրամոց:
       Յետ այսորիկ անկաւ տարապարտ թշնամութիւն ընդ մէջ մեծի իշխանին Պարսից, որ կոչիւր Շահմահմուտ բէկ, եւ ընդ մէջ Ղազարու. որոյ վասն ամբաստանեալ եղեւ Ղազար, եւ մատնեցաւ ՚ի ձեռս Թահմազայ, եւ վտանգեցաւ. եւ տուեալ յԱթոռոյ Էջմիածնին քսան հազար թուման, որ առնէ հարիւր հազար զէրմահպուպ ոսկի, հազիւ զերծաւ ՚ի ձեռաց նորա: Ծագեցաւ ապա եւ այլ խռովութիւն ընդ նա եւ ընդ քանի մի նախարարս Պարսից . եւ տուգանք բազում անկան ՚ի վերայ Աթոռոյն: Եւ ՚ի հանդարտիլ սակաւիկ մի` անկաւ այլ իմն թշնամութիւն ընդ նա եւ ընդ մեծ Ֆէթալի նախարարն Աստապատցի. որոյ վասն կրկին ամբաստանեցաւ առաջի Թահմազայ. եւ կոչեցաւ ՚ի նմանէ ՚ի բանակն: Եւ զի ոչ գիտէր Ղազար` թէ ամբաստանութիւն լեալ է զիւրմէ, գնաց անդ փառօք, եւ եհար շքով զխորան իւր ՚ի մէջ բանակի արքային: Տեսեալ Թահմազայ զվրան նորա` եհարց, թէ որո՞յ իցէ. եւ իբրեւ ասացաւ նմա` թէ Հայոց գլխաւորին է, հրամայեաց կործանել զայն, եւ քարշել զՂազար, եւ գանել զնա յերեսս երկաթի ձեռնոցօք. մինչեւ իսպառ այտուցան երեսք նորա եւ տրորեցան: Էառ ապա ՚ի նմանէ Թահմազ հազար հինգ հարիւր թուման, եւ զամենայն` զոր ունէր նա: Եւ ետ դնել ՚ի տեղի նորա` անուամբ կաթուղիկոսի ըստ խնդրոյ Ֆէթալի նախարարին զՅովհաննէս վարդապետ Ագուլեցի. որ կալաւ զԱթոռն տեղապահութեամբ ամիսս իբր 5: Իսկ Ղազար բազում ինչ ծախեալ ՚ի դրունս մեծամեծաց ձեռամբ եղբօր իւրոյ տէր Յովսէփայ` վարեաց զնա յԷջմիածնայ, եւ ինքն նստաւ վերստին յԱթոռ կաթուղիկոսութեան:
       գ. Իսկ ՚ի Կոստանդինուպօլիս դարձեալ սկսաւ գրգռութիւն վիճմանց ՚ի մէջ Հայոց. զի ՚ի յաճախել միոյ կողմանն յեկեղեցիս լատինացւոց` յարեան բազումք ՚ի միւս կողմանէ, եւ ստիպէին զՅովհաննէս կոլոտ պատրիարգ ձեռն արկանել ՚ի նոսա. եւ ոմանք պնդէին վերստին երգել զնզովսն: Զայս իմացեալ դեսպանին գաղղիացւոց` ազդ արար երկաքանչիւր կողմանց մի ' ինչ առնել ըստ գրգռութեան. ծանոյց եւ ՚ի դուռն եպարքոսին, թէ կամին ոմանք դրդուել զխաղաղութիւնն` զոր հաստատեալ է ձեր արքունի հրովարտակաւ` ոչ եւս յարուցանելոյ վէճ ՚ի վերայ բանի կաթոլիկութեան. եւ միաբանեալ` նզովս կարդան ՚ի վերայ մեծիս մերոյ, եւ այլն: Առաքեցաւ յայնժամ յեպարքոսէ իշխան ոմն վէզիր Աղասի ասացեալ` հանդերձ քառասուն սպասաւորօք` որք կոչին հարպալը, երկու աւուրբ յառաջ քան զտօն վերափոխման. եւ իշխանն կացուցեալ զսպասաւորսն ՚ի դուռն եկեղեցւոյ` եմուտ ինքն ՚ի դարպասն, եւ ասէ ցպատրիարգն. լու եղեւ ՚ի դուռն, թէ դուք երիցս ՚ի տարւոջ նզովս կարդայք ընդդէմ մեծի ուրումն գաղղիացւոց թագաւորութեան. արդ` հրաման է իշխանի մերում` զի մի ' ոք այսուհետեւ իշխեսցէ առնել զայդ: Եւ պատրիարգն ցածութեամբ ետ պատասխանի, թէ ՚ի վաղուց հետէ դադարեցուցաք մեք զայդ. եւ պատուհասեմք եւս զընդդիմակացս: Այլ այսու ամենայնիւ յետ իբր միոյ ամսոյ` յորժամ եհաս շաբաթն` որ էր նախընթաց օր պահոց խաչին, ոմանք յանոպայ անձանց հակառակասիրաց ետուն բռնութեամբ երգել զնզովսն ՚ի տեղիս տեղիս. որոյ վասն իսկ մատնեցան եւ եդան ՚ի բանտ. եւ յետ քանի մի ամսոց միջնորդութեամբ այլոց զերծան:
       Ժողովեցան յետ այսորիկ ոմանք ՚ի Հայոց առ պատրիարգն, եւ ասեն. ահա դադարեալ են նզովք. եւ տակաւին դանդաղին ժողովուրդք միւսոյ կողման գալ յեկեղեցիս մեր, եւ երթան ամբոխիւ յեկեղեցիս լատինացւոց. եւ մինչեւ ցե՞րբ իցէ մեզ տանիլ այսմ. եւ ստիպէին զնա ծանուցանել ՚ի դուռն, եւ լինել վրէժխնդիր: Եւ պատրիարգն բազում անգամ ազդ արար զայս միւսոյ կողման` առանձինն եւ հրապարակաւ. ազդ արար եւ լատին եպիսկոպոսին. գնաց ապա անձամբ եւ առ դեսպանն գաղղիացւոց. եւ ծանոյց նմա զամենայն. եւ յաւել եւս ասել, թէ ելք կատարածի իրացդ ՚ի չարն ունին գլխաւորիլ. եւ աղաչեաց դարձեալ` զի մի ' հանդիսիւ ձայնաւոր պատարագ լիցի ՚ի տունս:
       Իսկ դեսպանն յետ բազում իրաց խորհուրդ արարեալ ըստ լատին եպիսկոպոսին` ազդ արար պատրիարգին, եւ յորդորեաց զնա գրել թուղթ դաւանութեան առ ՚ի յայտարարութիւն ողջամտութեան հաւատոյն. զի ընդ այնմ յանձն առցեն կաթոլիկք գնալ յեկեղեցիս Հայոց անկասկած. եւ նա գրեաց զայն եւ յղեաց առ եպիսկոպոսն: Յաւել եպիսկոպոսն պահանջել եւ զայլ բացատրութիւնս. եւ նա դիւրաւ յանձն էառ զայն. եւ զոր ինչ ասաց եպիսկոպոսն, պատասխանի արար պատրիարգն, թէ` եւ մեք նոյնպէս դաւանիմք. եւ միայն ՚ի բառս է մերս տարբերութիւն: Զայն տեսեալ բազմաց` հաւան գտան, եւ սկսան երթեւեկել յեկեղեցիս Հայոց: Այլ սակայն սկսան ոմանք նոր խորհուրդ առնուլ ընդ միմեանս , եւ բուռն հարկանել զայլ ինչ իրաց, զոր եւ այլք արարեալ էին յառաջն բազում անգամ` այսինքն` ստանալ զառանձին պատրիարգ եւ զեկեղեցի. որոյ վասն զհետ եղեն ժողովել ՚ի ծածուկ դրամս ՚ի գանձանակ հասարակաց. նոյնպէս եւ ՚ի հայս կայր պէսպէս շշնջիւն վասն թղթոյն` զոր գրեաց Յովհաննէս պատրիարգ. բայց քանզի նա զգուշութեամբ վարէր ընդ ամենեսին, եւ ջանայր վասն խաղաղութեան, ոչ եթող ումեք նոր ինչ առնել:
       դ. ÿԻ նոյն աւուրս տակաւին ՚ի Կոստանդինուպօլիս էր Գրիգոր պատրիարգ Երուսաղէմի, եւ սպասէր դիպօղ առթի` առնուլ արքունուստ գիր հաստատութեան վասն տեղւոյ Սրբոյն Յակոբայ. քանզի հանապազ կասկածէր ՚ի գրգռութենէ Յունաց: Ապա նա ինքն Գրիգոր եւ Յովհաննէս պատրիարգ եւ այլ մեծամեծք Հայոց ընդ նոսա` միաբանեալ դիմեցին առ դեսպանն գաղղիացւոց. եւ ՚ի միջնորդելոյ նորա ել նոր հրովատակ (կամ հատտիշէրիֆ ) ՚ի սուլտան Մահմուտայ վասն երից ազգաց եւս. այսինքն` Հայոց` Յունաց եւ Լատինացւոց. յորում հրովարտակի հրամայիւր, զի որ ինչ կայր ցայնժամ ՚ի ձեռս Հայոց յԵրուսաղէմ, եւ որ ինչ ՚ի ձեռս Յունաց եւ Լատինացւոց, նոյնպէս մնասցէ ՚ի ձեռս նոցա, եւ մի ' փոխեսցի, եւ մի ' եւս լիցի վէճ ՚ի վերայ այսր: Ուստի եւ Սուրբ Յակոբ` որպէս եւ էրն` մնաց նոյնպէս ՚ի ձեռս Հայոց, եւ վիճակն Հապէշից ՚ի ձեռս Յունաց. եւ յայնմ հետէ չեղեւ ինչ նոր ՚ի վերայ այսոցիկ վիճակացս ընդ հայս եւ ընդ յոյնս:
       Այսոցիկ այսպէս վճարելոյ` եկն ՚ի նմին ամի թուղթ օրհնութեան ՚ի Հռովմայ հանդերձ յորդորական բանիւք առ Յովհաննէս պատրիարգ. եւ նորա ուրախ լեալ ընդ այն` օրըստօրէ առաւել եւս անդորրացոյց զերկոսին կողմանս ազգին իւրոյ. եւ զի յայնչափ ամաց հետէ ՚ի բազում հոգս եւ ՚ի զբաղմունս գոլով` վաստակեալ էր նա, կամեցաւ հանգիստ առնուլ փոքր մի. սմին իրի կարգեաց իւր տեղակալ զաշակերտ իւր զՅակոբ Նալեան, որ էր ՚ի գեղջէն Զիմարայ` յերկրէն Ակնայ. զոր եւ յառաջն կացուցեալ էր առաջնորդ Գաղատիոյ. եւ ՚ի ձերս նորա յանձն արար զկառավարութիւն պատրիարգութեանն. այլեւ եդ ՚ի մտի գտանել յաջող ժամանակ, եւ երթալ յուխտ յայլեւայլ տեղիս եւ ՚ի Հռովմ: Նոյնպէս եւ Գրիգոր վարդապետ պատրիարգ Երուսաղէմի` որ հասեալ էր ՚ի ծերութիւն յանձն արար զիշխանութիւն իւր ՚ի ձեռս Յարութիւն վարդապետի. եւ վարէր կեանս իբր մնացեալ յաշխարհէ. այլ տակաւին ՚ի պատարագի յիշէին զանուանս երկոցունց նոցա` Յովհաննու եւ Գրիգորի:
       Այլ ՚ի յաջորդ ամի անդ եհաս վախճան կենաց Յովհաննու պատրիարգին յամսեանն փետրվարի. եւ մեռաւ զգաստութեամբ եւ բարի մահուամբ. եւ թաղեցաւ առ դրան եկեղեցւոյ Լուսաւորչին. եւ ՚ի նմին իսկ աւուր զգեցաւ Յակոբ Նալեան յարքունի դրան զգեստ պատուոյ իշխանութեն. եւ նստաւ հանդիսիւ յԱթոռ պատրիարգութեան: Եւ զի` որպէս ասացաք, ինքն յառաջագոյն կարգել էր ՚ի Յովհաննէ առաջնորդ գաղատիոյ, եւ առաքեալ էր անդր իբր փոխանորդ զՊետրոս վարդապետ Պահատուրեան, ՚ի նստիլ իւրում պատրիարգ` կացոյց ՚ի տեղի իւր առաջնորդ Գաղատիոյ զկոստանդինուպօլսեցի Սարգիս վարդապետ Սառաֆեան զաշակերտակից իւր` զայրն մեծիմաստ. եւ առաքեաց զնա յԱնկիւրիա. բայց տեսեալ նորա զշփոթութիւն քաղաքին, եւ զբազմաց խստութիւն, եւ կրեալ եւս յոմանց ոչ սակաւ վիշտ եւ նեղութիւն` եթող զառաջնորդութիւն տեղւոյն, եւ կացուցեալ փոխանակ իւր զՄովսէս վարդապետ Պիպէրճեան` դարձաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       Եւ ՚ի յառնել երկուց կողմանց ժողովրդեան ՚ի Գաղատիա ՚ի վերայ միմեանց` առաքեցան անդր հրամանաւ եպարքոսին արքունի սպասաւորք, որք յաւուր տօնի Զատկին պաշարեալ զչորս եկեղեցիս` մտին ՚ի ներքս ՚ի ժամ պատարագի, եւ գան հարկանելով հանին արտաքս զժողովուրդն. կալան եւ զքսանեւչորս անձինս ՚ի գլխաւորաց եւս եւ յեկեղեցականաց, եւ առաքեցին յաքսորս. եւ զփականս եկեղեցեացն ետուն ՚ի ձեռս Մովսեսի վարդապետի: Կարգեաց յայնժամ Յակոբ պատրիարգ առաջնորդ Գաղատիոյ զԹովմաս Թամսարալեան: Իսկ գաղատացիք` որք էին ՚ի Կոստանդինուպօլիս, բազում ջանիւք զհետ լեալ , եւ բազում ինչս ծախեալ` զերծուցին զաքսորեալսն. եւ ետուն կարգել առաջնորդ գաղատիոյ փոխանակ Թովմասու զՊետրոս վարդապետ Պահատուրեան. եւ գրաւեցին դարձեալ յինքեանս զչորս եկեղեցիսն:
       Ծագեցաւ ՚ի նոյն աւուրս եւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս շփոթութիւն ոչ սակաւ. զի ոմանք յանզգոյշ եւ յընչաքաղց անձանց կամելով դրամս ժողովել` արկին զրոյցս սուտս ՚ի մէջ կաթոլիկ ժողովրդեան, թէ հանդերձեալ են արքունուստ տալ ինքեանց հաստատուն հրովարտակաւ զերկուս եկեղեցիս, զմին ՚ի Սամաթիա` այն է Սուրբ Գէորգ, եւ զմիւսն ՚ի Ղալաթիա` այն է Սուրբ Լուսաւորիչ. եւ այսու պատճառաւ սկսան հաւաքել բազում դրամս ՚ի ժողովրդենէ առ ՚ի հաստատութիւն իրացն: Հաւատացեալ այսմ բազմաց` պատրաստեցին զամենայն. եւ որոշեալ սահմանեցին ՚ի մէջ իւրեանց, զի Յովհան վարդապետ նստցի առաջնորդ ՚ի Սամաթիա , եւ Եղիա վարդապետ Գաղատացի ՚ի Ղալաթիա. եւ այսու ակնկալութեամբ սպասէին մտանել եւ ժառանգել զեկեղեցիսն զայնոսիկ յաւուրս Վարդավառի:
       Իսկ որք պատճառ եղեն այսպիսի պատրաստութեան, յետ ժողովելոյ բազում ինչ, եւ յետ ցուցանելոյ` թէ ծախեցաք զամենայն ՚ի դրունս մեծամեծաց, գնացեալ զեկուցին պատրիարգին, թէ ահա պատրաստեալ են ժողովուրդք մեր առնուլ զեկեղեցիս ձեր, եւ այլն: Եւ պատրիարգն խորհուրդ արարեալ ընդ մեծամեծս` հասոյց զբանն յականջս եպարքոսի եւ արքայի իսկ. որոյ վասն բազումք անկան ՚ի վտանգս . եւ բորբոքեցաւ հուր խռովութեան յերկուց կողմանց, եւ ծախեցան անբաւ դրամք. եւ ամ զամի զկնի եղեն ազգի ազգի գրգռութիւնք, եւ մատնութիւնք, նեղութիւնք եւ տառապանք, ո'չ միայն ՚ի Կոստանդինուպօլիս, այլեւ ՚ի հեռաւոր քաղաքս. զորոց զանց առնեմք գրել աստ:
       ե. Այլ ՚ի հանդարտիլ վրդովմանց առ ժամանակ մի, վստահացեալ միւսոյ կողմանն` յղեցին արս առ Յակոբ պատրիարգ, եւ ասեն. աղաչեմք, կա'մ տո'ւր մեզ զեկեղեցի առանձին, եւ կամ թո'յլ արա մեզ ` զի արասցուք եւ մեք զոր կամիմք` յեկեղեցիս լատինացւոց: Եւ իբրեւ չառին ՚ի նմանէ պատասխանի, կարգեցին հանդէս յերկուս եկեղեցիս Լատինացւոց, այսինքն ՚ի Սուրբ Գէորգ եւ ՚ի Սուրբ Պետրոս. եւ արարին ձայնաւոր պատարագ. իսկ ՚ի Սուրբն Անտոն կատարէին հանդիսիւ զերեկոյեան պաշտամունս: Զայն իմացեալ պատրիարգին` ազդ արար յեկեղեցիս, թէ կաթոլիկ անուանեալքն նորանոր իրս գործեն. գուցէ եւ յափշտակեսցեն զեկեղեցիս մեր, եւ այլն. եւ ժողովուրդքն առ հասարակ ասեն. մեք պատրա'ստ եմք ընդ քեզ հոգւով եւ մարմնով առնուլ զվրէժ ՚ի նոցանէ: Եւ թէպէտ այս լուր եհաս առ ժողովուրդ միւսոյ կողմանն, բայց նոքա ոչ զգուշացան անձանց. այլ յաւելին առնել ձայնաւոր պատարագ եւ ՚ի տունս տունս ծնծղայիւք եւ քշոցօք, զորս առեալ էին ՚ի Հայոց` ասելով, թէ կամիմք զնմանն շինել եւ տալ յիշատակ յեկեղեցիս ձեր: Վստահացան եւ գաղատացիք առնել միանգամ եւ երկիցս ձայնաւոր պատարագ յիջեւանն իւրեանց` որ ասի Զօֆճու խան: Եւ եղեւ իբրեւ տարածեցաւ համբաւ այսր ամի ՚ի մէջ Հայոց, դիմեցին ՚ի դուռն եպարքոսին եւ թագաւորին. եւ հրաման առեալ` սկսան խստիւ սանձահարել զմիւս կողմն` տուգանօք եւ տանջանօք եւ ՚ի բանտ արկանելով: Գնաց անձամբ եւ Յակոբ պատրիարգ առ դեսպանն գաղղիացւոց. եւ խօսեցեալ ընդ նմա գանգատանօք` յետս կասեցոյց զնա ՚ի ձեռնտու լինելոյ նոցա. եւ ել համբաւ` թէ կաշառս տուեալ իցէ նմա պատրիարգն. այլ այսու ամենայնիւ դեսպանն ՚ի ծածուկ ազատէր զբանտարկեալսն: Էառ ապա պատրիարգն հրովարտակ եւ վասն գաղատացւոց յամսեանն նոյեմբերի. եւ առաքեաց անդր զԱթանաս ոմն փոխանորդ իւր. եւ ետ ըմբռնել տասն ոգիս ՚ի նոցանէ. ընդ որս եւ զառաջնորդ տեղւոյն զՊետրոս վարդապետ Պահատուրեան: Կալեալ զսոսա` առաքեցին յաքսորս ՚ի Սամսոն Խալէ ասացեալ տեղին. եւ դարձուցին զչորս եկեղեցիսն վերստին ՚ի հայս: Եւ թէպէտ յետ երից ամսոց ազատեցան աշխարհականք յաքսորանաց, բայց եկեղեցականք մնացին այլ եւս ամիսս վեց: Այլ ՚ի դառնալ նոցա յԱնկիւրիա` կալաւ զնոսա բդեշխն Գանգրեայ. եւ կապեալ ՚ի շղթայս էարկ ՚ի բանտ. եւ յետ երից ամսոց հանեալ ՚ի բանտէ առաքեաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս. ուր մատնեցան նոքա ՚ի ծառայութիւն թիոյ. եւ յետ երից ամսոց հազիւ կարացին զերծանիլ անտի միջնորդութեամբ երեւելի անձանց եւ զօրութեամբ դրամոց: Բայց երկու ՚ի նոցանէ Պետրոս վարդապետ Պահատուրեան, եւ Գէորգ վարդապետ Մեհտերեան վասն բազում տառապանացն` զորս կրեցին` յետ սակաւու վախճանեցան: Եւ մին եւս Սիմոն եպիսկոպոս Ումուտեան չոքաւ յետոյ յարեւմուտս, եւ վախճանեցաւ ՚ի Հռովմ: